Schopenhauer----Dialektyka_Erystyczna.pdf

Artur Schopenhauer

D i a l e k t y k a E r y s t y c z n a

Czyli Sztuka Prowadzenia Sporów

JuŜ w staroŜytności słów „logika" i „dialektyka" uŜywano jako synonimów mimo, iŜ

pierwotnie ,Logika", oznaczająca zastanawianie się, obliczanie lub przemyśliwanie czegoś,

zasadniczo róŜniła się znaczeniem od „dialektyki", uŜywanej na określenie czynności

rozmawiania. „Dialektykę" (postępowanie dialektyczne, człowiek dialektyczny) po raz

pierwszy zastosował w swych pismach Platon, rozumiejąc pod tym terminem stałe

posługiwanie się i doskonalenie rozumu (Fajdros, Sofista, Pa ń stwo). Podobnie Arystoteles,

choć miał on zrazu uŜywać terminu „logika" i mówił o „trudnościach, manowcach lub

przesłankach logicznych". Wynika stąd, iŜ „dialektyka" byłaby nazwą starszą od ,Logiki". U

Cycerona i Kwintyliana oba wyrazy występują zamiennie (...). RównieŜ w Średniowieczu i

czasach nowoŜytnych aŜ po nam współczesne utrzymała się równoznaczność obu terminów, z

tym, iŜ u Kanta „dialektyka" otrzymuje zabarwienie negatywne jako „sofistyczna sztuka

dyskusji" — stąd częściej posługiwano się słowem „logika" jako mniej obciąŜonym. Ciągle

jednak oba wyrazy są synonimami i w naturalny sposób oznaczają to samo.

Osobiście ubolewam, iŜ ,,dialektyka" i „logika" traktowane są od tak dawna jako

równoznaczniki. ToteŜ, mając chęć dokonania ich rozróŜnienia, nie w pełni jestem do tego

uprawnionym. Wszelako powiedziałbym, iŜ „logika" (od przemyśliwania i obliczania, ale

takŜe od pojęć „słowo" i „rozum") to ,,nauka o zasadach myślenia, czyli metodach

funkcjonowania rozsądku", podczas gdy „dialektykę" (od czynności rozmawiania, czyli

komunikowania sobie wzajem faktów lub poglądów — stąd jej charakter historyczny lub

komunikatywny) ująłbym jako „sztukę dyskutowania" w znaczeniu nowoczesnym. Wówczas

logika za swój przedmiot będzie miała prawa myślenia i działanie rozsądku, co da się określić

a priori bez odwoływania się do doświadczenia. Proces ów zachodzi podczas pozostawania

rozsądku w oderwaniu od przeszkód istniejących poza nim, czyli w trakcie samotnego

myślenia istoty rozsądnej, która nie zostaje wprowadzona w błąd. Natomiast dialektyka

obejmowałaby jednoczesne współmyślenie dwu istot rozsądnych; brak zgody między nimi

prowokuje dyskusję, tj. ścieranie się umysłów. Gdyby rzecz tyczyła tylko czystego rozumu

obie istoty zgadzałyby się nieuchronnie. Ale róŜnice wynikają z indywidualizacji kaŜdej z

istot, zatem opierają się na empirii. Logika, tj. nauka o myśleniu, czyli działaniu czystego

rozumu, pozwala na konstrukcję zupełnie aprioryczną. Natomiast dialektyka jest z natury

aposterioryczna, uwzględniająca znajomość zaburzeń czystego rozumu poprzez

zróŜnicowanie myślenia dyskutujących ze sobą istot rozsądnych lub środków, jakimi

posługują się dla przedstawienia swego indywidualnego myślenia jako w pełni poprawnego i

obiektywnego. 'Taka jest bowiem natura ludzka, Ŝe podczas wspólnego myślenia,

rozumianego jako wymiana zdań (przy wykluczeniu aspektu historycznego) A dostrzega, Ŝe

myślenie B róŜni się od jego własnych myśli w danym przedmiocie; wówczas A nie zmienia

swych myśli o owym przedmiocie, ani nie szuka w nich błędu, ale zaczyna szukać błędu w

myśleniu przeciwnika. Oznacza to, iŜ człowiek z natury swojej dąŜy do posiadania racji, a co

z tego wynika zawarte jest w nauce, którą chciałbym nazwać „dialektyka". Dla uniknięcia

nieporozumień uŜyję terminu „dialektyka erystyczna" na oznaczenie nauki o przyrodzonym

człowiekowi pragnieniu, by zawsze mieć rację.

