18
Małgorzata Brzozowska
Wykład
System słowotwórczy polszczyzny po 1989.
Po 1989 roku – zmiany gospodarcze i polityczne, rozwój bankowości i kapitał zagraniczny
- nowe terminy i serie terminologiczne
jeśli nawet pierwsze ogniwo zapożyczeniem – szybka „obudowa słowotwórcza” (Jadacka)
- likwidacja cenzury à lawinowy przyrost formacji ekspresywnych, nacechowanych pozytywnie, ujemnie, żartobliwie, ironicznie, pogardliwie itp. , godzących w autorytety, wysokich urzędników, partie polityczne
- wpływ cywilizacji, kultury zachodnioeurop. i amerykańskiej, szczególnie w zakresie komputeryzacji
Rzeczowniki
aż 75%, w tym:
zwykłe („proste”) derywaty 64, 88% (1945-64: 84, 86%)
złożenia 34, 36% (1945-64: 12, 33%)
derywaty od wyrażeń syntaktycznych 0, 75% (1945-64: 2, 81%)
- względny wzrost liczby złożeń kosztem derywatów prostych oraz derywatów od wyrażeń syntaktycznych
Derywaty proste
sufiksacja 86, 26% (1945-64: 93, 5%)
derywacja ujemna 5% (1945-64: 0, 3%)
prefiksacja 3, 83% (1945-64: 3, 1%)
der. paradygmatyczna 3, 58% (1945-64: 2, 88%)
der. prefiksalno-sufiksalna 1, 33% (1945-64: 0, 2%)
ogólny rozwój słowotwórstwa niesufiksalnego kosztem sufiksalnego
najbardziej produktywne sufiksy:
powyżej 6%
-anie: dekomunizowanie, dowartościowanie, zaćpanie, zdekomunizowanie, eutanazowanie, sponsorowanie, komputeryzowanie, przefajnowanie
-(owi)ec: BOR-owiec, kapeenowiec, SM-owiec, aidsowiec, denaturowiec, kanaposwiec, godnościowiec, marketingowiec, wyposażeniowiec, deskorolkowiec, tirowiec, benzynowiec
produktywność diagnostyczna: białokołnierzykowiec, drugoobiegowiec, grubokreskowiec, wolnorynkowiec //brak: kołnierzykowiec, obieg owiec, kreskowiec, rynkowiec
-ość: kontrolowalność, medialność, potrącalność, ściągalność, polonocenryczność, manipulacyjność, emigracyjność, represyjność, totalitarność, szujowatość, beztrunkowość, godnościowość, handlowość, ubeckość, żołnierskość, medialność
-ka: zdrapka, przytulanka, dealerka, euroceptyczka, fanka, pracoholiczka, rozliczanka, kurońska, laborka, autorytetka, komuszka, twardzielka
4-6%
-(i/y)zacja: dekomunizacja, globalizacja, relaksacja, falandyzacja, labudyzacja, bolszewizacja, macdonaldyzacja, rumunizacja, sowietyzacja, pluralizacja
-ista: amfetaminista, fundamentalista, golfista, surfista
-izm: wizualizm,, glempizm, kuronizm, lepperyzm, michnicyzm, wałęsizm, burdellizm (polityczny) ‘sprzedajność), kameleonizm
też obce:
-ator, -er: dekomunizator, integrator, legalizator, surfer, szpaner, tester
-(j)ada: osiedlada, chaplinada, lepperiada, parafiada
-ant: azylant, serwisant
-ing: raping, sponsoring, monitoring
-acz: obalacz, objaśniacz, podawacz, chlapacz, przytakiwacz, rozweselacz, nabłyszczacz, utwardzacz, uzdatniacz
też: -arz: alimenciarz, dresiarz, stosiarz, kordoniarz, zadymiarz
-(ów)ka: citówka, re nówka, budżetówka, igłówka, kablówka, wieńcówka, kranówka, kolarzówka, Krajówka, zbrojeniówka, tirówka
-nik: boazernik, kablownik, odpromiennik, łagiernik, kapownik
struktury niesufiksalne:
derywaty ujemne:
dyskoman, euro krat, gastroenterolog, mammograf, iwaszkiewiczolog, mozartolog, europolog, kobieto log, palantolog
uniwerbizacje:
ekonomik, symultan, wokal
pominięty el. niefleksyjny:
miniówa, kumpela seta, klasówa
też:
amfa, dement
struktury prefiksalne:
sub: substandard
anty: antylustrator, antyradar, antybolszewizm
post: postkomuna, postpeerel, postprodukcja
re: redystrybutor, readmisja
sub: subagent, subkultura
de, re: monopolizować – demonopolizować – demonopolizacja;
najaktywniejsze: nad i pod: nadwartość, nadinterpretacja, nadreprezentacja, podstolik, podkatalog, podkategoria, podorgan
derywacja paradygmatyczna:
odczasownikowe: dopał, obściska, włam, oszołom, podgląd
odnazwiskowe: Krzaklewscy, Leppery, Pawlaki, Rydzyki, Kuronie, Michniki
specjaliści: tylko: bioetyk, biomechanik, biotyk
też: małolata, rzecznica (rządu), waluciara
nazwy odzieży, obuwia, przedmioty codziennego użytku: lewisy, wranglery, martensy (o butach), scholie (o butach), swatche (o zegarkach)
prefiksalno-sufiksalne:
antysamochodzizm, antyseksualistsa, desolidaryzacja, protraktatowiec, antyaborcjonista, dekaczoryzacja
derywaty od wyrażeń syntaktycznych:
bezadresowiec, bezkartkowiec, bezmózgowiec, beztelefonowiec,
bezrządzie, bezzupie, przygranicze
bezdźwięk, międzyzmiana, międzylądowanie
złożenia
euro: euroczek, euroobligacje, europrodukcja, eurowaluta
eko: ekofundusz, ekoprodukcja, ekorozwój, ekoturystyka
narko: narkobiznes, narkomania, narkodemokracja
porno: pornobiznes, pornogwiazda, pornosklep, pornokaseta
seks: seks- czasopismo, seks- edukacja, seks-oferta, seks-wydawnictwo
tele: Tele-agresja, Tele-kibic, Tele-głosowanie, Tele-konkurs, tele-maniak, Tele-serial, Tele-zakupy
-gate: FOZZ-gate, schnaps-gate, wódka-gate
złożeniowce (wg Markowskiego niezgodne z normą):
z niem. Inwest-Bank (Bank Inwestycyjny), Kredyt-Bank (Bank Kredytowy)
z ros. speckomisja, spec oddział, specsędzia, spec służby
auto-, sam-
-biorca, -fobia, --mania, -terapia, -znawca
łapówkobiorca, organobiorca,
łapówkodawca, noblodawca,
sowietofobia, wałęsofobia
aluzjomania, konkursomania, Gołotomania, Stalinomania
dializoterapia, genoterapia, laseroterapia, światło terapia
mitoznawca, przekładoznawca
samodekomunizacja, samoopodatkowanie, samoweryfikacja
autobank, autosalon
quasi-złożenia:
podatkologia, strajkologia, hockoklockologia
złożenia współrzędne:
młynkomikser, nartorolka, pielucho majtki, barmanokelner
prefiksoidalne:
auto- ‘samo’: autocenzor, autokontrola, autokorekta, autopromocja
foto- ‘związany ze światłem’: fotodermatoza, fotostarzenie, fototerapia
krypto-: krypto komuna, krypto lewica, kryptoreklama
makro-: makrokontrola, makroproces, makrowspólnota, makrokosmos
mega-: megagwiazda, megaimpreza, megakoncert, megamarket
mikro-: mikrofundusz, mikrokomputer, mikrospołeczność, mikrouraz
mini-: miniankieta, minimarket, miniserial, miniszorty, miniwystawa
multi-: multikino, multisystem, multimedia
pseudo-: pseudoeksperyment, pseudokibic, pseudonowość, pseudoreforma, pseudotalent
super-: superbroń, superkrytycyzm, superpotęga, supertalent, superwyczyn
interfiksalno-sufiksalne:
nowofalowiec, zielonoświątkowiec
durnostojka, chrystianożerca, sowietożerca, piwożłopstwo
interfiksalno-paradygmatyczne:
dietomierz, kawożłob, metro lub, wiatrołap
najmigęba ‘rzecznik prasowy’, gadument ‘parlament’, grubokreskowiec, wolnorynkowiec,
eurokacyk, eurozłodziej,
socabsurd, sockapitalizm, socpaństwo,
ekobiznes, ekodebilizm, ekogłupol, ekomaniak
neobolszewik, neokomuna,
postępobójca, sowietofobia, epitetologia, podatk0logia, podatkotwórca, podatkożerca, klerożerstwo
wzór leksykalny: jasnogród, naukoholizm, staromowa
Słowotwórstwo przymiotnika.
przymiotniki – 19% derywatów (1945-64: 23,7%)
w tym:
derywaty proste 62,28% (63,8%)
der. od wyrażeń syntakt. 7, 33% (12,06%)
złożenia 30, 39% (24,13%)
formacje sufiksalne 83,89% (89,2%)
formacje prefiksalne 9% (0,8%)
formacje prefiksalno-sufiksalne 6,92% (1,2%)
formacje paradygmatyczne 0,69% (8,8%)
struktury sufiksalne
najczęstsze sufiksy:
-owy 38,17%
z nazwami nowych procesów, zjawisk, działań: akcyzowy, dumpingowy konsultingowy, laserowy,
z nazwami kosmetyków: cer amidowy, kolagenowy, liposomowy
z nazwami tkanin: dżinsowy stylonowy, lycrowy, streczowy, wiskozowy
-(ow)ski 18,67%
wyrazy zapożyczone: biznesmeński, maklerski, gejowski
derywaty proste: etosiarski, decydencki, oszołomski, szpanerski, zadymiarski
skrótowce: bebewuerski, eselowski, peeselowski
-cki przy temacie słow. zakończonym na –k, -t (-ak, -ant, -ent): bajerancki, bezpieczniacki, producencki
-ny (-iczny/-yczny, -istyczny/-ystyczny) 16,18%
od formacji na –cja, -ia: aborcyjny, prywatyzacyjny
od formacji na -izm, -yzm: eurocentryczny, postkomunistyczny
-alny 8,3%
podstawy czasownikowe: definiowalny, nabywalny, zaliczalny, zdzieralny
podstawy rzeczownikowe: endekoidalny, medialny, multiregionalny
-owaty ‘przypominający coś’ 8,3%
kamizelkowaty, jełopowaty, pechowaty
formacje prefiksalne, prefiksalno-sufiksalne i paradygmatyczne:
nie-: niedemokratyczny (system), nieinwazyjny (zabieg), niereprezentatywna (próba)
arcy-: arcypolityczny
do-: odremontowany
pre-: prodemokratyczny
post-: postlubelski, postwojenny
pref.-sufiksalna:
anty-: antyeuropejski, antyprezydencki, antygejowski
pro-: pronatowski, prorodzinny, proeuropejski
post-: postsolidarnościowy, postubecki
trans-: transgeniczny
paradygmatyczna:
podatniczy, pomysłodawczy
Derywaty od wyrażeń syntaktycznych:
przyimki: bez, do, między, około, po, pod, ponad, poza, przed, wewnątrz
i sufiksy: -owy, -ski, -ny
bezołowiowa (benzyna), okołobudżetowa (debata), okołokonkordatowa (ustawa), ponarkotyczny (stan), pozaparlamentarny (zespół), zewnątrzpolityczne (uwarunkowanie)
przedpieronkowy
Złożenia
dominują dwa modele: Ad+S i N+S
nisko-: niskocholesterolowy, niskoopłacalny, niskowydajny
ogólno-: ogólno cywilizacyjny, ogólnoekonomiczny, ogólnoinformacyjny
pełno-: pełno programowy, pełnowymiarowy
pół-: półparlamentarny, półprofesjonalny
wielo-: wielomandatowy, wielosektorowy, wielozawodowy
wysoko-: wysokoaktywny, wysokonakładowy, wysokozaawansowany
model trzeci, S+V
-chłonny: metalochłonny, intelektochłonny
-dajny: dolarodajny, szczęściodajny
-rodny: konfliktorodny, miażdżycorodny
-twórczy: fantazjotwórczy, stresotwórczy
Słowotwórstwo czasowników po 1989r.
Całe nowe słownictwo polskie to 2468 słów, w czym czasowniki to 155 słów, czyli 6,28%. Potwierdzają to badania prof. Smółkowej. Świadczy to o nominalizacji słownictwa, odbywającej się kosztem kategorii werbalnych
Czasowniki to przede wszystkim:
derywaty prefiksalne 43,5%
paradygmatyczne 36,35%
prefiksalno-paradygmatyczne 10,39%
sufiksalne 9,74%
Prefiksalne
do- ‘doprowadzenie do osiągnięcia pożądanego miejsca na skali natężenia cechy’: dointerpretować, dotrenować, docieplić
‘podjąć ponownie akcję’: dofinansować, doinformować,
‘dodać coś brakującego’: dospawać, doszczepić, dowartościować
‘doprowadzić do wyczerpania zakresu’: dojeżdżać, dooglądać
‘dopasować coś’: dogadywać coś
na-: natrzepać
od-: odczernić,, odkomunizować, odpyskować
o-: okablować, okonturować, oprogramować
po-: ‘trwanie przez pewien czas czynności nazwanej podstawą’: poczarować, podebatować, powalczyć
‘objęcie czynnością kolejno wielu obiektów’: poanalizować, poselekcjonować, pouzdrawiać
‘doprowadzenie czynności do skutku przez wyczerpanie jej zakresu’: pobałaganić, podziałać, pomanipulować
poluzować
pod-: podkablować
prze-:
‘wykraczanie rezultatu akcji poza normę’: przeerotyzować, przeżyźnić, przeinterpretować
‘ponowne wykonanie akcji, ale z innym rezultatem’: przerejestrować, przedatować, przestemplować, przedefiniować
‘pokonanie dystansu czasowego’: przegarażować, przewaletować
‘zmiana miejsca w przestrzeni abstrakcyjnej’: przeteleksować
‘zmiana postaci lub miejsca czegoś za pomocą danej czynności’: przekłamać
‘sekwencyjne ogarnianie akcją kolejno wielu obiektów’: przereformować
‘zmiana miejsca w przestrzeni fizycznej’: przepielgrzymować
...
kate0011