Wszechobecny stres 2004 Umysł.pdf

STR ES

Wszech obecny

D∏ugotrwa∏y stres powoduje

choroby. Aby móc temu

przeciwdzia∏aç, trzeba lepiej

poznaç jego mechanizm

Hermann Englert

zaleƒstwo na drogach, zawa∏y serca, migrenowe

bóle g∏owy, wrzody ˝o∏àdka, zespó∏ nadwra˝liwo-

Êci jelita grubego, utrata w∏osów u kobiet – za to

wszystko oraz za wiele innych dolegliwoÊci i tra-

gedii winimy stres. Natura wyposa˝y∏a naszych

prehistorycznych przodków w narz´dzie poma-

gajàce im zmierzyç si´ z zagro˝eniami: szybki sys-

tem pobudzenia, który pozwala skupiç uwag´,

przyÊpieszyç bicie serca, rozszerzyç naczynia

krwionoÊne i przygotowaç mi´Ênie do walki z

niedêwiedziem czajàcym si´ u wejÊcia do jaskini

albo do ucieczki. Nas, ludzi wspó∏czesnych, stres

atakuje zewszàd. Jego êród∏em sà korki na dro-

gach, up∏ywajàce terminy, niezap∏acone rachun-

ki, rozgniewani szefowie, dra˝liwi wspó∏ma∏˝on-

UMYS¸

Codzienne napi´cie

nasila stres.

Odziedziczone

po przodkach

reakcje stresowe

typu walcz

lub uciekaj

nie pomagajà nam

go opanowaç.

WYDANIE SPECJALNE ÂWIAT NAUKI

kowie, ha∏as, a tak˝e presja spo∏eczna, choroby i

obcià˝enie psychiczne. Nieub∏agana lawina sygna-

∏ów alarmowych dociera do wielu naszych narzà-

dów wewn´trznych, gro˝àc ich uszkodzeniem,

a tym samym zrujnowaniem zdrowia.

Co jednak dok∏adnie dzieje si´ w naszym móz-

gu i reszcie cia∏a, kiedy doÊwiadczamy stresu?

Które narzàdy ulegajà pobudzeniu? Kiedy sygna-

∏y alarmowe zaczynajà byç niebezpieczne? Spój-

ny model t∏umaczàcy, w jaki sposób chroniczny

stres wyrzàdza nam krzywd´, dopiero powstaje.

i mi´Êni, przegrupowujàc rezerwy energetyczne na-

szego organizmu, tak abyÊmy mogli oceniç zaistnia-

∏à sytuacj´ i odpowiednio na nià zareagowaç.

Kiedy stres si´ rozpoczyna, najwa˝niejszà rol´

odgrywa niewielki obszar po∏o˝ony g∏´boko w móz-

gu, zwany podwzgórzem. Podwzgórze jest zbudo-

wane z kilku odr´bnych jàder, czyli skupisk neuro-

nów wype∏niajàcych ró˝ne zadania. Regulujà one

na przyk∏ad sen czy apetyt oraz odpowiadajà za

utrzymanie równowagi hormonalnej. Najwa˝niej-

szym zespo∏em neuronów jest jàdro przykomoro-

Kiedy niebezpieczeƒstwo mija, szybko wy∏àcza si´

system odpowiedzi na stres i narzàdy si´ regenerujà.

Jednak ju˝ teraz mo˝emy znaleêç wskazówki, które

mogà nam pomóc opanowaç wp∏yw stresu na

organizm.

we, które wydziela CRH (hormon uwalniajàcy hor-

mon kortykotropowy) – zwiàzek przekaênikowy

zapoczàtkowujàcy reakcj´ stresowà. CRH zosta∏

odkryty w 1981 roku przez Wylie’a Vale’a i jego

wspó∏pracowników z Salk Institute for Biological

Studies w San Diego w Kalifornii i od tamtej po-

ry jest intensywnie badany.

CRH kontroluje reakcj´ stresowà na dwa sposo-

by. Przede wszystkim wp∏ywa na prac´ narzàdów

przez tzw. p´tl´ d∏ugà – hormonalnà Êcie˝k´ sygna-

∏owà prowadzàcà od podwzgórza przez przysad-

k´ w mózgu do gruczo∏ów nadnerczowych po∏o-

˝onych w sàsiedztwie nerek. P´tla d∏uga jest tak˝e

znana jako oÊ podwzgórze–przysadka–nadnercza.

Kiedy CRH dociera do przysadki, wydziela ona

do krwiobiegu hormon adrenokortykotropowy

(ACTH). ACTH z kolei pobudza nadnercza do uwol-

nienia do krwi hormonów glikokortykoidowych.