Dialektyka erystyczna — to sztuka dyskutowania w sposób, który pozwala zachować

pozory racji, czyli wszelkimi dozwolonymi lub niedozwolonymi sposobami (per fas et nefas).

Albowiem tak bywa, iŜ człowiek — obiektywnie rzecz ujmując — posiada słuszność, lecz w

jego otoczeniu i w nim samym rodzi się wraŜenie, iŜ jej nie ma. Następuje to wtedy, gdy

przeciwnik podwaŜył dowód, co odczytano jako obalenie całego twierdzenia, choć mogą

istnieć jeszcze inne dowody na jego prawdziwość. Oczywiście, w tej sytuacji pozycja

przeciwnika jest dokładnie odwrotna; ulega wraŜeniu, Ŝe to on ma słuszność, podczas gdy

obiektywnie rzecz ujmując jej nie posiada. ToteŜ obiektywna prawda jakiegoś twierdzenia a

przekonanie o jego słuszności dyskutantów i słuchaczy — są to bardzo odmienne sprawy.

(Dialektyka zajmuje się właśnie tą drugą rzeczą).

Skąd się to bierze? — Stąd, iŜ człowiek jest zły z natury. Gdyby było inaczej, gdybyśmy

byli z gruntu uczciwi, wówczas w kaŜdej dyskusji zabiegalibyśmy tylko o osiągnięcie

prawdy, bez względu na jej zgodność z naszym wcześniejszym poglądem, czy teŜ poglądem

przeciwnika; nie miałyby one znaczenia lub byłyby całkowicie drugoplanowe. Ale tak

właśnie jest, Ŝe to zawsze kwestia zasadnicza, a wrodzona próŜność, osobliwie czuła

względem własnej umysłowej sposobności nie pozwala, by nasze wyjściowe twierdzenie

miało być fałszywe, zaś przeciwnika — słuszne. Zdawać by się mogło, iŜ dlatego kaŜdy

powinien unikać twierdzeń niesłusznych, najpierw myśląc, a potem mówiąc. Większość ludzi

wszakŜe wrodzoną im próŜność podkreśla gadatliwością i nieuczciwością. Ludzie, nim

pomyślą — juŜ plotą; a gdy widzą, Ŝe się pomylili i nie mają racji, pragną, by choć we

wraŜeniu mieć odrobinę słuszności. Osiąganie prawdy, które motywowało wysuwanie choćby

i niesłusznego twierdzenia zostaje zastąpione przez próŜność; to, co słuszne winno zdawać się

fałszem i na odwrót.

Wszelako to naduŜycie, objawiające się walkąo twierdzenie, które sami skłonni jesteśmy

podejrzewać o fałsz, jest ostatecznie do usprawiedliwienia. Bowiem z początku sporu nasze

przekonanie o słuszności jest szczere, dopiero później odnosimy wraŜenie, iŜ argument prze-

ciwnikaje obalił: jeśli zatem wycofamy się właśnie teraz, to istnieje prawdopodobieństwo, Ŝe

uczynimy to za wcześnie; moŜe dowodziliśmy błędnie, ale istniał inny, słuszny dowód, a ów

trafny argument nie przyszedł nam na myśl. Dlatego walczymy z sądem przeciwnym nawet

wówczas, gdy i nam zdaje się on trafny, w przeświadczeniu, Ŝe to stan chwilowy, a dyskusja

ostatecznie pozwoli na zastosowanie właściwszego argumentu, który zniweczy rację

przeciwnika lub dokaŜe naszą w odmienny sposób. ToteŜ niemal zmuszeni jesteśmy w

dyskusji zachowywać się nieuczciwie, a na pewno ulegamy tej skłonności. Tak oto niemoc

rozumu i perfidia woli podpierają się wzajem. Stąd wniosek, iŜ dyskutując nie tyle walczymy

o prawdę, ile o przewagę naszego sądu, niczym w obronie ojczyzny i domu (pro ara et focis),

postępując na wszelki dozwolony i niedozwolony sposób (per fas et nefas); dowiedliśmy

zatem, iŜ odmienne postępowanie jest z natury trudne.

Nic dziwnego, Ŝe kaŜdy usiłuje przeforsować swą rację nawet wówczas, gdy sam wątpi w

nią w danej chwili.

[Machiavelli rekomenduje władcy skorzystanie z byle słabości sąsiada dla zaatakowania go,

w przeciwnym bowiem przypadku moŜe on wykorzystać w przyszłości taką chwilę słabości u

władcy. Odmiennie moŜna by postępować, gdyby w Ŝyciu panowała uczciwość i rzetelność;

wszakŜe, gdy tak nie jest, to i samemu nie ma co się na nie oglądać, albowiem zapłata za nie

będzie kiepska. — Podobnie w dyskusji; nawet gdybym zaakceptował argumenty przeciwnika

sądząc, Ŝe ma właśnie rację, trudno spodziewać się, Ŝe on postąpi tak samo w sytuacji

odwrotnej. Raczej będzie działał wszelkimi dozwolonymi i niedozwolonymi sposobami (per

nefas), dlatego i ja jestem zmuszony działać podobnie. Klarowną jest konstatacja, Ŝe prawda

winna zajmować miejsce główne i wobec niej nie naleŜy faworyzować Ŝadnego, w tym i

własnego twierdzenia. Ale nie sposób zakładać, Ŝe tak samo myśli przeciwnik. Poza tym,

skoro juŜ obmyśliłem własne twierdzenie, to czemuŜ miałbym odrzucać je dla chwilowego

wraŜenia, wywołanego argumentacją przeciwnika, zwłaszcza, Ŝe mógłbym wówczas odrzucić

prawdę na rzecz fałszu?].

Zatem niezbędnych środków uŜycza kaŜdemu po części jego własna przebiegłość i złe

skłonności, co wyraŜa się w codziennej praktyce. Tak więc kaŜdy z nas dysponuje wrodzoną

dialektyką, podobnie jak wrodzoną logiką, tyle, Ŝe pierwsza wpływa na nas mniej pewnie od

drugiej. Niełatwo jest bowiem myśleć i rozumować w sprzeczności z prawami logiki: błędne

sądy są nader częste, natomiast błędne wnioski pojawiają się rzadko. Najczęściej występuje u

nas niedostatek wrodzonej dialektyki, bardziej niŜ logiki. To z natury nierówny podział,

podobnie jak z właściwością wydawania sądów w zestawieniu z rozumem, którym wszyscy

obdarzeni jesteśmy w stopniu mniej więcej jednakowym. Nierzadko pozorna argumentacja

powoduje nasze ustąpienie w sporze mimo, iŜ posiadamy słuszność albo odwrotnie; bowiem

zwycięstwo zawdzięczamy nie duszności rozumowania przy prezentacji twierdzenia, lecz

chytrości i zręczności w jego obronie. Najdoskonalej sprawdzają się przy tym cechy

wrodzone („nauka rozwija moc wrodzoną" — Horacy, Pie ś ni), wszakŜe umiejętność oraz

dobra znajomość metod, dzięki którym my zyskujemy przewagę lub nasz przeciwnik osiąga

ją nad naszą argumentacją, wydatnie wzmacniają szansę. Zatem nawet jeśli logice daleko do

praktycznej korzyści, to jednak dialektyka pozwala ją osiągnąć. MoŜna sądzić, iŜ właśnie

Arystoteles swą analitykę, tj. logikę właściwą ukazał jako podstawę dialektyki, która teŜ

znaczyła dla niego najwięcej. Za przedmiot logiki uznaje się formę twierdzeń, za przedmiot

dialektyki ich substancję, tj. treść; toteŜ najpierw naleŜy zajmować się formą ogólną, by

następnie przyjrzeć się treści jako czemuś szczególnemu.

Arystoteles pojmuje cel dialektyki nie tak jednoznacznie, jak w moim ujęciu; i dla niego

dyskutowanie stanowi cel najwaŜniejszy obok odnajdywanie prawdy. Dalej mówi:

twierdzenia traktowane wedle prawdy posiadają wymiar filozoficzny, natomiast wedle

wraŜenia lub aprobującego osądu — dialektyczny. Oddziela on twierdzenia niosące prawdę

obiektywną od tych, których zadaniem jest osiągnięcie uznania lub aprobaty, wszakŜe czyni

to nieostro, co nie pozwala przypisać tych ostatnich zadań wyłącznie dialektyce. ToteŜ

uwaŜam, iŜ Arystoteles nie w pełni rozwiązał tę kwestię, bowiem winno się zawsze

precyzyjnie oddzielać przedmiot jednej dyscypliny od drugiej. Arystoteles w sposób właściwy

swej metodzie naukowej, wielce systematycznie i metodycznie podwaŜył w pracy O

wybiegach sofistycmych samo rozumienie dalektyki; wzbudza to wielki podziw, choć efektu

praktycznego autor w pełni nie osiągnął. Po rozbiorze w części analitycznej (Anali ń cis) z

punktu widzenia czystej formy pojęć wniosków i sądów, zajmuje się on dalej treścią, chociaŜ

rozpatruje juŜ wyłącznie pojęcia, zawierające treść. Twierdzenia i wnioski ze swej istoty to

jedynie forma: natomiast pojęcia tworzą ich treść. Rozumuje natępująco: w kaŜdej dyskusji

występuje teza albo problem (odróŜniające się wyłącznie formą) tudzieŜ twierdzenia słuŜące

ich rozwiązywaniu. Rzecz zasadzą się niezmiennie na wzajemnym stosunku pojęć względem

siebie. Nade wszystko funkcjonują cztery przejawy takich stosunków. Aby określić pojęcie

szukamy albo l) definicji dla niego lub 2) jego rodzaju, czy teŜ gatunku (genus) 3) jego

szczególnie istotnej właściwości, cechy (propńum) oraz 4) jego cechy przypadkowej

(accidens), tj. bez zwracania uwagi na swoistość i wyłączność, byle był to jakiś orzecznik. W

kaŜdej dyskusji odnajdziemy trzon oparty na wzajemnym usytuowaniu jednego z tych

stosunków. W Wybiegach... Arystoteles poucza o wzajemnych relacjach między pojęciami,

aby jedno względem drugiego stanowiło jego właściwość, jego cechę przypadkową, jego

rodzaj lub definicję dla niego; wskazuje jakie błędy łatwo popełnia się w takich relacjach oraz

na co trzeba zwaŜać, ilekroć samemu tworzy się taki stosunek, a wreszcie jak moŜna go

przewalczyć, gdy podaje go przeciwnik. Na określenie kaŜdej z tych reguł, czy teŜ ogólnych

zaleŜności występujących między kategoriami pojęć Arystoteles uŜywa nazwy „Topica".

„Topos" (z gr. miejsce, okolica) nie stanowi niczego materialnego, a jedynie określa

wzajemną relację zespołów pojęć, moŜliwą dla bardzo wielu tychŜe zespołów, gdy

analizować je z punktu widzenia czterech wyŜej wymienionych przejawów, które zdarzają się

w kaŜdym sporze. Tym czterem przejawom przyporządkowane są dalsze kategorie.

RozwaŜane są nadal w pewnym sensie formalnie, choć juŜ nie w tym stopniu co

w logice (...). Niemal wszystko, co mówi o tym Arystoteles wynika w naturalny sposób z

relacji pomiędzy pojęciami i jest samo przez się oczywiste, a zdrowy rozum sam to odkrywa.

Przykłady:

Gdy rozpoznajemy rodzaj (genus) jakiejś rzeczy, to istnieje przyporządkowany mu

gatunek (species); jeśli tak nie jest, twierdzenie okazuje się błędne. Oto mówią, iŜ dusza

podobno znajduje się w ruchu; a zatem trzeba mówić o jakimś określonym gatunku tego

ruchu jak lot, chód, wyrastanie, zanikanie itd. Gdy tego brak, wówczas dusza nie pozostaje w

ruchu. Zatem gdy coś nie jest przypisane do konkretnego gatunku, to równieŜ nie naleŜy do

konkretnego rodzaju. Tę zaleŜność Arystoteles określa mianem „topos". „Topos" słuŜy tak do

postawienia argumentu jak i do jego przewalczenia. I na odwrót: gdy coś nie ma rodzaju, nie

ma teŜ gatunku. Powiadają, Ŝe ktoś tam mówił o kimś, Ŝe wyraŜał się źle o kimś innym, ale

wystarczy udowodnić, Ŝe w ogóle nic nie mówił, a cały zarzut upada.

W kwestii swoistej właściwości (proprium) Arystoteles twierdzi: Dla obalenia argumentu,

gdy przeciwnik wysuwa argument oparty na postrzeganiu zmysłowym moŜna go

przewalczyć, albowiem co zmysłowe jest niepewne, zwłaszcza, gdy zwracamy się ku innej

płaszczyźnie poznawania. Na przykład przeciwnik nasz utrzymuje, iŜ właściwością słońca

jest to, Ŝe świeci najjaśniej z gwiazd przesuwających się nad ziemią. Ta wypowiedź traci

wartość po zachodzie słońca, albowiem wtedy uchodzi juŜ ono z granic naszych zmysłów.

Dla wysunięcia argumentu właściwość o tyle jest słuszna, o ile nie przyswajamy jej zmysłami

lub istnieje niezaleŜnie od nich, np.: przedstawiając właściwość jakiejś powierzchni

stwierdzamy, Ŝe uprzednio ją ufarbowano. Właściwość ta, choć zmysłowa, jest słuszna, gdyŜ

wiemy, Ŝe istnieje.

To wszystko, gdy chodzi o dialektykę w ujęciu Arystotelesa. PoniewaŜ mniemam, iŜ nie

osiąga on celu, postarałem się wykonać rzecz odmiennie. (...)

A zatem bez względu na prawdę obiektywną (będącą przedmiotem logiki), dla właściwego

umocnienia dialektyki naleŜy rozumieć ją jak sztukę, w zastosowaniu której opieramy się

zawsze na posiadaniu racji, co oczywiście zda się łatwiejszym, gdy zawiera ona prawdę.

Dialektyka sama w sobie jedynie naucza, w jaki sposób bronić się przed napaścią wszelkiego

rodzaju, zwłaszcza przed nieuczciwą, lecz równieŜ jak obalać twierdzenia innych bez

obalania lub konfliktowania się z własnymi i jak bronić ich przed przeciwnikiem. Wyraziście

trzeba oddzielić odnajdywanie obiektywnej prawdy od sztuki przewalczania swych racji jako

słusznych; ta pierwsza czynność zamyka się w rozeznaniu, przemyśleniu i doświadczeniu, i

Ŝadna sztuka nie jest w niej pomocna;

czynność druga to właśnie przedmiot dialektyki. Sformułowano ją jako grę pozorów, co jest

nietrafne, gdyŜ słuŜyłaby wówczas tylko obronie fałszywych racji; jednak i ten, kto ma

słuszność znajdzie w dialektyce skuteczny środek dla obrony; naleŜy poznać nieuczciwe

chwyty, aby się im przeciwstawić, wręcz samemu stosować je, by zwalczyć przeciwnika jego

własnym oręŜem. Z tego wniosek, iŜ prawda obiektywna w dialektyce zajmuje miejsce mniej

istotne lub zgoła przypadkowe, a cała energia skupia się na obronie swojego i obaleniu

twierdzenia przeciwnika. Zasady dialektyki nie uwzględniają prawdy obiektywnej, bowiem

zazwyczaj nie wiadomo, gdzie ona jest (bywa, Ŝe dyskutanci kłócą się zaŜarcie, po czym idą

do domów przyswoiwszy sobie poglądy przeciwnika; naturalnie zamienili się poglądami).

Zazwyczaj nie potrafimy określić, czy nasze twierdzenia są prawdziwe; bywa, Ŝe tak

wierzymy, choć to nieprawda, czasem wierzą w to obaj uczestnicy sporu. Albowiem „prawda

ukryta jest głęboko". Gdy rodzi się spór, na ogół kaŜdy sądzi, Ŝe to on wyraŜa prawdę;

podczas sporu obie strony zaczynają w to powątpiewać; lecz dopiero finał ma określić prawdę

i ją umocować. Zatem tymi aspektami dialektyka zajmować się nie powinna, tak jak

fechmistrza nie interesuje zagadnienie słuszności, które zapoczątkowało pojedynek, a tylko

celne trafienia i obrona. Dialektyka równieŜ sprowadza się do umysłowej szermierki i tylko

wtedy zyskuje miano nauki. Wyłącznie obiektywna prawda przynaleŜy logice; jeśli natomiast

zamierzamy udowodnić błędność sądu, paramy się sofistyką. W obu sytuacjach naleŜałoby

wiedzieć gdzie jest, a gdzie nie ma prawdy obiektywnej, czego nigdy z góry nie wiadomo.

ToteŜ najtrafniejszym rozumieniem dialektyki jest, jak powiedziano wyŜej, szermierka

umysłowa, stosowana dla wykazania swojej racji w sporze. Najwłaściwszą wszakŜe nazwą

byłaby, moim zdaniem „erystyka" (gr. eris — kłótnia, spór), a jeszcze lepiej „dialektyka ery-

styczna". PoŜytek z niej nie ulega wątpliwości; tym gorzej, iŜ została tak bardzo zarzucona.

W takim rozumieniu dialektyka to ledwie określony system reguł, mających na celu

prezentację sposobów, którymi posługują się wszyscy spierający się ludzie w momencie, gdy

chcąc osiągnąć zwycięstwo wiedzą juŜ, Ŝe nie ma ono nic wspólnego z tym, czy prawda jest,

czy teŜ nie jest po ich stronie. ToteŜ dialektyka w ujęciu naukowym nie rozstrzyga, ani nie

szuka prawdy, albowiem nie o nią chodzi w pierwotnej i wrodzonej dialektyce, skupionej

wyłącznie na posiadaniu przewagi w dyskusji. Cel nadrzędny dialektyki naukowej polega na

ukazywaniu i badaniu nieuczciwych sposobów, mających umoŜliwić praktyczny cel, aby w

rzeczywistych sporach natychmiast je rozpoznać i udaremnić. ToteŜ, rozumiejąc naukową

dialektykę tak właśnie, przyznajemy, iŜ nadrzędnym jej celem jest tylko racja pozorna, nie zaś

prawda obiektywna.

Nie znam nic, choć patrzyłem wszędzie, co napisano by na tym polu*, moŜe poza zaginioną

pracą Teofrasta, wspominającą o naszym problemie. ToteŜ naleŜy przede wszystkim czerpać

z doświadczenia i obserwacji, aby stwierdzić, jaki rodzaj sztuczek stosują ludzie w sporach.

Powtarzane wybiegi i chwyty wy-magąjądalej uogólnienia, a z nich powstaje znajomość

„fortelów w walce" (stratagemata), słuŜących do przeciwstawienia się adwersarzowi tak we

własnej praktyce, jak i w sytuacji, gdy stosuje je przeciwnik.

Podstawy ka Ŝ dej dialektyki

Najpierw, przed wszystkim innym, trzeba zrozumieć istotę kaŜdej dyskusji, czyli jak ona

przebiega i co podczas niej zachodzi.

Przeciwnik stawia określoną tezę (albo jest ona naszego autorstwa, co wszystko jedno).

Istnieją dwie metody i dwie drogi, aby ja przewalczyć.

l. Metody:

a) odwołująca się do rzeczy (modus ad rem)

b) odwołująca się do człowieka (modus ad hominem) lub do twierdzeń, czy mniemań

przeciwnika (ex con-sensis). tzn. albo dowodzimy, iŜ:

a) twierdzenie jest sprzeczne z naturą rzeczy, z obiektywną i absolutną prawdą, lub

b) pozostaje sprzeczne z innymi twierdzeniami przeciwnika lub jego wcześniejszymi

mniemaniami, które zaaprobował, czyli z subiektywną, względną prawdą;

w tym przypadku brak jakichkolwiek związków z prawdą obiektywną i całość konstrukcji ma

charakter względny.

2. Drogi:

a) bezpośrednie przewalczenie twierdzenia

b) pośrednie przewalczenie twierdzenia. Na drodze bezpośredniej podwaŜamy tezę u jej

przyczyn, a na pośredniej — u jej skutków. W bezpośrednim przewalczeniu dowodzimy, iŜ

teza nie jest słuszna, natomiast w pośrednim — Ŝe słuszną nigdy być nie mogła.

l) Na drodze bezpośredniej dysponujemy parą moŜliwości. Pierwsza to ukazanie

przeciwnikowi, Ŝe myli się podając błędne przesłanki, czyli przez negację przesłanki większej

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: