Opracowane zagadnienia egzaminacyjne
Ustroje organów ochrony prawnej
2010/2011
(Jest to poprawione i wzbogacone o nowe zagadnienia opracowanie w porównaniu do krążącej, niekoniecznie aktualnej już, wersji tez z lat ubiegłych. Większość zagadnień opracowanych jest ponownie na podstawie notatek z zajęć i ustaw, pozostałe - nie mojego autorstwa starałam się zaktualizować )
Owocnej nauki - @nula :)
1. Pojęcie ochrony prawnej.
Ochrona prawna to stała i zorganizowana działalność podejmowania w celu ochrony porządku prawnego oraz praw podmiotowych . W zakresie przedmiotowym obejmuje ochronę porządku prawnego i interesu społecznego (działalność prokuratury ). W zakresie podmiotowym – ochrona praw podmiotowych i interesów prawnych określonych podmiotów ( radcowie prawni, adwokaci).
Ze względu na cele i funkcje, czyli efekt, jaki ma wywołać ochronę prawną dzielimy na:
represję i prewencję.
Represja polega na przywróceniu stanu sprzed naruszenia. Jest działalnością następczą utożsamianą z sankcją lub będącą jej synonimem.
Prewencja natomiast polegająca na zapobieganiu naruszenia prawa jest działalnością o charakterze uprzednim reagująca na groźbę naruszenia. Prewencja może mieć charakter ogólny, dotyczący wszystkich adresatów lub indywidualny do określonego podmiotu. Zakresowo prewencja jest znaczeniem węższym i mieści się w represji, ponieważ działalność represyjna jest również prewencją.
Ze względu na kryterium treści ochronę prawną dzielimy na:
• Działalność rozstrzygającą
• Pojednawczą
• Kontrolę przestrzegania prawa – kontrolę legalności
• Pomoc prawną
2. Rodzaje ochrony prawne.
Wyróżnia się 4 rodzaje ochrony prawnej: rozstrzyganie, działalność pojednawczą, kontrolę legalności i pomoc prawną.
Działalność rozstrzygająca
Polega na wiążącym rozwiązaniu sytuacji istniejącego sporu przy użyciu środków dostępnych w prawie. Sytuacja konfliktowa może dotyczyć, prawa, jego istnienia bądź nie istnienia, treści, zakresu. Skutkiem rozstrzygnięcia sporu jest wiążąca decyzja, narzucona na strony sporu, od której nie przysługuje uchylenie się. W ramach działalności rozstrzygającej przez prawo stosowane są następujące środki: dolegliwości, czyli środki przymusu państwowego i środki wychowawcze, zwane również oddziaływania nie objęte rygorem przymusu państwowego, np. postawa moralna.
Działalność pojednawcza
Polega na ugodowym rozwiązywaniu sytuacji konfliktowych na drodze porozumienia samych stron. Zależ od woli samych stron nie może być im narzucona
Wyróżnia się dwa rodzaje działalności pojednawczej:
- mediacje (pośrednictwo w sporze) – pomiędzy strony konfliktu wchodzi bezstronna osoba trzecia, której zadaniem jest przeprowadzenie negocjacji między stronami w celu zawarcia ugody.
- koncyliacja (rozjemstwo) – pomiędzy strony konfliktu wchodzi specjalnie powołany organ, którego celem jest przedstawienie stronom propozycji rozwiązania konfliktu.
Kontrola przestrzegania prawa
Badanie zachowania się podmiotów pod kątem widzenia zgodności tego zachowania z obowiązującym prawem i ewentualnym wystąpieniem z wnioskiem do innego organu o zastosowanie sankcji wobec osoby, która to prawo naruszyła.
Wyróżnia się kontrolę:
àsamoistną – kontrola przestrzegania prawa jest wyłączną sferą działalności organu np. prokuratura
àniesamoistna – kontrola jest jedna ze sfer działalności danego organu np. NIK
Kontrola sensu largo – kontrola i nadzór (możliwość stosowania sankcji)
Kontrola sensu stricte – tylko kontrola.
Pomoc prawna
Szczególny rodzaj usług świadczonych podmiotom prawa w celu ochrony ich praw podmiotowych i interesów prawnych.
Formy pomocy prawnej :
ü Poradnictwo prawne – udzielanie porad, opiniowanie, wyjaśnianie ( adwokaci, radcy prawni, notariusze)
ü Sporządzanie aktów prawnych zarówno o charakterze ogólnym (akty normatywne, uchwały) jak i aktów prawnych o charakterze szczególnym ( umowy, porozumienia)
ü Reprezentacja stron – zastępstwo stron procesowe lub pozaprocesowe .
