Agnieszka Wesołowska - Czasopismo Filozoficzne.pdf - FILOZOFIA - portland007

Czasopismo Filozoficzne, nr 4/5 – październik 2009

Agnieszka Wesołowska

BY ODTWORZYĆ SŁOWA SENS PIERWOTNY

KINETYKA MYŚLI (HERBERT) A MECHANIZMY

DEKONSTRUKCJI (DERRIDA)

Metafora, nim staje się retoryczną procedurą w języku, byłaby wyłonieniem się samego języka. A filozofia jest

jedynie tym językiem; i w najlepszym razie i w pewnym nieoddzielnym znaczeniu tego wyrażenia może jedynie

mówić...

J. Derrida, Przemoc i metafizyka .

W ramach niniejszego artykułu skoncentruję się na takim odczytaniu Herberta,

w którym uwyraźniona zostanie dążność poety do przywrócenia, przypomnienia

pierwotnych znaczeń słów. Podstawą moich rozważań będzie obfitująca w wew-

nętrzne sprzeczności i dialektyczne napięcia poezja Zbigniewa Herberta, która stanowi

pretekst do dywagacji filozoficznych. Jeśli chodzi o twórczość autora Pana Cogito ,

zaznaczyć należy przy tym, iż zakres podejmowanych analiz mających na celu

uwyraźnienie obecnych w poetyckiej strategii Herberta dekonstrukcyjnych

tendencji , ograniczony został do reprezentatywnego w tym względzie wiersza Pan

Cogito a ruch myśli. Wiersz ten zinterpretowany zostanie w kontekście wybranych

aspektów filozofii Derridy . Należy również podkreślić, iż filozofia Derridy

(dekonstrukcjonizm traktowany jest w ramach podejmowanych dywagacji nie jako

metoda w znaczeniu matrycy – lecz jako specyficzny trop tj. ogół gestów i tendencji

będących efektem namysłu nad kulturą), który , zestawiony z aspektami strategii

poetyckiej Herberta na przykładzie wybranego wiersza, poprowadzi czytany tekst. Na

zakończenie rozważań wskazane zostaną zbieżności pomiędzy twórczymi tendencjami

Herberta, a – przywoływanym w kontekście Derridiańskiej krytyki metafizyki –

stanowiskiem Lévinasa. Pomiędzy Derridą a Lévinasem można dopatrzyć się

podobieństwa w kontekście przemocy wiedzy, która jest niebezpieczeństwem

niesionym przez pewien typ myślenia. Według Derridy: „W klasycznej opozycji

Czasopismo Filozoficzne, nr 4/5 – październik 2009

filozoficznej nie mamy do czynienia z pokojowym współistnieniem pewnego vis-á-vis ,

lecz z hierarchią mającą charakter przemocy. Jeden z członów rządzi drugim

(aksjologicznie, logicznie, etc.), zajmuje wyższe miejsce” 1 .

W wybranym wierszu – co warto szczególnie mocno podkreślić – interesuje

mnie w istocie jedna inicjowana w tytule (będąca podstawą konstrukcji utworu)

metafora „ruchu myśli” . O takim wyborze zadecydowały dwa względy: po pierwsze:

rzetelna analiza utworu wymaga wyraźnego nakreślenia perspektywy interpretacyjnej,

dlatego też za podstawę, miarodajną dla proponowanego przeze mnie ujęcia obieram

jedną metaforę charakteryzującą kierunek Herbertowskiego myślenia; po drugie: taka

metafora stanowi – w moim przekonaniu – wyznacznik otwartości horyzontu,

w ramach którego możliwa jest relacja Herberta z Derridą oraz Lévinasem.

Niniejsza interpretacja wyrasta z przekonania, iż wierność słowom poezji

Herberta jest fundamentalnym wymogiem indywidualnego odczytania, niemniej

jednak pomiędzy twórczymi gestami poety, a myślami reprezentantów filozofii

współczesnej można dopatrzyć się korelacji w aspekcie: myśl-słowo, które to

zbieżności pozwalają ugruntować Herbertowskie dziedzictwo jako istotny głos

w dyskusji na temat kształtu i kondycji współczesnej kultury oraz człowieczeństwa.

Krytykowana m.in. przez Derridę oraz Lévinasa metafizyka jest reakcją na ogólny

kryzys metafizyki, który zbiegł się – na co wskazuje w Kryzysie nauk europejskich...

Edmund Husserl – z kryzysem „nauk o duchu”, kryzysem rozumu, który jest zawsze

zapomnieniem początku, zapomnieniem źródła. Przy czym, zarówno Herbertowski

sprzeciw względem aporetycznego języka pojęć, jak i będąca w znacznej mierze

dziedzictwem krytycystycznego paradygmatu filozofowania (tradycji Kantowsko-

Husserlowskiej) współczesna krytyka metafizyki nie zmierzają do odrzucenia

„filozofii pierwszej”, a wręcz przeciwnie, stanowią próbę odnowienia metafizyki w jej

autentycznej postaci. Sam Derrida, w kontekście fenomenologii Husserla, pisze

o „domknięciu się metafizyki ” 2 . Innymi słowy, metafizyce w tradycyjnej postaci,

z charakterystyczną dlań spekulacją, przeciwstawić należy zakorzeniony

1 J. Derrida: Positions . Przeł. B. Banasiak. „Colloquia Communia” 1988, nr 1-3, s. 287-303.

2 Por. J. Derrida: Fenomenologia i domknięcie się metafizyki. W: Fenomenologia francuska. Rozpoznania/

interpretacje/ rozwinięcia. Red. J. Migasiński, I. Lorenc przy współpracy M. Kowalskiej i A. Ledera.

Warszawa 2006, s. 138-159.

Czasopismo Filozoficzne, nr 4/5 – październik 2009

w źródłowości sensu, czysto intuitywny, apodyktyczny, sposób dochodzenia do prawd

dotyczących istnienia.

Istotnym zamierzeniem niniejszych dywagacji jest, wobec powyższego, oddanie

pewnej tylko paraleli myślowej, jaka wyrasta z korzeni kultury europejskiej, stosunku

do jej całokształtu, podobnych doświadczeń egzystencjalnych i historyczno-

dziejowych, jak również tendencji mentalnych i twórczych. Krytyczne zorientowanie

owych tendencji , wyrażające się w podejmowanej problematyce, której towarzyszy

wyznaczające jej horyzont pytanie o warunki możliwości poznania oraz krytyczny

namysł nad samym jego źródłem, pozwala zaliczyć jako te, które wchodzą w zakres

krytycystycznego paradygmatu myślenia.

W świetle wielości aporii i dialektycznych napięć, tak znamiennych dla poezji

Herberta, za niezwykle adekwatną operację myślową, szczególnie typową dla tomu

Pan Cogito (czego przykładem jest wybrany utwór) przyjmuję wszelkie eksperymenty

myślowe przybierające postać dekompozycyjnych, paradoksów, polegających

kolejno na: rozłożeniu, przemieszczeniu, odmiennym (paradoksalnym)

usytuowaniu komponentów . Dla potrzeb rozjaśnienia owych zabiegów przypomnę

opis gestu dekonstruowania, w którym Jacques Derrida – twórca dekonstrukcji –

oddaje istotę swej strategii. „Dekonstruowanie – to gest (...) [w którym – AW]

rozbiera się budowlę, artefakt, ażeby uzyskać ich struktury, unerwienia czy (...)

szkielet, a jednocześnie nietrwałość grożącej zawaleniem struktury formalnej, która

niczego nie wyjaśniła, nie będąc ani centrum, ani zasadą, ani siłą, ani też,

w najbardziej ogólnym sensie tego słowa, prawem rządzącym zdarzeniami” 3 . Podobny

gest wyrasta także na gruncie Herbertowskiej wyobraźni, w której wciąż żywe obrazy

rozbicia tablicy wartości, kultury przemocy kreślą obraz człowieka o świadomości

nietrwałej, chwiejnej, a wreszcie niezdolnej do pozytywnej aktywności. Ostateczną

nadzieją tej aktywności jest dekonstrukcja (dekompozycja) pojęć, jakie powinny

zostać raz jeszcze nazwane (źródłowo odtworzone). W geście dekompozycji pojęć,

którego celem jest odtworzenie pierwotnego znaczenia wyraża poeta coś więcej,

aniżeli niechęć względem metafizycznych spekulacji, których dowodzenie zakłada

Rozmowa Christiana Descampesa z Jacquesem Derridą. Tłum. B. Banasiak. W: Derridiana. Oprac.

B. Banasiak. Kraków 1994, s. 14.

Czasopismo Filozoficzne, nr 4/5 – październik 2009

rozbudowaną aparaturę pojęciową 4 . Dlatego, zważywszy na kształt oraz kondycję

współczesnej kultury okazuje się, iż świadomość odrębności poezji od filozofii nie

wyklucza ich dialogu, którego najdobitniejszym dowodem jest (obok hermeneutyki)

właśnie dekonstrukcja.

W ramach niniejszego rozumowania oznacza to, iż odczytanie poezji przez

pryzmat myśli filozoficznej zyskuje swą zasadność i bogactwo tylko o tyle, o ile

zachowa się pełną świadomość ich odrębności zarówno w kwestii historii pojęć,

terminologii, założeń i tendencji twórczych. Odrębność ta nie wyklucza jednak dialogu

heterogenicznych dyskursów. Co więcej, można pokusić się o twierdzenie, iż dialog

ten nosi znamiona hermeneutyczne, gdyż u podstaw obydwu dyskursów leży postulat

reorientacji kultury i ponownego ugruntowania hierarchii wartości . A ponieważ

„wiersz zaprasza do długiego wsłuchania się i do dialogu, w którym dokonuje się

zrozumienie ” 5 , przeto nie należy jak pisze Gadamer traktować poezji jako „uczonego

kryptogramu dla uczonych, ale jako coś, co przeznaczone jest dla członków świata,

połączonego wspólnotą językową, w której poeta jest tak samo u siebie, jak jego

słuchacz lub czytelnik” 6 . Wynika stąd, iż dialog między poezją i filozofią funduje

język, będący wedle Gadamera „wszechogarniającą zawsze już obecną wykładnią

świata ” 7 , który „jest dla nas zawsze światem już zinterpretowanym w języku” 8 .

Świadomość związku między zwyczajem językowym a tworzeniem pojęć – którą

oddaje Herbert w wierszu Pan Cogito a ruch myśli – towarzyszy również przekonanie

poety o pewnej lingwistycznej i semantycznej granicy. Zdaniem Herberta im mniej

w poezji rozbudowany jest aparat pojęciowy, tym większe odgrywa znaczenie intuicja

filozoficzn a 9 . Można niniejszym stwierdzić, że choć poezję i filozofię traktować

należy jako odrębności, to jednak niezmiennym pozostaje fakt, iż możliwe jest

4 Jeśli mowa o metafizyce, należy zachować świadomość odmiennego rozumienia metafizyki na gruncie różnych

dyskursów: filozofii i poezji. W historycznie danych próbach precyzowania przedmiotu metafizyki wskazać

można jednakże trzy konstytutywne momenty: byt, podstawowość, transcendencja. (Por. W. Stróżewski:

O metafizyczności w sztuce . W: Idem: Wokół piękna . Szkice z estetyki . Kraków 2002, s. 96).

5 H. G. Gadamer: Wiersz i rozmowa . W: Idem: Poetica. Wybrane eseje . Tłum. M. Łukasiewicz. Warszawa

2001, s. 135.

6 Ibidem, s. 133-134.

7 Por. H. G. Gadamer: Historia pojęć jako filozofia . W: Idem: Rozum, słowo, dzieje. Tłum. M. Łukasiewicz

i K. Michalski. Warszawa 2000, s. 103.

8 Ibidem.

Por. Z. Taranienko: Rozmowy z pisarzami. Warszawa 1986, s. 425. Por. także: B. Urbanowski: Poeta, czyli

człowiek zwielokrotniony. Szkice o Zbigniewie Herbercie. Radom 2004, s. 610.

Czasopismo Filozoficzne, nr 4/5 – październik 2009

wzajemne przenikanie obecnych w nich sensów i znaczeń. Wpływ historii,

determinujący egzystencję i doświadczenie twórcy, wyciska piętno, które emanuje

w podobny sposób tak w obszarze poezji, jak i w myśli filozoficznej. Fakt ów znajduje

wyraz w doświadczeniach grozy i tragizmu egzystencji, które przekładają się na obraz,

narzędzia i tendencje poznawania świata, wyznaczając dzięki temu wspólną

płaszczyznę sensów, rozpatrywanych odrębnie dyskursów: poezji i filozofii. W celu

uwyraźnienia owej tożsamości doświadczenia, posłużę się podstawowym pojęciem

teoretycznym Foucaulta, które używa on w swej książce Les mots et les choses ,

będącej archeologią nauk o człowieku. Dzięki pojęciu epistéme określa Foucault pole

epistemologiczne, które da się opisać w postaci swoistej struktury, bądź też jako układ

relacji, koncentrujących się wokół prymarnej reguły. Zamierzeniem Foucaulta w tym

względzie jest określenie różnych epistéme, zorganizowanych na gruncie

różnorodnych a priori , które decydują o przedmiocie zainteresowań danej epoki

i wyznaczają typową siatkę poję ć 10 . Wobec powyższego, można pokusić się

o twierdzenie, iż pole epistemologiczne to swoisty układ relacji, zorganizowanych

wokół pewnej reguły, co w ramach niniejszej pracy oznacza odkrycie grozy

egzystencji, która stanowi podstawę odniesienia twórczego tak na gruncie dyskursu

poetyckiego, jak i w ramach myśli filozoficznej.

Owa wspólnota doświadczenia, z której wyrasta próba reaktywacji sensu,

rewitalizacji kultury, czyni prawomocnym odczytanie – wyrastającej z ogromu

granicznych przeżyć egzystencjalnych – poezji Herberta przez pryzmat współczesnej

myśli filozoficznej, myśli, do której zakresu należą wątki filozofii twórcy

dekonstrukcji, Jacquesa Derridy.

Por. M. Kowalska: Michel Foucault – teoretyk rozdartej historii i krytyk władzy. W: Filozofia XX wieku .

Red. Z. Kuderowicz. T. 2. Warszawa 2002. s. 199.

Agnieszka Wesołowska - Czasopismo Filozoficzne.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: