Dotykowy język migowy w komunikacji osób głuchoniewidomych
Głuchoślepota prelingwalna została uznana przez Światową Organizację Zdrowia
(WHO) za jeden z najpoważniejszych rodzajów niepełnosprawności mający istotny wpływ na
rozwój osobowości w prawie że wszystkich jej składnikach i aspektach. Istotność
problematyki niepełnosprawności jest określona przede wszystkim wyraźnie ograniczoną
zdolnością komunikowania się z otoczeniem i w zasadniczy sposób ograniczonymi
możliwościami dostępu głuchoniewidomego człowieka do informacji.
Komunikacja w życiu ludzkim odgrywa jednak zasadniczą rolę, a potrzeba
komunikacji należy do najbardziej podstawowych i najważniejszych zapotrzebowań
człowieka. W drodze wzajemnej komunikacji człowiek zdobywa i przekazuje wiedzę,
doświadczenia oraz informacje, przez co rozwija własną zdolność myślenia, co odróżnia go
od zwierząt. Przy powstawaniu deprywacji w jakiejkolwiek sferze niezbędnej dla
spontanicznego rozwoju zdolności komunikacyjnych (psychiczna, sensoryczna lub społeczna
deprywacja), dojdzie do naruszenia naturalnego rozwoju komunikacyjnego, a w następstwie
czego także funkcji umysłowych oraz myślenia.
Z punktu widzenia teorii komunikacji, komunikację pojmujemy jako jakąkolwiek
interakcję społeczną, w węższym sensie jako czynność językową. Warunkiem dla skutecznej
oraz funkcjonalnej komunikacji jest wyrażenie wspólnej woli osób prowadzących
komunikację, jednolity sposób komunikacji (system komunikacji) i odpowiednia kompetencja
komunikacyjna. (Encyklopedický slovník češtiny, 2002). O ile naturalnym sposobem
komunikacji osób widzących i słyszących jest mowa (ew. pismo), naturalnym systemem
komunikacji osób z głuchotą prelingwalną jest język migowy. W wypadku osób
prelingwalnie głuchoniewidomych, dla których niemożliwy jest wzrokowy odbiór języka,
język migowy jest zastąpiony jego formą dotykową – dotykowym językiem migowym.
Jednak jak stwierdza Vitásková (2005, s. 103), „zdolność przetwarzania bodźców dotykowych
jest w znacznym stopniu zależna od stymulacji specyficznymi czynnościami od wczesnego
wieku. W zasadzie chodzi o strategie porównywalne z rozwojem słuchowej lub wzrokowej
percepcji, które również wymagają pewnego stopnia kognitywnego oraz metakognitywnego
poziomu lub systematycznych oraz strukturowanych ćwiczeń“. Dotykowy język migowy
może być wobec tego odpowiednim pośrednikime takiej stymulacji.
Dotykowy język migowy jednak nie jest kompleksowym systemem komunikacji
odpowiednim dla osób głuchoniewidomych, za pomocą którego mogłyby prowadzić w pełni
wartościową komunikację. W ramach realizacji projektów ukierunkowanych na opis
zachowania komunikacyjnego osób głuchoniewidomych („Dotykowy język migowy dla
głuchoniewidomych“ – Agencja Grantowa Republiki Czeskiej oraz „Analiza strategii
komunikacyjnych dzieci z głuchoślepotą wrodzoną w ramach procesu edukacyjnego“ –
Ministerstwo Szkolnictwa, Młodzieży oraz Kultury Fizycznej RC) zostało przeprowadzone
badanie systemów komunikacji obecnie stosowanych przez ludzi głuchoniewidomych w
Republice Czeskiej. Z analizy uzyskanego materiału wyniknęło następujące zestawienie
obecnie stosowanych systemów komunikacji:
• Mowa
• Język migowy
• Zmodyfikowany język migowy
• Dotykowy język migowy
• Alfabet punktowy do dłoni
• Alfabet Braille'a
• Czarnodruk oraz zwiększony
czarnodruk
• Alfabet palcowy
• Alfabet Lorma
• Kreślenie na dłoni liter drukowanych
• Tadoma
• Komunikacja za pomocą
przedmiotów
• Piktogramy
• Plastyczne piktogramy
W wypadku każdego z udokumentowanych systemów komunikacji została
opracowana jego zwięzła charakterystyka, przeprowadzono obserwację jego zalet i wad oraz
stosowność dla określonych kategorii osób głuchoniewidomych.
Z przeprowadzonych badań oraz z własnych doświadczeń osób wykonujących
projekty wyniknęło, że podobnie jak sama głuchoślepota jest bardzo zmienna i różnorodna,
także i komunikacja osób głuchoniewidomych jest zmienna i różnorodna. Osoby
głuchoniewidome bardzo często napotykają trudności związane z niemożliwością
bezpośredniego wzajemnego porozumiewania się podczas osobistego kontaktu, ponieważ
każda z nich jest użytkownikiem innego systemu komunikacji (np. osoby z pierwotną
niepełnosprawnością wzroku w większości dają pierwszeństwo systemom komunikacji
opierającym się na języku czeskim, natomiast osoby z pierwotną niepełnosprawnością słuchu
wybierają zmodyfikowany język migowy, ew. dotykowy język migowy). Podczas wyjazdów
zagranicznych oraz stażów naukowych wykonanych w ramach realizacji projektu badacze
doszli m.in. do wniosku, że funkcję wspólnego sposobu porozumiewania się osób z różnymi
rodzajami i stopniami głuchoślepoty nadzwyczaj skutecznym sposobem spełniają dotykowe
techniki komunikacyjne wywodzące się z języka migowego.
W roku 2003 do pracowników Instytutu Pedagogiki Specjalnej PdF UP w Ołomuńcu
zwrócili się przedstawiciele czeskich organizacji głuchoniewidomych z zapytaniem, czy nie
zechcieliby się zająć długotrwałym projektem dotyczącym wprowadzenia dotykowej formy
czeskiego języka migowego do życia codziennego głuchoniewidomych. Bodźcem dla
zainicjowania tego projektu były właśnie pozytywne doświadczenia z zagranicy, gdzie w
szeregu krajów dotykowy język migowy spełnia w wypadku głuchoniewidomych funkcję
uniwersalnego sposobu porozumiewania się wszystkich osób głuchoniewidomych bez
względu na ich pierwotną niepełnosprawność, stopień uszkodzenia zmysłów wzroku i słuchu
oraz okres wystąpienia głuchoślepoty.
Zespół pracowników (Instytutów Pedagogiki Specjalnej PdF UP w Ołomuńcu oraz
PdF MU w Brnie) pod kierownictwem Doc. Souralové współdziałając z organizacjami
głuchoniewidomych oraz samymi osobami głuchoniewidomymi rozpoczął pracę nad
modyfikacją języka czeskiego do takiej formy, która będzie do zaakceptowania i zrozumienia
przez wszystkie kategorie użytkowników. Jednym z głównych zadań jest modyfikacja
poszczególnych znaków do postaci dotykowej polegająca przede wszystkim na wyborze
takiego rodzaju znaku, który będzie odpowiedni dla odbioru dotykowego. W razie
stwierdzenia, że ani jeden znak czeskiego języka migowego nie jest dla odbioru dotykowego
odpowiedni, następuje jego modyfikacja (modyfikacja kształtu rąk, miejsca artykulacji, ruchu
itd.). Wszystkie proponowane zmiany są równocześnie konsultowane z użytkownikami
głuchoniewidomymi a ich ewentualne uwagi są zawsze uwzględniane.
Znacznie trudniejszym problemem jest adaptacja gramatyki czeskiego języka
migowego, przy czym najtrudniejszym wydaje się być przekształcenie czynników
niemanualnych (mimika, ruchy głowy i ciała itp.) oraz symultaniczność wywodząca się z jego
istnienia w trójwymiarowej przestrzeni, ponieważ podczas dotykowego śledzenia kształtu
oraz ruchu rąk już nie jest możliwe w sposób dotykowy odbierać znaki nadawane przez inne
części ciała. W sferze czynników niemanualnych badania są dopiero w stadium początkowym
i nie jest możliwe określenie jednolitych zasad modyfikacji.
Od rozpoczącia pracy nad projektem dotyczącym wprowadzania dotykowego języka
migowego do Czech miały miejsce trzy tygodniowe warsztaty zorganizowane przez
organizację LORM, których głównym tematem było nauczanie dotykowego języka
migowego oraz weryfikacja proponowanych modyfikacji znaków oraz właściwości
gramatycznych. Oprócz intensywnych warsztatów poświęconych nauczaniu języka, dotykowy
język migowy nauczany jest podczas innym sposobem ukierunkowanych programów
rekondycyjnych oraz podczas indywidualnego nauczania głuchoniewidomych klientów w
terenie. Celem wsparcia oraz ujednolicenia nauczania w roku 2006 opublikowano 1 część
zestawu płyt CD-ROM do nauczania dotykowego języka migowego, do której nawiążą
kolejne części (2 część jest obecnie w przygotowaniu). Oprócz płyt CD-ROM prezentujących
zmodyfikowane znaki obecnie przebiegają prace nad utworzeniem metodyki nauczania
dotykowego języka migowego. Pod koniec roku 2007 zostanie w dalszej kolejności
opracowany CD-ROM przedstawiający zmodyfikowany dotykowy język migowy na potrzeby
dzieci z wrodzoną głuchoślepotą (materiał powstaje przy współpracy pedagogów klasy dla
głuchoniewidomych w przedszkolu i szkole podstawowej dla osób z nieprawidłowością
słuchu w Ołomuńcu i jest rezultatem jednej z prac magisterskich opracowywanaych w IPS
PdF UP w Ołomuńcu).
Płyta CD-ROM do nauczania Dotykowy język migowy dla głuchoniewidomych – 1 część.
To bardzo pocieszające, jeżeli możemy stwierdzić, że rozpoczęty długookresowy
projekt jest nadal z sukcesem kontynuowany i przynosi konkretne pozytywne wyniki.
Postrzegamy je przede wszystkim w zbliżeniu poszczególnych kategorii osób z głuchoślepotą
oraz ich, przynajmniej częściowe, wyrwanie z izolacji społecznej oraz komunikacyjnej. Za
bardzo pozytywne zjawisko można uznać obecne starania o wprowadzenie problematyki
głuchoślepoty do czeskiego prawa. Obecnie prowadzone są prace nad projektem noweli
ustawy Nr 155/1998 Dz. U. o języku migowym mających na celu wprowadzenie do ustawy
prawa osób głuchoniewidomych do stosowania dotykowego języka migowego, Alfabetu
Lorma oraz kolejnych specyficznych technik porozumiewania się. Nowela wspomnianej
ustawy powinna zostać przedstawiona w Sejmie PRC do końca roku 2007 a dotykowy język
migowy tym sposobem powinien zostać oficjalnie uznany za naturalny sposób komunikacji
osób głuchoniewidomych.
Literatura:
1. Encyklopedický slovník češtiny. 1. vyd. Praha: Lidové noviny, 2002, 604 s. ISBN 80-
7106-484-X.
2. LANGER, J. Analýza komunikačních strategií dětí s kongenitální hluchoslepotou
ve vzdělávacím procesu. Olomouc, 2007. Závěrečná zpráva. Univerzita Palackého
v Olomouci. Pedagogická fakulta
3. LANGER, J. a kol. Taktilní znakový jazyk pro hluchoslepé – 1. část [CD-ROM]. 1.
vydání, Praha: o.s. LORM – Společnost pro hluchoslepé, 2006.
4. VITÁSKOVÁ, K. Problematika logopedické intervence u jedinců se sluchovým
postižením. In VITÁSKOVÁ, K., PEUTELSCHMIEDOVÁ, A. Logopedie. Olomouc:
VUP, 2005, s. 100-115. ISBN 80-244-1088-5.
Kontakt:
Mgr. Jiří Langer, Ph.D.
Katedra speciální pedagogiky PdF UP
Žižkovo nám. 5
771 40 Olomouc
tel.: +420 585 635 322
e-mail: jiri.langer@upol.cz
6
inamoto1