ü - zastępstwo procesowe – uprawniony podmiot zastępuje stronę przed sądem w procesie cywilnym lub administracyjnym
ü - zastępstwo pozaprocesowe – uprawniony podmiot zastępuje stronę przed innym organem np. urzędem.
ü - obrona – zastępstwo adwokata przed sądem karnym.
ü Obsługa legislacyjna – np. przygotowanie projektów ustaw, korekta prawna i językowa tych projektów.
ü Dokonywanie czynności prawy w celu ochrony i zabezpieczenia praw podmiotów (dokonywanie czynności notarialnych)
ü Pomoc prawna – stała (obsługa prawna) bądź doraźna w ramach kancelarii.
3. Klasyfikacja organów ochrony prawnej.
Organ ochrony prawnej to organ specjalnie powołany i odpowiednio zorganizowany w celu ochrony prawa. Organy ochrony prawnej dzielą się na :
1. Rozstrzygające/ orzekające/ jurysdykcyjne/ judykacyjne
· Organy sądowe
· Quasi – sądowe
· Pozasądowe
2. Organy kontroli legalności przestrzegania prawa
3. Organy pomocy prawnej
Organy rozstrzygające zajmują się rozstrzyganiem sytuacji konfliktowych, spornych w drodze wiążących decyzji wydawanych przez organy państwowe lub społeczne.
Organy sądowe to organy powołane i odpowiednio zorganizowane w celu orzekania, działające na podstawie własnych kompetencji, do nich należą sądy i trybunały. Sądy dzielimy na powszechne i szczególne. Powszechne to sądy rejonowe, okręgowe i apelacyjne. Szczególne to sądy administracyjne: wojewódzkie sądy administracyjne, Naczelny Sąd Administracyjny, sądy wojskowe: garnizonowe i okręgowe oraz Sąd Najwyższy. Trybunały dzielimy na: Trybunał Stanu, Konstytucyjny oraz Trybunały i sądy międzynarodowe, czyli: Europejski Trybunał Praw Człowieka, Trybunał Sprawiedliwości UE , Sąd Pierwszej Instancji Wspólnot Europejskich, Międzynarodowy Trybunał Karny, a także sądy wyspecjalizowane – Sąd do Spraw Służby Publicznej UE.
Organy quasi – sądowe to organy rozstrzygające powołane i odpowiednio zorganizowane w celu orzekania, działające na podstawie własnych kompetencji i nie posiadają przynajmniej jednej z cech sądów w znaczeniu materialnym,
zawodowe à izby morskie ( orzekające co do faktów)
społeczne à urzędy patentowe (osoby w nich orzekające nie muszą mieć wykształcenia prawniczego)
sądy polubowne + Międzynarodowy Arbitraż Handlowy
arbitraż społeczny , komisje prawa autorskiego, samorządowe kolegia odwoławcze
Organy pozasądowe to organy rozstrzygające, realizujące tę funkcję pobocznie, obok swojej działalności właściwej, traktując ją jako uboczny rodzaj działalności, np. policja, inspekcje, straż miejska, graniczna
Organy pojednawcze to organy specjalnie powołane do prowadzenia działalności pojednawczej i odpowiednio w tym celu zorganizowane, np. mediator, komisja koncyliacyjna, komisja pojednawcza w sprawach z zakresu prawa pracy.
Organy kontroli legalności to organy specjalnie powołane do kontroli przestrzegania prawa i odpowiednio w tym celu zorganizowane. W znaczeniu wąskim wyłącznym ich zadaniem jest kontrola przestrzegania prawa à prokuratura. W znaczeniu szerokim wykonują działalność kontrolną przestrzegania prawa łącznie z innymi rodzajami działalności à Najwyższa Izba Kontroli, policja, ABW, AW, CBA, straż miejska, straż graniczna, prezes UOKiK, Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych, Państwowa Inspekcja Pracy, Sanepid, Państwowa Inspekcja Handlowa, KRRiTV, organy kontroli skarbowej.
Organy pomocy prawnej to organy specjalnie powołane i odpowiednio zorganizowane w celu świadczenia pomocy prawnej:
à korporacje ochrony prawnej – adwokaci, radcowie prawni, notariusze, radcy podatkowi, rzecznicy patentowi i komornicy sądowi
àRzecznicy praw i wolności – Rzecznik Praw Obywatelskich, Rzecznik Praw Dziecka
ài inne – powiatowy lub miejski rzecznik praw konsumentów, rzecznik praw ubezpieczonych, konsul, niektóre organy społeczne, Rzecznik Praw Pacjenta, Rzecznik Praw Lekarzy.
4. Pojęcie wymiaru sprawiedliwości i konstytucyjne zasady wymiaru sprawiedliwości.
Jest to szczególny rodzaj działalności rozstrzygającej, w znaczeniu podmiotowym to działalność niezależnych sądów, w znaczeniu przedmiotowym działalność polegająca na rozstrzyganiu konfliktów, co do prawa za pomocą środków prawnych – nieważny jest organ, a w znaczeniu mieszanym działalność polegająca na rozstrzyganiu konfliktów, co do prawa za pomocą środków prawnych realizowana przez niezależne organy sądowe. Właściwą działalnością wymiaru sprawiedliwości jest działalność rozstrzygająca konflikty, judykacyjna zwana inaczej orzeczniczą. Obejmuje 2 etaty:
· Rozpoznanie sprawy – ustalenie, jakie okoliczności faktyczne są istotne dla rozstrzygnięcia sprawy i mogą być podstawą orzeczenia, następnie zebranie materiału dowodowego, środków dowodowych, potwierdzających istnienie określonych faktów
· Wydanie rozstrzygnięcia, czyli na podstawie zebranych materiałów organ orzekający wydaje rozstrzygnięcie, co do sporu
Oba te etaty to postępowanie, czyli ogół czynności podejmowanych w celu rozstrzygnięcia sporu.
Dwie strony: powód zgłasza powództwo do pozwanego
Teorie wymiaru sprawiedliwości historycznie od najstarszej:
1. związanej decyzji sądowej, przyjęto, że racjonalny ustawodawca tworzy racjonalne prawo, rolą sądu jest tylko i wyłącznie ustalenie czy norma obowiązuje w danym momencie, w takim modelu nie ma możliwości swobodnego działania przez sąd ( sądy ustami ustawy )
2. swobodnej decyzji sądowej, bardziej realny obraz ustawodawstwa, system prawa niespójny zawiera sprzeczności, niepozbawiony luk, uznano, że prawo w chwili stworzenia jest dostosowane do warunków, jeżeli warunki są zmienione prawo staje się nieadekwatne
3. praworządnej decyzji sądowej, u podstaw tej teorii legły założenia teorii swobodnej, w nowej teorii ustawodawca dopuszcza samodzielność działania sądu poprzez wprowadzenie zwrotów niedookreślonych pozwalających na luz decyzyjny
4. koncepcja modelu sądowego stosowania prawa, zawierająca 3 element: określenie stanu faktycznego danej sprawy, subsumcja normy prawnej i zastosowanie dyspozycji określonego przepisu.
5. Pojęcie i źródła prawa do sądu.
Ze sprawowaniem wymiaru sprawiedliwości wiąże się ściśle dostęp obywateli do sądu, czyli tzw. prawo do sądu. Jest to jedna z naczelnych, unormowanych w Konstytucji zasad ustroju ochrony prawnej. Artykuł 45 ust. 1 Konstytucji stanowi, że każdy ma prawo do sprawiedliwego i jasnego rozstrzygnięcia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Dostęp do sądu kształtują również akty prawa międzynarodowego. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka ONZ z 1947 w art. 10 mówi, że każdy człowiek jest uprawniony na warunkach całkowitej równości do sprawiedliwego i publicznego wysłuchania przed sądem. Europejska Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 1950 roku w art. 6 stanowi o prawie do rzetelnego procesu sądowego. Miarą efektywności prawa do sądu są instytucje prawne, między innymi: zwolnienie od kosztów sądowych najuboższych, odpowiednie zorganizowanie struktury sądów – umiejscowienie sądów I instancji w rozsądnych odległościach od miejsca zamieszkania obywatela ( nie więcej niż 50 km ). W katalogu uprawnień przysługujących obywatelowi znajdują się gwarancje materialno - prawne i procesowe: uprawnienie do przedstawienia stanowiska w sprawie – prawo do wysłuchania, do dokonywania czynności procesowych w dowolnym stadium procesu, uprawnienie do niezwłocznego rozpoznania sporu toczącego się z jego udziałem, sąd jest zobowiązany bez uzasadnionej zwłoki w najszybszym czasie wydać bezstronne rozstrzygnięcie.
Prawo do wysłuchania jest częścią prawa do sądu – naczelnej zasady ustroju ochrony prawnej zagwarantowanej w Konstytucji a art. 45 ust.1 i innych aktach praw międzynarodowego. Każdemu obywatelowi w postępowaniu przysługuje uprawnienie do wglądu w akta sprawy, zapoznanie się z materiałami sądowymi , oświadczeniami przeciwnika( prawo do uzyskania od sądu istotnych informacji). Następnym uprawnieniem jest możliwość występowania w charakterze podmiotu a nie przedmiotu, czyli zajmowania stanowiska w sprawie, jak również uprawnienie do rozważania faktycznych twierdzeń i prawnych roszczeń.
6. Gwarancje niezawisłości sędziego.
Dwie grupy gwarancji niezawisłości sędziowskiej :
a) Gwarancje konstytucyjne i ustrojowe
-odpowiedni poziom moralny sędziego i jego kwalifikacje zawodowe
-stabilność zawodu sędziego
-materialna niezależność sędziego
-niepołączalność zawodu sędziego z innymi zawodami
-apolityczność sędziego
-immunitet sędziowski
- odpowiedzialność dyscyplinarna sędziego.
b) Gwarancje procesowe
- kolegialność składu orzekającego
-jawność rozprawy sądowej
-tajność narad i głosowania
-zasada swobodnej oceny dowodów
-instytucja wyłączenia sędziego.
Cechy sędziego: cieszący się autorytetem, godny naśladowania również poza urzędem, nieposzlakowana uczciwość, niekaralność, wysoka kultura osobista, silna osobowość, posiadanie poczucia sprawiedliwości, odpowiednie wykształcenie, przygotowanie teoretyczne i praktyczne, doświadczenie życiowe, znajomość języków obcych.
Stałość zawodu sędziego wiąże się z zasadą powoływania sędziego na czas nieokreślony, nieusuwalność.
Niepołączalność polega na zakazie łączenia zawodu sędziego z wykonywaniem innego zawodu który poprzez stosunek zależności służbowej mógłby prowadzić do wydawania nieobiektywnych orzeczeń lub utrudniać pracę poprzez ograniczenia czasowe, wyjątkiem jest praca naukowa, lub dydaktyczna sędziów.
Apolityczność uregulowana w art. 178 ust. 2 mówi, że sędzia nie może należeć do partii politycznej, związku zawodowego i prowadzić działalności, której nie można pogodzić z zasadą niezawisłości sędziowskiej.
Niezależność materialna uregulowana w art. 178 ust. 2 przyznaje sędziemu odpowiednie wynagrodzenie.
Immunitet sędziowski to przywilej wyłączający odpowiedzialność karna za określone czyny lub niemożność wszczęcia postępowania.
Sędzia posiada 2 rodzaje immunitetów: formalny i materialny. Pierwszy jest określony w art. 181 Konstytucji RP i art. 80 pusp, zgodnie z którym sędzia nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej bez zezwolenia właściwego sadu dyscyplinarnego. Nie dotyczy to zatrzymania w razie ujęcia sędziego na gorącym uczynku przestępstwa, jeżeli zatrzymanie jest niezbędne do prawidłowego toku postępowania. Do czasu wydania uchwały zezwalającej na pociągnięcie sędziego do odpowiedzialności karnej wolno podejmować tylko czynności niecierpiące zwłoki. O zatrzymaniu sędziego niezwłocznie powiadamia się prezesa sądu apelacyjnego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania. Może on nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego sędziego. O fakcie zatrzymania prezes niezwłocznie powiadamia Krajową Radę Sądownictwa i Ministra Sprawiedliwości. Immunitet ten ma charakter względny tzn., że uchwałę pozwalająca na pociągnięcie sędziego do odpowiedzialności karnej można wydać, jeżeli zachodzi dostateczne uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa. W terminie 7 dni od doręczenia uchwały odmawiającej zezwolenia organowi lub osobie wnoszącej o zezwolenie oraz rzecznikowi dyscyplinarnemu przysługuje zażalenie do sądu apelacyjnego 2 instancji. W tym samym terminie sędziemu przysługuje zażalenie na te uchwałę. Immunitet ten ma zabezpieczyć sędziego przed możliwością odsunięcia go od prowadzenia sprawy prze wszczęcie przeciwko niemu postępowania karnego opartego na fałszywych zarzutach. Immunitet materialny wynika z art. 81 pusp i polega na ty, ze za wykroczenia sędzia odpowiada wyłącznie dyscyplinarnie, co oznacza wyłączenie odpowiedzialności karnej za popełnienie wykroczenia.
Odpowiedzialność dyscyplinarna to odpowiedzialność za wykroczenia. Utworzony specjalnie system sądów powołany do orzekania o dyscyplinarności wyrażają zgodę na pociągnięcie sędziego do odpowiedzialności karnej.
Kolegialność określa sposób orzekania, zasadą jest orzekanie w składzie wieloosobowym w sądach wyższych instancji.
Jawność postępowania to jawność wewnętrzna - uczestników postępowania i zewnętrzna – publiczności procesów.
Swobodna ocena dowodów polega na tym, że sędzia rozpoznając sprawę bierze w równym stopniu wszystkie przedstawione w toku postępowania środki dowodowe, zakaz hierarchii dowodów.
Tajność narady dotyczy sposobu przeprowadzenia fazy obejmującej przedstawienie stanowisk prze sędziów , głosowania i sporządzania wyroku.
Instytucja wyłączenia sędziego to wyłączenie z mocy prawa – iudex in habilis, instytucja ta ma przeciwdziałać udziałowi sędziego powiązanego z uczestnikami węzłem osobistym lub prywatnym, a mianowicie stopień pokrewieństwa lub powinowactwa, związek małżeński, stosunek przysposobienia, udział sędziego w sądzie wyższej instancji później zaskarżalnego. Wyłączenie sędziego na wniosek swój wniosek bądź stron zainteresowanych - iudex suspectus jest to wyłączenie od udziału w sprawie sędziego co do którego zachodzą przyczyny inne niż z ustawy tzw. stosunki osobiste łączące sędziego ze stroną bądź przedstawicielem , które mogą wywołać wątpliwości.
7. Niezależność sądów i niezawisłość sędziów.
Granice niezawisłości sędziów określa art. 178 ust. 1 Konstytucji, który stanowi, ze sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom. Oznacza to brak wpływania na decyzje sędziego w zakresie orzekania. Włodyka przedstawia instytucję niezawisłości w 2 aspektach:
· W ujęciu pozytywnym – jako podleganie sędziego w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości tylko ustawie i własnemu wewnętrznemu przekonaniu
· W ujęciu negatywnym – jako niemożność wpływania na sędziego w kierunku załatwienia przez niego sprawy. Dotyczy to czynności w zakresie postępowania dowodowego , jak i całego przebiegu postępowania, w tym czynności orzekania.
Od zasady niezawisłości sędziów należy odróżnić zasadę niezależności sądów, art. 173 Konstytucji „ Sądy i Trybunały są władza odrębną i niezależna od innych władz i oznacza niezależność władzy sądowniczej od władzy ustawodawczej i wykonawczej. Niezależność ta nie jest jednak pełna. Organizacja sądownictwa jest uregulowana ustawami uchwalanymi przez władzę ustawodawczą, a wymiar sprawiedliwości jest stosowaniem prawa ustanowionego przez tę władzę. Ponadto sądy nie mają prawa samodzielnie przedstawiać projektu budżetu sądownictwa, wchodzi on w zakres budżetu państwa, o którym decyduje władza ustawodawcza. Po 3 zgodność ustawy z Konstytucją bada Trybunał Konstytucyjny, który jest odrębnym elementem władzy sądowniczej. Powoływanie sędziów przez Prezydenta RP i zakres administracyjny nad sądami Ministra Sprawiedliwości - wprowadzają względną niezależność sądów od władzy wykonawczej. Na straży tych zasad stoi Krajowa Rada Sądownictwa.
8. Sądy powszechne RP.
Sądy powszechne w RP to sądy rejonowe, okręgowe i apelacyjne. Zasady ich funkcjonowania określa ustawa z 27 lipca 2001 roku Prawo o ustroju sądów powszechnych.
Sądy rejonowe są tworzone dla jedne lub większej liczby gmin, sądy okręgowe dla obszaru właściwości co najmniej 2 sądów rejonowych zwanych, natomiast sądy apelacyjne tworzy się co najmniej dla obszaru właściwości co najmniej dwóch „okręgów sądowych”. Nadzór judykacyjny nad sądami powszechnymi sprawuje Sąd Najwyższy, zaś nadzór administracyjny –Minister Sprawiedliwości, za pośrednictwem prezesów sądów lub właściwą służbę nadzoru.
9. Podział sądów powszechnych na wydziały.
Sądy rejonowe dzieli się na wydziały:
- cywilny
-karny do spraw karnych, w tym do spraw o wykroczenia rozpoznawanych w drugiej instancji
-rodzinny i nieletnich - do spraw z zakresu prawa rodzinnego i opiekuń...
duedhel