1.1 „Socjologia to nowa nauka dotycząca bardzo starego przedmiotu/tematu”
Słowo socjologia pojawiło się w I poł. XIX wieku – wprowadził je August Comte jako określenie dla nauki, której jeszcze nie było, lecz która powinna powstać, gdyż w przeciwnym razie nie będzie można przezwyciężyć kryzysu, w jakim znaleźli się obywatele państw zachodniej części Europy pod wpływem rodzenia się nowego porządku ludzkiego życia i działania, zdominowanego m.in. przez nowe formy pracy i związane z nimi nowe formy organizacji ludzkich zbiorowości. Chodziło o przemysł i rewolucję przemysłową, rozpoczętą w Anglii w poprzednim stuleciu, która w czasie półwiecza wkroczyła już do Francji, Niemiec, pn. Włoch, Holandii, Belgii. Praca przemysłowa
· zakłóciła agrarny porządek świata,
· wywołała intensywne migracje z obszarów wiejskich do miast,
· wymagała innych umiejętności i wiedzy niż praca rolnicza.
· zmuszała ludzi do poszukiwania innych zasad organizacji ich wzajemnych relacji.
· stosunki w wielkim mieście nie przypominały tych w społeczności wiejskiej – pojawiła się anonimowość i rozluźnienie kontroli społecznej, tak silnej na wsi; patologie społeczne w nieznanej przedtem skali.
Rewolucja francuska (polityczna) dała równie silny impuls zmianom społecznym co rewolucja angielska (przemysłowa).
· Oznajmiała koniec monarchii, epoki feudalnej i schyłek arystokracji jako dominującej grupy społecznej
· Podnosiła znaczenie burżuazji – trzeciego stanu – stanu złożonego z przedsiębiorców, kupców, rzemieślników; we Francji ta społeczna warstwa była pozbawiona wpływów politycznych w stopniu większym niż w innych państwa Zachodniej Europy
· Upowszechniła idee równości i wolności na całym kontynencie i poza Europą;
Obie rewolucje doprowadziły do zerwania ze światem starym, dobrze znanym. Nowe reguły nie zostały jeszcze utworzone – stąd przekonanie o głębokim kryzysie społeczeństwa europejskiego i konkluzja, iż potrzebna jest nauka, która zajęłaby się społeczeństwem „w potrzebie”.
Intelektualne reakcje na obie rewolucje były różnej natury; można sprowadzić je do dwóch zasadniczych postaci:
a) reakcji reformistycznej/radykalnej
b) reakcji konserwatywnej
Reakcje reformistyczne związane były z odkryciem, ze bieda nie jest składnikiem naturalnego porządku świata; rewolucja przemysłowa, która zwielokrotniła zdolności wytwórcze społeczeństwa, zdawała się obiecywać świat bez nędzy, charakterystycznej dla wcześniejszych okresów rozwoju. Zrodziło to zainteresowanie poszukiwaniem źródeł biedy w społeczeństwie i sposobów ograniczania jej zasięgu. Pojawiały się pomysły różnej natury – od postulatów rozbudowywania opieki społecznej, do programów rewolucyjnych, wzywających do społecznych przewrotów znoszących główne źródło biedy (np. relacje klasowe). Z drugiej strony - zatroskanie moralną kondycją społeczeństwa po dwóch rewolucjach rodziło tęsknotę za przywróceniem lub obrona wartości tradycyjnych, takich jak rodzina, wspólnota. Obie te tradycje do dziś wpływają na rozwój socjologii.
Socjologia potoczna
Oprócz wspomnianej tradycji intelektualnej i pierwszych programów budowy nowej nauki istniały od dawna i istnieją do dziś wyobrażenia i poglądy zwykłych ludzi na temat społeczeństwa. Każdy jest do pewnego stopnia socjologiem. Czym się odznacza ta potoczna, zdroworozsądkowa socjologia?
· Przypadkowym charakterem dociekań – wiedza potoczna jest własnością jednostek, jest uzależniona od indywidualnej spostrzegawczości, wrażliwości, zainteresowań; jest mozaiką spostrzeżeń
· Jest fragmentaryczna i niespójna
· Jest to wiedza apodyktyczna – zawiera zdecydowane zalecenia, uwagi, dyrektywy
· Jest pochopna – nie opiera się na dostatecznie solidnych podstawach, by można było np. uogólniać ją
Sztuka również zawiera jakąś wiedzę o społeczeństwie. Widać to w malarstwie różnych epok, portretującym ludzi w trakcie różnych sytuacji i zajęć. Można śledzić, jak dawniej ludzie się ubierali, odżywiali, pracowali, jak wypoczywali, a nawet – na co chorowali. Jest to jednak poznawanie społeczeństwa niejako przy okazji – celem sztuki jest przecież coś innego niż dokumentowanie stylów życia ludzi.
Wreszcie – filozofia (w czasach nowszych – tzw. filozofia polityczna) też dostarcza wiedzy nt. społeczeństwa. Jest to refleksja uprawiana przez zawodowych myślicieli, więc różni się od socjologii potocznej:
· Opiera się na szerokich danych porównawczych dotyczących różnych społeczeństw
· Sądy filozofów są precyzyjnie formułowane
· Poszczególne tezy na temat społeczeństwa wiąże się w całościowe systemy
· Typowy jest normatywny punkt widzenia – to znaczy wartościujący punkt widzenia;
Socjologia, która rozpoczęła swój żywot w XIX wieku jest związana z tymi trzema formami ludzkiej myśli, lecz pragnie się odróżniać od nich. Czym?
· Zastosowaniem metody naukowej – za ostateczne kryterium prawdy uważa się empirycznie lu eksperymentalnie potwierdzone fakty
· Językiem – socjologia naukowa chciała mieć swój własny, precyzyjny język służący opisowi faktów społecznych, jeżyk zawierający zdefiniowane pojęcia, najlepiej umożliwiające pomiar (stąd zmienne w socjologii)
· Socjologia jako nauka ma do spełnienia pewne zadania:
a) zadanie opisu – jak jest naprawdę? Jak wygląda świat społeczny?
b) Dlaczego tak wygląda? Zadanie wyjaśniania, budowy teorii
c) Jakie będzie społeczeństwo? Zadanie przewidywania
d) Jak wprowadzać zmiany? Zadanie praktyczne
Te zadania zostały sformułowane przez A. Comte’a. Comte był zwolennikiem naukowości socjologii w wersji pozytywistycznej. Znaczyło to, że chce, by socjologia naśladowała taki sposób badania, jaki upowszechnił się w naukach przyrodniczych; Socjologia ma odwoływać się do faktów bezpośrednio obserwowalnych, budować proste twierdzenia o zależnościach między faktami (zmiennymi), wyprowadzać z tych praw wnioski praktyczne. Socjologia – podobnie jak fizyka miała odkrywać prawa umożliwiające praktyczne działanie. Z praw mechaniki da się wyprowadzić inżynierię. Podobnie swoją inżynierię miała mieć socjologia.
To nie była jedyna wersja naukowej socjologii w XIX wieku. Taki obraz naukowej socjologii zakwestionowali myśliciele niemieccy – zwłaszcza Wilhelm Dilthey i Heinrich Rickert. Podkreślali oni, że w świecie ludzkim występują procesy i zjawiska nie spotykane w świecie przyrody: normy, wartości, reguły, symbole czyli – kultura. Świat ludzki jest światem kultury. Społeczeństwo tworzące kulturę jest zasadniczo, fundamentalnie odmienne od socjologii. Zatem potrzebuje innych metod niż te, którymi posługują się nauki przyrodnicze. Max Weber zaproponował inną metodę socjologii – nazwał ją rozumieniem. Socjologia winna docierać do ukrytych, nieobserwowalnych wartości, znaczeń, motywacji ludzkich działań. Była to antypozytywistyczna wersja naukowości socjologii. Ta kontrowersja jest żywa do dziś – są socjologowie hołdujący jednej lub drugiej wizji socjologii.
Ekoludek