Wywiad psychologiczny

Jacek Kasprzak

Przeprowadzanie wywiadu z pacjentem jest podstawową czynnością terapeuty uzależnień. Na bazie informacji jakie uzyska konstruuje osobisty plan terapii pacjenta.

Czy nasze zwyczaje są umocowane w nauce ? Czy prawidłowo używamy określenia wywiad ?

Pozwoliłem sobie poszukać wyjaśnień na ten temat i chciałbym podzielić się kilkoma informacjami.

Stanisław Gerstman w książce „Rozmowa i wywiad w psychologii” proponuje używanie terminu „wywiad” do określania czynności zbierania ważnych informacji o pacjencie. Natomiast kontakt z pacjentem określa mianem „rozmowy”. Sformułowanie „porozmawiaj z pacjentem” według Gerstmana byłoby więc bliższe temu, co robimy w kontakcie z klientem.

Warto wiedzieć, że opracowanie i rozwinięcie „rozmowy” jako metody klinicznej jest dziełem J. Piageta. Uważa on, że „do dobrego poznania zaburzeń – lekarz sam dochodzi za pomocą anamnezy subiektywnej (czyli rozmowy z pacjentem). Wykorzystuje w niej obserwację, przeświadczenia i postawy pacjenta. Psycholog – lekarz przystępuje do rozmowy z hipotezami, które weryfikuje w trakcie rozmowy. Metodologicznie rozmowa kliniczna jest więc małym badaniem naukowym, które weryfikuje nasze hipotezy”.

Podobnie wywiad definiuje Wł. Szewczuk w „Słowniku psychologicznym” według niego „wywiad psychologiczny to metoda badawcza mająca na celu zebranie danych o faktach związanych z ludzką aktywnością i wzmacniającymi ją czynnikami. Wywiad psychologiczny opiera się na swobodnej rozmowie odbywającej się podczas spotkania psychologa z osobą dostarczającą informacji o badanym”. Niestety Wł. Szewczuk nie tłumaczy, czy możemy określić wywiadem rozmowę, kiedy informacji udziela sam pacjent.

W literaturze amerykańskiej, dla oznaczenia zdobywania informacji, używa się tylko określenia „wywiad”. Według amerykańskich psychologów społecznych (E. Maccoby, N. Maccoby) „wywiad jest to rozmowa z drugą osobą w normalnej sytuacji społecznej tzn. twarzą w twarz. Prowadzący wywiad taki kieruje jego przebiegiem, aby najpełniej zrealizować główny cel: zebranie informacji o rozmaitych faktach, zebranie opinii, przekonań, poznanie typu osobowości”.

Ciekawe poglądy na temat wywiadu prezentuje H.S. Sullivan. Korzysta on z doświadczenia tzw. „dynamicznej psychiatrii”. Według tej koncepcji „wywiad jest to sytuacja społeczna, w której się odbywa spotkannie dwojga osób. Dochodzi między nimi do powstania specyficznej relacji fachowiec – klient. Wywiad skupia się na podstawowych problemach klienta, który jest przekonany, że ich ujawnnienie przyniesie mu korzyść. Prowadzący wywiad jest więc osobą, której działanie jest pożyteczne dla klienta. W czasie wywiadu dochodzi do procesu integracji (badacz – badany). Ma tu również miejsce zaspokojenie potrzeb klienta (bezpieczeństwo w kontakcie). Wywiad ma dostarczyć terapeucie wiedzy o źródłach trudności życiowych pacjenta oraz pomóc w ustaleniu związku między tymi doświadczeniami, a aktualną sytuacją życiową klienta”.

Podobnie jak Sullivan jestem przekonany, że wywiad ma znaczenie terapeutyczne. W trakcie prowadzenia go mamy bowiem okazję do nawiązania bliskiego kontaktu z klientem. Zdobycia zaufania pozwala zaś na dotarcie do najistotniejszych jego problemów. Dobrze przeprowadzony wywiad pokazuje całą mapę problemów i trudności pacjenta oraz wyznacza kierunki pracy terapeutycznej.

Przeprowadzając wywiad należy pamiętać o kilku podstawowych zasadach:

Język, którym się posługujemy, powinien ułatwiać nam kontakt intelektualny z pacjentem. Należy  sprawdzić, czy rozumie on znaczenie słów i sens pytań. Trzeba posługiwać się aparatem pojęciowym rozmówcy, co daje szansę na rzetelne i trafne przeprowadzenie wywiadu.

Kolejność zadawanych pytań określa cel wywiadu. Należy jednak pamiętać, aby tzw. trudnych pytań nie zadawać w pierwszej kolejności. Wymaga to uwagi i elastyczności. Dobrze jest zachęcić klienta do poszerzania i pogłębiania wypowiedzi (np. Powiedz o tym coś więcej. Jakie to ma dla ciebie znaczenie ?). W celu zachowania porządku dobrze jest mieć przygotowany scenariusz wywiadu (ankieta, kwestionariusz). Mamy wtedy pewność, że zapytaliśmy o wszystko, co może być nam przydatne w lepszym rozumieniu klienta.

Rodzaj pytań – w wywiadzie stosuje się pytania otwarte i zamknięte. Pytania otwarte dają dużo swobody w wyborze treści i formy odpowiedzi, należy jednak uważać, aby badana osoba nie zbaczała z tematu. Pomagają one w utrzymywaniu kontaktu z rozmówcą, stwarzają korzystny nastrój. Pytania zamknięte wyznaczają zaś postać odpowiedzi. Są wygodne, kiedy badany ma wskazać jeden z faktów.

Zapis wywiadu – wydaje się z pozoru błahy, jednak w praktyce stwarza terapeutom kłopot. Bezpośredni zapis wypowiedzi osoby badanej ma plusy i minusy. Na przykład, gdy terapeuta notuje, badany milknie, próbuje dyktować wypowiedzi. Tymczasem terapeuta powinien zapisywać też swoje spostrzeżenia, uwagi, pomysły na dalszy kierunek badania. Według mnie sprawdzonym sposobem jest zapis magnetofonowy (należy uzgodnić to z klientem). Pozwala on na dokładną analizę wypowiedzi. W praktyce psychoterapii uzależnień materiał ten może być dalej wykorzystany w terapii. Terapeuta ma zatem możliwość skoncentrowania się na rozmowie oraz notowania dodatkowych uwag i spostrzeżeń przydatnych do analizy wypowiedzi.

Teraz, kiedy mamy już przynajmniej podstawową wiedzę o wywiadzie, możemy podjąć próbę jego poprawnego przeprowadzenia. Chciałbym zaproponować pewien, sądzę, że użyteczny w praktyce terapeuty uzależnień, schemat zbierania wywiadu. Proponowane przeze mnie tematy, jakimi warto się zająć, to podstawowe płaszczyzny funkcjonowanie człowieka: rozwój fizyczny i zdrowie, rozwój psycho – seksualny, życie emocjonalne, życie duchowe, relacje rodzinne, relacje społeczne, nauka i praca, relacje z prawem, sytuacja materialna, kontakty z alkoholem.

Każdy z podanych tematów można analizować tak, aby uzyskać od klienta informacje o przekonaniach i postawach jakie w danym temacie obowiązywały w jego domu rodzinnym, jak on sam realizował własne przekonania i normy w tym zakresie, jak wyglądał rozwój danego zachowania, jaką ma wiedzę na dany temat, jakie ma umiejętności, co ważnego wydarzyło się w jego życiu, zarówno pozytywnego jak i negatywnego, oraz jakie ma cele w danym obszarze. Analizę można przeprowadzić bardzo szczegółowo analizując poszczególne etapy życia (np. co siedem lat) lub ogólnie, odnośnie całego życia badanego.

Analiza uzyskanych danych wyznacza kierunki pracy terapeutycznej. Im więcej problemów w danym zakresie, tym większa pewność, że jest to ważny kierunek dalszej pracy z klientem.

Możliwe kierunki pracy to: zmiana przekonań, zmiana destrukcyjnych schematów funkcjonowania, dostarczanie wiedzy, zwiększanie kompetencji, psychoterapia urazów, budowanie konstruktywnych wizji życia. Poniżej zamieszczam arkusz zbiorczy, na którym terapeuta może zaznaczyć sobie te obszary (pytania), które sugerują istnienie problemów.