Poziom glikokortykoidów zwykle zmienia si´ zgod-

nie z rytmem dobowym – jest wysoki wczesnym

rankiem i obni˝a si´ z up∏ywem dnia. Jednym z

najwa˝niejszych zadaƒ tych hormonów jest pod-

wy˝szenie st´˝enia glukozy we krwi, tak aby za-

pewniç dop∏yw energii do mi´Êni i nerwów. Gli-

kokortykoidy kontrolujà tak˝e metabolizm glukozy

oraz cykl snu i czuwania. W zwiàzku z tym, ˝e

hormony te wp∏ywajà na tak istotne funkcje, ich

poziom musi byç precyzyjnie kontrolowany i

dlatego sà poddane w podwzgórzu mechanizmo-

wi sprz´˝enia zwrotnego, który szybko przywra-

ca ich niski poziom we krwi.

CRH wywo∏uje tak˝e efekty, dzia∏ajàc na drodze

tzw. p´tli krótkiej. Niewielka okolica pnia mózgu

nazywana miejscem sinawym funkcjonuje jako ro-

dzaj nerwowej stacji przekaênikowej. ¸àczy ona ob-

szary mózgu produkujàce CRH z autonomicznym

uk∏adem nerwowym, zarzàdzajàcym tymi procesa-

mi fizjologicznymi, których przebiegu nigdy nie mu-

simy Êwiadomie kontrolowaç, takimi jak oddycha-

nie, utrzymanie ciÊnienia krwi, trawienie itd.

System odpowiedzi na stres wywo∏uje równie˝

dodatnie sprz´˝enie zwrotne, aby wzmocniç swo-

Przecià˝ony system

Przez ostatnich kilkadziesiàt lat naukowcy zidenty-

fikowali w mózgu i innych narzàdach wiele obsza-

rów uczestniczàcych w reakcji stresowej, czyli w od-

powiedzi na zewn´trzne czynniki wywo∏ujàce stres

(tzw. stresory). Przetwarzajà one informacje zmy-

s∏owe i emocjonalne oraz komunikujà si´ z rozleg∏à

siecià nerwów, narzàdów, naczyƒ krwionoÊnych

W SKRÓCIE

Niszczàca si∏a

serce, p∏uca i inne narzàdy tak, abyÊmy byli gotowi walczyç lub

uciekaç w przypadku nag∏ego zagro˝enia. Jednak we wspó∏czesnym Êwie-

cie jest nieskoƒczenie wiele czynników wywo∏ujàcych stres. Kiedy musi-

my im stawiç czo∏o, system odpowiedzi na stres mo˝e wr´cz zalaç nasze

narzàdy sygna∏ami alarmowymi, które os∏abiajà cia∏o i niszczà zdrowie.

poczàtkowuje reakcj´ ∏aƒcuchowà, w którà zaanga˝owane sà

cia∏o migda∏owate, przysadka mózgowa i nadnercza. W reakcji tej rol´

poÊredników odgrywajà impulsy nerwowe i kaskada hormonów, z któ-

rych najwa˝niejsze to CRH, ACTH i glikokortykoidy.

komórkowe w mózgu i gruczo∏ach dokrewnych przewodzà sy-

gna∏y stresowe, zapewne mo˝liwe b´dzie opracowanie leków, które

przerwà ten negatywny ciàg reakcji i zapobiegnà w ten sposób zgubnemu

dzia∏aniu stresu na organizm.

UMYS¸

1 >> Nasz system odpowiedzi na stres mo˝e szybko zmobilizowaç

2 >> Kiedy wzrok, s∏uch i myÊli sygnalizujà stres, podwzgórze za-

3 >> JeÊli naukowcom uda si´ okreÊliç dok∏adnie, które receptory

W∏àczanie systemu

Podwzgórze

Nerw b∏´dny

Jàdro

przykomorowe

Cia∏o

migda∏owate

Miejsce

sinawe

Podwzgórze

Nerw

b∏´dny

Pieƒ

mózgu

Przysadka

mózgowa

Nadnercze

Nerka

rzàdów, w tym serca, nerek, ˝o∏àdka i uk∏adu rozrodcze-

go, a tak˝e mi´Êni. Stresory czuciowe (np. widok niedêwie-

dzia) docierajà do podwzgórza za poÊrednictwem nerwów z

narzàdów zmys∏u. Miejsce sinawe ( niebieski ) przekazuje nato-

miast stresory emocjonalne (np. strach przed z´bami niedêwie-

dzia) z cia∏a migda∏owatego do jàdra przykomorowego. Ta ostat-

nia struktura wytwarza hormon uwalniajàcy hormon kortykotro-

powy (CRH), najwa˝niejszy przekaênik stresowy, który inicjuje

dalszà aktywacj´ systemu odpowiedzi na stres: pobudzenie

autonomicznego uk∏adu nerwowego oraz uwolnienie ACTH do

krwiobiegu. Ten hormon z kolei aktywuje nadnercza, co prowa-

dzi do wzrostu ciÊnienia krwi i zwi´kszenia st´˝enia glukozy we

krwi, zapewniajàc energi´ niezb´dnà do walki lub ucieczki.

je w∏asne dzia∏anie, kiedy jest to potrzebne. JeÊli

jednak codzienne napi´cie narasta, bywa, ˝e reak-

cja ta staje si´ zbyt intensywna i utrzymuje si´ zbyt

d∏ugo. To czy odpowiedê jest adekwatna do sytuacji,

zale˝y od komórek, które pokrywajà przysadk´

mózgowà i inne cz´Êci systemu odpowiedzi na stres.

CRH przekazuje sygna∏y do komórek, wià˝àc si´

z receptorami typu I zlokalizowanymi w b∏onach

komórkowych. Naukowcy z Salk Institute i Max-

-Planck-Institut für Psychiatrie w Monachium wy-

hodowali myszy pozbawione receptorów typu I.

Nawet jeÊli zwierz´ta te by∏y wielokrotnie nara˝a-

ne na dzia∏anie czynników stresujàcych, poziom

pewnych hormonów stresu w ich krwi nigdy nie

wzrós∏ ponad norm´. Myszy najwyraêniej czu∏y si´

mniej zestresowane. Byç mo˝e leki, które hamujà

odpowiedê receptorów komórkowych przysadki

mózgowej na hormon CRH, mog∏yby redukowaç

poziom stresu tak˝e w przypadku ludzi.

Organizm si´ buntuje

Na podstawie najnowszych wyników badaƒ mo˝na

ju˝ wnioskowaç, w jaki sposób stres wywo∏uje

choroby oraz jak przeciwdzia∏aç jego skutkom.

Czy to w przypadku myszy, czy cz∏owieka ka˝de

pobudzenie systemu odpowiedzi na stres jest

dla organizmu silnie obcià˝ajàcym prze˝yciem.

Kiedy niebezpieczeƒstwo ju˝ minie, system alar-

mowy trzeba szybko wy∏àczyç. Narzàdy zaan-

ga˝owane w odpowiedê na stres mogà wtedy

wróciç do stanu wyjÊciowego. Kiedy jednak oko-

licznoÊci, w których si´ znajdujemy, stymulujà nie-

przerwanie system odpowiedzi na stres, ten nie

O autorze

HERMANN ENGLERT jest biologiem i popularyzatorem nauki. Mieszka we

Frankfurcie nad Menem.

WYDANIE SPECJALNE ÂWIAT NAUKI

S ygna∏y alarmowe zmieniajà stan fizjologiczny wielu na-

Dostrajanie systemu

tycy majà w drugiej po∏owie dnia wy˝szy poziom

kortyzolu (stresowego hormonu glikokortykoidowe-

go) w osoczu krwi i w moczu ni˝ ludzie zdrowi.

Natomiast kiedy ich przysadka jest stymulowana

sztucznie przez CRH, wydzielajà mniej hormonu

poÊredniczàcego w reakcji stresowej, co wskazu-

je na nadczynnoÊç osi podwzgórze–przysadka–nad-

nercza.

Nadmiar CRH, charakterystyczny dla przewle-

k∏ego stresu, hamuje tak˝e wydzielanie hormonu

wzrostu oraz substancji poÊredniczàcych we

wp∏ywie hormonu wzrostu na narzàdy. To dlate-

go dzieci wychowywane w silnym stresie rosnà

wolniej. U doros∏ych natomiast zaburzony zostaje

przyrost mi´Êni i koÊci oraz metabolizm t∏uszczu.

Jeden z najcz´stszych fizjologicznych skutków

stresu dotyczy ˝o∏àdka i jelit. JeÊli oÊ podwzgó-

rze–przysadka–nadnercza jest zbyt aktywna, a po-

ziom CRH w mózgu równoczeÊnie zbyt wysoki,

zostaje zablokowane przekazywanie sygna∏ów za

poÊrednictwem nerwu b∏´dnego. Ten nerw, g∏ów-

na magistrala autonomicznego uk∏adu nerwowe-

go, kontroluje skurcze ˝o∏àdka i przewodu pokar-

mowego (wysy∏a tak˝e impulsy nerwowe do serca

i innych narzàdów wewn´trznych). Klasycznym

przyk∏adem reakcji wywo∏ywanej przez stres jest

wstrzymanie trawienia po operacji chirurgicznej.

Niektóre badania sugerujà, ˝e zbyt wysoki poziom

CRH powoduje tak˝e cz´stà dolegliwoÊç, jakà jest

zespó∏ nadwra˝liwoÊci jelita grubego.

Z innych najnowszych badaƒ wynika, ˝e ofiary

przest´pstw na tle seksualnym, cierpiàce psychicz-

nie nawet wiele lat po wydarzeniu, doÊwiadczajà

cz´sto tak˝e zaburzeƒ uk∏adu pokarmowego. OÊ

podwzgórze–przysadka–nadnercza tych samych

osób, a wi´kszoÊç z nich to m∏ode kobiety, jest zbyt

aktywna. JeÊli stan taki utrzymuje si´ przez d∏u˝szy

czas, zmienia si´ metabolizm w´glowodanów i roz-

∏o˝enie tkanki t∏uszczowej w organizmie. Rezerwy

t∏uszczowe przesuwane sà spod skóry na brzuch.

Komórki mogà równie˝ przestaç pobieraç gluko-

z´ w odpowiedzi na insulin´, co w przypadku nie-

których osób prowadzi do rozwoju cukrzycy.

NadczynnoÊç osi podwzgórze–przysadka–nad-

nercza mo˝e wywo∏ywaç tak˝e objawy przypo-

minajàce symptomy choroby umys∏owej. I rzeczy-

wiÊcie ostatnie badania wskazujà, ˝e zbyt wysoki

poziom CRH odgrywa rol´ w zaburzeniach psy-

chicznych. Na przyk∏ad wielu pacjentów chorych

na depresj´ ma podwy˝szony poziom kortyzolu

w krwiobiegu, ale nie hamuje to u nich aktyw-

noÊci osi podwzgórze–przysadka–nadnercza.

Ponadto stwierdza si´ podwy˝szone st´˝enie CRH

w p∏ynie mózgowo-rdzeniowym tych osób. Cho-

rzy na depresj´, którzy pope∏niajà samobójstwo,

cz´sto majà obni˝onà liczb´ receptorów CRH

w p∏acie czo∏owym kory mózgu, co Êwiadczy o

tym, ˝e mózg, aby obroniç si´ przed zbyt du˝à

iloÊcià CRH, zmniejsza w∏asnà wra˝liwoÊç na ten

hormon.

Jàdro przykomorowe

Podwzgórze

CRH

Wazopresyna

Glikokortykoid

Przysadka

mózgowa

ACTH

Nadnercze

ACTH

Naczynie

krwionoÊne

Glikokortykoid

Nerka

Glikokortykoid

„p´tl´ d∏ugà” systemu odpowiedzi na stres. CRH p∏ynie ˝y∏ami ( zie-

lona strza∏ka ) do przysadki, która nast´pnie uwalnia do krwi ACTH.

Hormon ten z kolei stymuluje nadnercza do produkcji hormonów glikokorty-

koidowych, przygotowujàcych organizm do reakcji na zagro˝enie. W czasie

silnego stresu podwzgórze wydziela dodatkowo wazopresyn´, która zatrzymuje

wod´ w nerkach. Kiedy mija niebezpieczeƒstwo, system sam si´ wycisza. Od-

bywa si´ to na drodze ujemnego sprz´˝enia zwrotnego ( niebieskie strza∏ki ).

Glikokortykoidy dop∏ywajà wraz z krwià zarówno do podwzgórza, gdzie hamu-

jà wydzielanie CRH, jak i do przysadki, gdzie zatrzymujà uwalnianie ACTH.

Jednak chroniczny stres mo˝e bez koƒca pobudzaç system.

przestaje reagowaç i nie pozwala narzàdom na

regeneracj´.

Taki d∏ugotrwa∏y stres sprawia, ˝e tkanki stajà si´

podatne na uszkodzenia. Na przyk∏ad narzàdy roz-

rodcze cz´sto zaczynajà pracowaç mniej wydajnie.

Z badaƒ wynika, ˝e lekkoatleci i tancerze baletowi

(zarówno m´˝czyêni, jak i kobiety), którzy podejmu-

jà przez wiele lat ogromny wysi∏ek fizyczny, wytwa-

rzajà mniej plemników lub komórek jajowych. Spa-

da wtedy poziom m´skiego hormonu – testosteronu,

a kobiecy cykl menstruacyjny ulega zaburzeniu albo

nawet zatrzymaniu.

Podobnie niekorzystny wp∏yw na p∏odnoÊç ma

anoreksja i d∏ugotrwa∏a g∏odówka. W obu przy-

padkach wzrasta poziom CRH w mózgu. Anorek-

UMYS¸

P odwzgórze wydziela hormon CRH i w ten sposób wprawia w ruch

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: