II-Oktawian_August.rtf

Księga II

Boski August

1. Wiele okoliczności przemawia za tym, że ród Oktawiuszów niegdyś należał do najznakomitszych w mieście Welitrach Oto dzielnicę w naj­bardziej ludnej części miasta już od dawna zwano Oktawiuszową, a także pokazywano ołtarz poświęcony pamięci pewnego Oktawiusza. Ów będąc wodzem w czasie wojny z sąsiadami, gdy pewnego razu składał ofiary na cześć Marsa, nagle otrzymuje wiadomość o napaści wroga. Chwycił więc z ogniska na wpół surowe trzewia, posiekał2 i tak ruszył na pole walki. Po­wrócił zwycięzcą. Zachowała się nawet uchwała państwowa, mocą której zastrzegano również na przyszłość składanie ofiar w podobny sposób oraz oddawanie reszty mięsiwa rodowi Oktawiuszów.

2. Ród ten został wprowadzony do senatu przez Tarkwiniusza Starszego wraz z rodami mniej znacznymi3. Wkrótce przez Serwiusza Tuliusza wyniesiony do patrycjatu. Później powrócił do stanu plebejskiego. Aż po długiej przerwie dzięki boskiemu Juliuszowi znowu odzyskał patrycjat. Pierwszym przedstawicielem tego rodu, który otrzymał godność urzędniczą z wyboru ludu, był G. Rufus. Został kwestorem. Miał dwu synów: Gnejusza 4 i Gajusa. Od nich pochodzą dwie gałęzie rodu Oktawiuszów o różnych zupełnie kolejach losu. Gnejusz i następnie jego potomkowie wszyscy dostąpili najwyższych godności publicznych. Gajus tymczasem i jego na­stępcy - czy to z przypadku, czy z własnej woli - pozostali w stanie rycer­skim aż do ojca Augusta. Pradziad Augusta w czasie drugiej wojny punickiej służył na Sycylii jako trybun wojskowy pod wodzem Emiliuszem Papusem 5. Dziad, poprzestając na urzędach miejskich, dożył nie zamąconej niczym starości na dostatniej ojcowiźnie. To wszystko podają inni. Sam August pisze tylko, że pochodzi z rodu rycerskiego, starego i zamożnego, w którym pierwszym senatorem był dopiero jego ojciec. Marek Antoniusz zarzuca

1 W e l i t r y (Velitrae), miasto Wolsków na południu od Rzymu. Dziś Velletri.

2 Tak nakazywał obyczaj.

3 Tradycja przypisuje Romulusowi powołanie senatu. Była to rada starców, złożona z przedstawicieli najpoważniejszych rodów obywateli wolnych, zwanych patres, początkowo w liczbie stu. Rody mniej znaczne (gentes minores) to te, których przedstawicielstwo (znowu w liczbie stu) znalazło się w senacie na mocy powołania królewskiego w związku z zasługą obywatelską.

4 Cnaeus Octavius, pretor z r. 205 przed n.e., propretor Sardynii z r. 203, uczestnik ostatnich walk z Hannibalem w Afryce.

5 Lucius Aemilius Papu s,  pretor z 205 r. przed n.e., walczył na Sycylii.

74              BOSKI AUGUST

Augustowi, że pradziadem jego był wyzwoleniec, powroźnik ze wsi Turium, a dziadek trudnił się wekslarstwem. Niczego więcej nie dowiedziałem się o przodkach Augusta po mieczu.

3. Ojciec Augusta, Gajus Oktawiusz6, od wczesnych lat cieszył się powszechnym poważaniem i wielkie posiadał dostatki. Dziwi mnie więc posądzenie pewnych pisarzy, którzy podają, jakoby miał i on także być wekslarzem, nawet wymieniają go wśród agentów wyborczych i pośredni­ków politycznych. Wychowany wśród wielkiego dostatku, łatwo osiągnął zaszczytne urzędy i sprawował je wybornie. Po preturze otrzymał w drodze losowania Macedonię i jadąc tam zniósł doszczętnie zbiegłe resztki niewolniczych oddziałów Spartaka7 i Katyliny, grasujące na obszarze Turium8; dokonał tego za pozwoleniem senatu, w drodze wyjątku uchwalonym. Rządy na prowincji sprawował równie sprawiedliwie, jak dzielnie. Oto pokonał w wielkiej bitwie Bessów9 i Traków. Ze sprzy­mierzeńcami postępował tak łagodnie, że M. Cycero, jak to z zachowanych jego listów 10 wnioskować można, zachęca i napomina swego brata Kwintusa, w tym samym czasie sprawującego prokonsulat w Azji mniej chwalebnie, aby naśladował w postępowaniu ze sprzymierzeńcami swego sąsiada, Oktawiusza.

4. Po skończonym urzędowaniu w Macedonii, pierwej nim zdążył zgłosić swą kandydaturę na konsula, zmarł nagle. Pozostawił dzieci: Oktawie Starszą, którą mu urodziła Ancharia, oraz Oktawie Młodszą i Augusta po małżonce Atii. Atia była córką M. Atiusza Balbusan i Julii, siostry G. Cezara. Balbus, po mieczu pochodząc z Arycji, wielu miał w rodzie przodków senatorów, po kądzieli zaś spokrewniony był bardzo blisko z Pompejuszem Wielkim. Sprawował preturę, a potem, jako jeden z dwu­dziestu mężów, rozdzielał ziemię kampańską ludowi wedle ustawy julijskiej. Lecz tenże sam Antoniusz, gardząc parantelą Augusta nawet po matce, robi zarzut, że pradziad Augusta jest pochodzenia afrykańskiego i że prowa­dził w Arycji sklep z pachnidłami, czy też młyn i piekarnię. Kasjusz z Par-my 12 w pewnym liście obelżywie łaje Augusta, że już nie tylko młynarza,

6 Caius Octavius, ojciec cesarza Augusta, pretor z 61 r. przed n.e., prokonsul Macedonii 60/59, umarł w r. 58 przed n.e. i zostawił pięcioletniego chłopca, G. Oktawiusza, przyszłego cesarza Augusta.

7 Spartacus, gladiator tracki z Kapui, zdolny, odważny wódz groźnego powstania niewolników z r. 73-71 przed n.e., pokonany został przez prokonsula M. Liciniusza Krassusa, późniejszego triumwira, w r. 71.

8 T h u r i u m, miasto w Lukanii, w południowej Italii, nad Zatoką Tarencką, na miejscu dawnej Sybaris. Kolonia panhelleńska (Turioj - 444/443), powstała z inspiracji Peryklesa, dla której prawa układał ongiś Protagoras.

9 Bessowie, wojownicze plemię trackie.

10 List ad Qu. fr. I l, 21 i I 2,7.

11 Marcus Attius Balbus, dziad po kądzieli Augusta, ożeniony z Julią, młodszą siostrą Cezara. Sprawował preturę przed r. 59.

12Caius Cassius Parmensis (z Parmy), jeden z grupy morderców Cezara, brał udział w bitwie pod Filippi, a potem pod Akcjum u boku Antoniusza. Oktawian kazał

ROZDZIAŁ 3-7              75

lecz nawet wekslarza jest wnukiem, w tych oto słowach: „Ulepionyś z babczynej mąki 13 najbardziej pospolitego młyna w Arycji. A mąkę tę ugniatał łapami, śniedzią zbrukanymi, wekslarz neruloński" 14.

5. Urodził się August za konsulatu M. Tuliusza Cycerona i G. Antoniu­sza, w dziewiątym dniu przed kalendami października 15, na krótko przed wschodem słońca, w części Palatynu koło tzw. Wolich Głów, gdzie obecnie ma kapliczkę, wzniesioną w jakiś czas po jego śmierci. Oto zgodnie z aktami senatu pewien młodzian z patrycjuszowskiego rodu, G. Letoriusz, chcąc się wykręcić od zbyt surowej kary za cudzołóstwo, przedstawiał senatorom swój wiek, wysokie urodzenie, jeszcze i to, że jest w posiadaniu i czuje się niejako opiekunem tego miejsca, którego po raz pierwszy boski August jako niemowlę dotknął stopą, oraz prosił o łaskę ze względu na to bóstwo, szczególnie mu bliskie i jakby doń przynależne. Uchwalono wówczas, iż ta część owego domu odtąd będzie poświęcona czci Augusta.

6. Dotychczas jeszcze pokazują miejsce, gdzie się wychowywał w latach niemowlęcych, mianowicie: w willi podmiejskiej jego rodziny, koło bram Welitrów; bardzo to szczupły pokoik i podobny do spiżarenki. Istnieje uporczywe przekonanie wśród sąsiedztwa, jakoby się i w nim urodził. Cześć zabobonna wzbrania wchodzenia tutaj z byle błahego powodu i bez zboż­nej myśli, co oparte jest na dawnym przekonaniu, jakoby paniczny lęk ogarniał ludzi wchodzących tu lekkomyślnie. To się wkrótce potwierdziło. Oto gdy nowy właściciel domu czy przypadkiem, czy celem próby spać się tu położył, w kilka godzin potem, wśród nocy, został stąd wyrzucony przez jakąś nagłą i niewiadomą siłę; na wpół martwego znaleziono wraz z łóżkiem przed drzwiami.

7. Jako niemowlęciu nadano mu przydomek Turyna, czy to ku upamięt­nieniu pochodzenia jego przodków, czy dlatego, że w okolicy Turium ojciec Oktawiusz zaraz po jego urodzeniu stoczył pomyślną walkę ze zbiegłymi niewolnikami. Jako dostateczny dowód istnienia tego przy-domka świadczy choćby znaleziony przeze mnie dziecinny wizerunek Augusta, z odległych czasów, brązowy, na którym żelaznymi literami i już prawie się zacierającymi to imię jest wyryte. Tę podobiznę złożyłem w darze pryncepsowi 16. On umieścił ją wśród Larów 17 sypialni i czcią otacza.

go stracić. Był także poetą, pisał listy i epigramy, tragedie, z których najsłynniejszą był jego Thyestes.

13 Wyrażenie: materna farina, tj. z matczynej mąki, zostało przetłumaczone jako: „z babczynej mąki", gdyż niewątpliwie idzie tu o babkę Augusta; A r i c i a, bardzo stare miasteczko w Lacjum na południe od Rzymu. Sens zaś całego zdania jest taki: oto wekslarz z Nerulum ożenił się z córką piekarza z Arycji i z tego małżeństwa urodził się ojciec Augusta.

14 Nerulum, miasteczko w Lukanii, dzisiejszej Kalabrii.

15 23 września 63 r. przed n.e.

16 Hadrianowi, którego Swetoniusz był sekretarzem ab epistulis Latinis (od listów łacińskich).

17 Lary, pierwotne bóstwa wiejskie, potem bóstwa przodków umieszczane w domu w małej szafce, tzw. Lararium. Przy każdym święcie rodzinnym otwierano Lararium, aby Lary

76      BOSKI AUGUST         

Lecz także M. Antoniusz w swych listach często w formie obelgi nazywa go Turynem. Na to August odpisał tylko, że dziwi go, dlaczego Antoniusz rzuca mu w twarz jako obelgę poprzednie imię. Następnie przyjął nazwisko: Gajusa Cezara, później Augusta. Pierwsze zgodnie z testamentem brata swej babki, drugie na skutek wniosku Munacjusza Pianka 18. Chociaż nie­którzy senatorowie uważali, że należy go nazwać Romulusem, jakoby stał się powtórnym założycielem Rzymu, przeważył jednak pogląd, aby go raczej zwać Augustem, nie tylko dlatego, że przydomek ten był nowy, lecz także świetniejszy. Mianowicie miejsca święte i takie, w których odbywają się obrzędy jakieś na podstawie wróżb z lotu ptaków, zwą się augusta, od wyrazu auctus czy avium gestus, czy gustus, jak świadczy Enniusz 19 pisząc:

August o augurio postquam incluta condita Roma es t.

(Gdy Rzym sławny już powstał wśród wspaniałych proroctw)

(Vahlen. Enn. poesis rei., Ann. 502)

8. Jako czteroletni chłopiec stracił ojca. W dwunastym roku życia, po śmierci babki Julii,...