Niebezpieczne wizje - Antologia.pdf - Antologie - raptorx1

Antologia

Niebezpieczne wizje

„Dangerous Visions”

33 opowiadania w wyborze Harlana Ellisona

Ludzie uczą się od innych, mądrych ludzi tego, co wiedzą o sobie, o świecie, w którym muszą

żyć i o świecie, w którym chcieliby żyć.

Tę książkę dedykuję z miłością, szacunkiem i podziwem

LEO I DIANE DILLONOM, którzy pracowicie, nie zważając na łączącą nas przyjaźń,

pokazywali redaktorowi tej antologii, że czarne jest czarne, a białe jest białe, i że dobroć może

spłynąć albo z jednego, albo z drugiego; ale nigdy z szarości.

Oraz ich synowi, LIONELOWI III, dzisiaj znanemu jako LEE

z cichą modlitwą, aby jego świat nie był podobny do naszego świata.

Isaac Asimov

Druga rewolucja

Dziś — właśnie w dniu, gdy piszę te słowa — odebrałem telefon z redakcji The New York

Times. Przyjęli artykuł, który im przysłałem trzy dni temu. Temat: kolonizacja Księżyca.

I zadzwonili z podziękowaniem!

Wielkie nieba, ależ czasy się zmieniły!

Trzydzieści lat temu, kiedy zacząłem pisać science fiction (byłem wtedy bardzo młody),

kolonizacja Księżyca była tematem wyłącznie dla tanich czasopism z krzykliwymi okładkami. To

była literatura typu „tylko nie mów, że wierzysz w te wszystkie bzdury”. To była literatura

„przestań nabijać sobie głowę tymi śmieciami”. A przede wszystkim, to była literatura

eskapistyczna!

Czasem myślę o tym z niedowierzaniem. Science fiction jako literatura eskapistyczna. My

naprawdę uciekaliśmy. Odsuwaliśmy od siebie takie problemy praktyczne, jak baseball, zadania

domowe, boks, by zagłębić się w Nibylandii eksplozji demograficznej, statków kosmicznych,

eksploracji Księżyca, bomb atomowych, choroby popromiennej i zanieczyszczonej atmosfery.

Czyż to nie było cudowne? Czyż to nie wspaniałe, że młodzi eskapiści otrzymali wreszcie swoją

nagrodę? Za te wszystkie wielkie, trudne do rozwiązania, beznadziejne problemy, którymi

zamartwialiśmy się dwadzieścia lat zanim zajął się nimi ktoś inny. Czy to nie ucieczka?

Teraz można kolonizować Księżyc na dobrych, szarych łamach The New York Times; i nie jest

to już utwór science fiction, ale trzeźwa analiza realistycznej sytuacji.

Świadczy to o wielkiej zmianie, która ma bezpośredni związek z książką, którą trzymacie w

rękach. Pozwólcie, że wyjaśnię.

Zostałem pisarzem science fiction w roku 1938, w czasach, gdy John W. Campbell

rewolucjonizował tę dziedzinę wprowadzając prosty wymóg: pisarze science fiction mają trwać

dzielnie na pograniczu nauki i literatury.

Science fiction sprzed epoki Campbella zbyt często mieściła się w jednej z dwóch kategorii.

Były to utwory albo zupełnie nie naukowe, albo całkowicie naukowe. Utwory nie naukowe były to

opowieści przygodowe, w których często pojawiające się słowa z westernowego żargonu usunięto i

zastąpiono słowami z żargonu kosmicznego. Pisarz mógł nie mieć zielonego pojęcia o nauce,

wystarczyło, że dysponował słownictwem z technicznego żargonu, które umieszczał losowo w

utworze.

Opowiadania całkowicie naukowe, z drugiej strony, były zaludnione wyłącznie karykaturami

naukowców. Niektórzy z nich byli szalonymi naukowcami, inni — roztargnionymi, jeszcze inni —

szlachetnymi. Ich jedyną cechą wspólną był pociąg do szczegółowego objaśniania własnych teorii.

Szaleńcy wykrzykiwali je, roztargnieni mamrotali, szlachetni deklamowali, ale wszyscy wygłaszali

nieznośnie długie wykłady. Sama opowieść była spoiwem cienko rozsmarowanym na długich

monologach, a jej celem było dawanie złudzenia, że te długaśne monologi mają jakiś sens.

Na pewno były wyjątki. Pozwólcie, że wymienię na przykład „Odyseję marsjańską” Stanleya G.

Weinbauma (który zmarł przedwcześnie na raka w wieku trzydziestu sześciu lat). Opowiadanie to

pojawiło się w 1934r. w lipcowym wydaniu Wonder Stories — doskonałe opowiadanie w stylu

Campbella, cztery lata przed rozpoczęciem przez niego rewolucji w SF.

Zasługa Campbella polegała na tym, że uparł się by z wyjątku uczynić regułę. Miała tam być

prawdziwa nauka i prawdziwa opowieść, i żadna z nich nie miała dominować. Nie zawsze udawało

mu się dostać co chciał, ale zdarzało się to wystarczająco często, by zapoczątkować coś, co starzy

weterani nazywają Złotym Wiekiem Science Fiction.

Niewątpliwie każda generacja ma swój Złoty Wiek — tak się jednak złożyło, że należę do

Złotego Wieku Campbella, kiedy więc mówię „Złoty Wiek”, mam na myśli akurat ten. Na

szczęście udało mi się wkręcić do tej dziedziny akurat na czas, by moje opowiadania na swój

sposób (i był to dobry sposób, do licha z fałszywą skromnością) miały swój udział w tym Złotym

Wieku.

Każdy Złoty Wiek niesie jednak w sobie zalążek własnego upadku, a kiedy już się zakończy,

można dokonać retrospekcji i nieomylnie wskazać te zalążki. (Cudowna, cudowna retrospekcja!

Jakże słodkie dla proroctwa jest coś, co się już wydarzyło. Pomyłki są niemożliwe!)

W tym wypadku postulat Campbella domagający się zarówno prawdziwej opowieści, jak i

prawdziwej nauki, sprowokował podwójny zły los: jeden dla prawdziwej nauki, drugi dla

prawdziwych opowieści.

Z prawdziwą nauką, opowieści musiały brzmieć coraz bardziej wiarygodnie i rzeczywiście tak

się stało. Walcząc o realizm autorzy opisywali komputery, rakiety i broń nuklearną, które bardzo

przypominały komputery, rakiety i broń nuklearną, jakie pojawiły się już w następnej dekadzie.

Wskutek tego prawdziwe życie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych bardzo przypomina

Campbellowską fikcję lat czterdziestych.

Tak, pisarze science fiction lat czterdziestych wymyślili wszystko, co mamy dziś w prawdziwym

życiu. My, pisarze, nie tylko rwaliśmy się do lotu na Księżyc czy wysyłaliśmy bezzałogowe statki

na Marsa; przemierzaliśmy Galaktykę w naszych statkach szybszych od światła. Mimo to wszystkie

nasze kosmiczne przygody opierały się na tym samym sposobie myślenia, który dziś króluje w

NASA.

Ponieważ dzisiejsza rzeczywistość tak bardzo przypomina przedwczorajsze fantazje, starzy fani

się niepokoją. Gdzieś w głębi duszy, bez względu na to, czy się do tego przyznają czy nie, czują się

rozczarowani, a nawet wściekli, że oto świat zewnętrzny dokonał inwazji na ich prywatny teren.

Cierpią z powodu utraty „doświadczenia cudu”, gdyż rzeczy należące niegdyś do sfery cudów są

dziś prozaiczne i trywialne.

Co więcej, nadzieje, że science fiction epoki Campbella nakręci spiralę czytelnictwa i zwiększy

szacunek do gatunku, nie zostały spełnione. W istocie objawił się dość nieprzewidziany skutek.

Nowe pokolenie potencjalnych odbiorców science fiction znalazło całą fantastykę, która była mu

potrzebna, w gazetach i czasopismach głównego nurtu i wielu z nich nie odczuwało już pilnej

potrzeby sięgania po wyspecjalizowane czasopisma fantastyczne.

Tak się zatem stało, że po krótkotrwałym entuzjazmie w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych,

kiedy wszystkie największe marzenia wydawały się ziszczać dla pisarzy i wydawców z dziedziny

science fiction, nastąpiła recesja i nagle czasopisma nie cieszyły się większym powodzeniem niż w

latach czterdziestych. Recesji tej nie powstrzymało nawet wystrzelenie Sputnika — raczej ją

przyspieszyło.

I to tyle o złym losie sprowadzonym przez prawdziwą nauką. A prawdziwa opowieść?

Dopóki fantastyka była medium na drewnianych nogach, jak w latach dwudziestych i

trzydziestych, dobre pisarstwo nie było konieczne. Pisarze fantastyczni tych czasów byli

bezpiecznym, solidnym źródłem tekstów — dopóki żyli, pisali fantastykę, gdyż wszystko inne

wymagało lepszej techniki pisarskiej i było poza ich zasięgiem. (Śpieszę donieść, że zdarzały się

wyjątki i natychmiast przychodzi mi do głowy Murray Leinster.)

Autorzy wychowani przez Campbella musieli jednak pisać wystarczająco dobrze, w przeciwnym

razie CampbeF! odrzucał ich teksty. Pod naciskiem własnego zapału zaczynali pisać coraz lepiej. W

końcu, co nieuniknione, odkryli, że piszą wystarczająco dobrze by zarabiać pieniądze gdzie indziej i

strumyczek fantastyki zaczął wysychać.

Dwa przekleństwa Złotego Wieku w pewnym stopniu działały równolegle. Znaczna liczba

autorów Złotego Wieku zrealizowała postulat science fiction odbywając podróż od fikcji do faktu.

Tacy autorzy, jak Poul Anderson, Arthur C. Clarke, Lester del Rey i Clifford D. Simak zabrali się

za pisanie o naukowych faktach.

Tak naprawdę to nie oni się zmienili; zmieniło się medium. Tematy, którymi kiedyś zajmowali

się w literaturze (loty rakietowe, podróże kosmiczne, życie na innych planetach, itp.) przeskoczyły

od fikcji do faktu, a autorzy podążyli za nimi. Oczywiście każda strona napisana przez tych autorów

oznaczała o jedną stronę fantastyki mniej.

Obawiam się, że jakiś lepiej zorientowany czytelnik zacznie w tym miejscu mruczeć pod nosem

wydając z siebie sarkastyczne komentarze, więc lepiej od razu przyznam, całkowicie szczerze, że z

całej załogi Campbella ja przeszedłem tę przemianę w sposób najbardziej drastyczny. Od chwili,

gdy wystartował Sputnik, a poglądy Amerykanów na naukę (przynajmniej chwilowo) przeszły

całkowitą rewolucję, opublikowałem do dziś pięćdziesiąt osiem książek, z których tylko dziewięć

można uznać za beletrystykę.

Muszę też przyznać, że jestem zakłopotany, zawstydzony i targany poczuciem winy, gdyż bez

względu na to, gdzie jestem i co robię, zawsze uważam się przede wszystkim za pisarza science

fiction. Jeśli jednak The New York Times prosi mnie o skolonizowanie Księżyca albo The Harper’s

Magazine zamawia u mnie zbadanie granic Wszechświata, jakże mógłbym odmówić? Te problemy

są teraz sednem mojej pracy.

Ale niech wolno mi będzie dodać we własnej obronie, że nie całkiem porzuciłem fantastykę w

ścisłym tego słowa znaczeniu. Marcowe wydanie Worlds of If z roku 1967 (właśnie dostępne na

stoiskach z prasą, gdy piszę te słowa) zawiera moją nowelę zatytułowaną „Billiard Bali”.

Ale przestańmy już mówić o mnie, wróćmy do samej fantastyki.

Jaka była reakcja science fiction na podwójne zagrożenie? Oczywiście gatunek musiał się jakoś

dostosować i tak się też stało. Klasyczne teksty w stylu Campbella nadal powstawały, ale nie

tworzyły już kośćca gatunku. Rzeczywistość podkradła się za blisko.

I znów na początku lat sześćdziesiątych nastąpiła fantastyczna rewolucja, której znakiem stał się

magazyn Galaxy pod przywództwem swego redaktora naczelnego, Frederika Pohla. Nauka

wycofała się, a na czoło wysunęła się nowoczesna technika literacka.

Akcent uległ znacznemu przesunięciu w stronę stylu. Kiedy Campbell rozpoczynał swoją

rewolucję, nowi pisarze wkraczali na tereny gatunku w aurze akademickości, nauki i inżynierii,

suwaka logarytmicznego i probówki. Teraz nowi autorzy nosili piętno poety i artysty, krocząc w

aurze Greenwich Wlage i lewego brzegu Sekwany.

Jest rzeczą naturalną, że żaden kataklizm ewolucyjny nie przebiega bez szerokiego wymierania

gatunków. Zamęt, który zakończył okres kredowy, zmiótł z powierzchni ziemi dinozaury, zaś

koniec epoki kina niemego wyeliminował całą hordę głupio gestykulujących hochsztaplerów.

To samo stało się z rewolucjami w fantastyce.

Przejrzyjcie listę autorów w dowolnym magazynie fantastycznym z lat trzydziestych, potem

sięgnijcie po magazyn z początku lat czterdziestych. Następuje prawie całkowita zmiana warty,

jakby miało miejsce jakieś wielkie wymieranie i przeżyli tylko nieliczni. (Wśród tych nielicznych

mogę wymienić Edmonda Hamiltona i Jacka Williamsona.)

Zmiana na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych była niewielka. Piętno Campbella

było nadal widoczne, co dowodzi, że upływ zaledwie dziesięciu lat nie ma większego znaczenia.

Porównajmy teraz autorów z magazynu z początku lat pięćdziesiątych ze współczesnym

czasopismem. Nastąpiła kolejna zmiana warty. Znów kilku pisarzy przetrwało, ale na gatunkowi

zafundowano zastrzyk świeżej krwi w postaci całej nowej szkoły autorów.

Druga Rewolucja nie jest totalna ani tak oczywista jak pierwsza. Jedyna rzecz, jaką można

zaobserwować, a która nie była obecna w tamtych czasach, to pojawienie się antologii science

fiction, a istnienie antologii powoduje, że zmiany stają się mniej widoczne.

Co roku publikuje się znaczną liczbę antologii i zawsze zawierają one opowiadania z

przeszłości. Antologie z lat sześćdziesiątych zawierają na przykład pokaźną dawkę opowiadań z lat

czterdziestych i pięćdziesiątych, więc w tych antologiach Druga Rewolucja jeszcze nie miała

miejsca.

Taka też jest przyczyna powstania antologii, którą trzymacie w rękach. Nie składa się ona z

opowiadań z przeszłości. Zawiera natomiast opowiadania napisane teraz, pod wpływem Drugiej

Rewolucji. Intencją Harlana Ellisona było stworzenie antologii przedstawiającej gatunek takim,

jakim jest on obecnie, a nie jaki był kiedyś.

Spoglądając na spis treści znajdziecie szereg autorów, którzy mieli znaczący wkład w Złoty

Wiek Campbella — Lester del Rey, Poul Anderson, Theodore Sturgeon, i tak dalej. Są to pisarze,

którzy okazali się na tyle utalentowani i obdarzeni bujną wyobraźnią, że przetrwali Drugą

Rewolucję. Znajdziecie również autorów będących produktem lat sześćdziesiątych, znających tylko

nową erę. Wśród nich są Larry Niven, Norman Spinrad, Roger Żelazny i tak dalej.

Próżno byłoby oczekiwać, że nowi autorzy spotkają się z powszechną aprobatą. Ci, którzy

Niebezpieczne wizje - Antologia.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: