Porosty Puszczy Białowieskiej na tle innych kompleksów leśnych w Polsce Północno-Wschodniej.pdf

Tom 51, 2002

Numer 4 (257)

Strony 443–451

1 Zak³ad Botaniki

Akademia Œwiêtokrzyska

Œwiêtokrzyska 15, 25-406 Kielce

e-mail: sciesl@pu.kielce.pl

2 Katedra Algologii i Mikologii

Uniwersytet £ódzki

Banacha 12/16, 90-237 £ódŸ

e-mail: czyzew@biol.uni.lodz.pl

iK RYSTYNA C ZY¯EWSKA 2

POROSTY PUSZCZY BIA£OWIESKIEJ NA TLE INNYCH KOMPLEKSÓW LEŒNYCH W

POLSCE PÓ£NOCNO-WSCHODNIEJ

WSTÊP

Porosty (grzyby zlichenizowane) nale¿¹

do królestwa grzybów. S¹ to organizmy sym-

biotyczne, powsta³e w wyniku symbiozy ziele-

nic z gromady Chlorophyta lub sinic z groma-

dy Cyanophyta (najczêœciej zwanych ogólnie

glonami) i grzybów, g³ównie z gromady wor-

kowców Ascomycota . Wspó³¿ycie glonu i

grzyba pod postaci¹ porostu tworzy niepo-

wtarzalny w przyrodzie typ symbiozy. Organi-

zmom tym czêsto towarzysz¹ grzyby naporo-

stowe jako ich paso¿yty, saprobionty lub para-

symbionty.

Porosty s¹ organizmami rozpowszechnio-

nymi, wystêpuj¹cymi w wiêkszoœci natural-

nych biocenoz l¹dowych, a w niektórych z

nich mog¹ byæ sk³adnikiem dominuj¹cym, np.

w zbiorowiskach naskalnych, zw³aszcza w wy-

sokich górach, w murawach napiaskowych, w

suchych borach sosnowych. Wyró¿nia je m.in.

pionierskoœæ, czyli zdolnoœæ zasiedlania

pod³o¿y skrajnych dla ¿ywych organizmów,

m.in. kory drzew, piaszczysk, ska³ i pod³o¿y an-

tropogenicznych (betonu, tynku, cegie³ i in-

nych). Swoist¹ ich w³aœciwoœci¹ jest równie¿

du¿a wra¿liwoœæ na zmiany warunków siedli-

skowych, powodowane gospodarcz¹ dzia³al-

noœci¹ cz³owieka. Szczególnie destrukcyjny

wp³yw na zbiorowiska porostów wywieraj¹ ga-

zowe zanieczyszczenia powietrza, g³ównie SO 2

iNO x .

Reakcj¹ organizmów na zmiany warun-

ków siedliskowych jest zmniejszanie siê ich

liczby i liczebnoœci, obni¿anie ¿ywotnoœci, a w

koñcowym etapie ustêpowanie z danego ob-

szaru. Zmniejsza siê tym samym ich ró¿norod-

noœæ taksonomiczna i ekologiczna, zanikaj¹

ewolucyjnie ukszta³towane powi¹zania i zale-

¿noœci w biocenozie z udzia³em tych organi-

zmów. W Polsce porosty nale¿¹ do organi-

zmów najbardziej zagro¿onych (C IEŒLIÑSKI i

wspó³aut. 1992), ale proces ubo¿enia flory po-

rostów nie przebiega w kraju w jednakowym

tempie, natê¿eniu i zakresie. W niezaburzo-

nych siedliskach porosty trwaj¹ na swoich sta-

nowiskach. Rozpoznanie takich ostoi oraz wa-

runków umo¿liwiaj¹cych im trwanie na da-

nym obszarze, pozwala g³êbiej wnikn¹æ w pro-

cesy ich wymierania, a jednoczeœnie mo¿e

mieæ znaczenie w praktyce ochrony przyrody

i œrodowiska.

Praca wykonana w ramach projektu badawczego finansowanego przez Komitet Badañ Naukowych (grant nr 6

PO4G 086 17).

S TANIS£AW C IEŒLIÑSKI 1

444

S TANIS£AW C IEŒLIÑSKI iK RYSTYNA C ZY¯EWSKA

POROSTY W LASACH POLSKI PÓ£NOCNO-WSCHODNIEJ

Pó³nocno-wschodnie regiony naszego kra-

ju wyró¿niaj¹ siê wyj¹tkowymi walorami przy-

rodniczymi, a pod wzglêdem stanu zachowa-

nia porostów jest to jeden z najbardziej intere-

suj¹cych obszarów na ni¿u Polski. Szczególnie

du¿ym zró¿nicowaniem taksonomicznym wy-

ró¿niaj¹ siê na tym terenie porosty nadrzewne

(epifity) i osiedlaj¹ce siê na martwym drewnie

(epiksyle). S¹ one tutaj nadal istotnym elemen-

tem strukturalnym ekosystemów leœnych. Po-

dobnie dobrze jest zachowana flora porostów

drzew rosn¹cych poza zbiorowiskami leœnymi.

Ich du¿a ró¿norodnoœæ gatunkowa, obfitoœæ

wystêpowania wskazuje na utrzymywanie siê

zale¿noœci biocenotycznych w niewielkim

stopniu zniekszta³conych przez antropopresjê.

Na taki stan maj¹ wp³yw zachowane w tym re-

gionie du¿e obszary leœne o charakterze pusz-

czañskim. Nale¿¹ do nich Puszcze: Bia³owieska

(o powierzchni 1250 km 2 , w tym na terytorium

Polski — 580 km 2 ), Knyszyñska (840 km 2 ), Au-

gustowska (1140 km 2 ), Romincka (320 km 2 ,w

tym na terytorium Polski — 111 km 2 ), Borecka

(140 km 2 ) i Piska (860 km 2 ) (por. F ALIÑSKI

1987, Ryc. 1). Niektórzy przyrodnicy, np. Z ARÊ-

dzick¹ (Lasy Nidzickie). Najlepiej zachowany

jej fragment jest chroniony w rezerwacie Las

Warmiñski.

Celem artyku³u jest okreœlenie walorów li-

chenologicznych wymienionych puszcz, a

zw³aszcza, jak na tle lasów puszczañskich Pol-

ski Pó³nocno-Wschodniej przedstawiaj¹ siê

wartoœci lichenologiczne Puszczy Bia³owie-

skiej, rozpatrywane pod k¹tem jej ochrony w

formie parku narodowego. W analizie porów-

nawczej porostów wystêpuj¹cych w lasach

puszczañskich uwzglêdniono zarówno gatun-

ki rosn¹ce wewn¹trz zbiorowisk leœnych, jak i

na obszarach bezleœnych (wsie, pola, ³¹ki, dro-

gi, ¿wirownie, nieu¿ytki, u¿ytki ekologiczne)

znajduj¹cych siê w obrêbie danego kompleksu

leœnego i w bezpoœrednim jego s¹siedztwie.

ANALIZA LICZBOWA

Bogactwo gatunkowe porostów w obsza-

rach leœnych jest zró¿nicowane (Tabela 1). Naj-

wiêksz¹ liczb¹ gatunków wyró¿nia siê Puszcza

Bia³owieska. £¹cznie z danymi historycznymi

(pochodz¹cymi z wczeœniejszych badañ), lista

gatunków w tym kompleksie leœnym wynosi

400, co stanowi oko³o 67% ogólnej liczby poro-

stów stwierdzonych w Polsce Pó³nocno-W-

schodniej (por. C IEŒLIÑSKI 2002). Po³o¿one w

s¹siedztwie Puszcze Knyszyñska i Augustow-

ska osi¹gaj¹ zbli¿one wartoœci. Ubo¿sze w po-

rosty s¹ pozosta³e obszary leœne (Tabela 1).

Na bogactwo gatunkowe porostów w anali-

zowanych obszarach leœnych maj¹ wp³yw:

wielkoœæ kompleksu leœnego, zakres antropo-

genicznych przeobra¿eñ zbiorowisk leœnych,

stan zaawansowania eksploracji naukowej, ró¿-

norodnoœæ siedliskowa, szczególnie udzia³ po -

wierzchniowy i stopieñ naturalnoœci lasów liœ-

ciastych — gr¹dów, ³êgów i olsów, nagromadze-

nie martwego drewna wewn¹trz lasu, udzia³ w

drzewostanie sêdziwych drzew (Ryc. 2). Pusz-

cza Bia³owieska wyró¿nia siê pod wzglêdem

liczby gatunków wystêpuj¹cych wy³¹cznie w

tym obszarze leœnym. Gatunków takich kilka-

krotnie mniej wystêpuje w pozosta³ych pusz-

czach, natomiast Puszcze Piska i Romincka po-

siadaj¹ tylko po jednym gatunku wy³¹cznym

(Tabela 1).

Omawiane kompleksy leœne najlepiej cha-

rakteryzuj¹ g³ówne grupy siedliskowe poro-

stów, tj. epifity i epiksyle. Pod³o¿a dla tych po-

Ryc. 1. G³ówne kompleksy leœne w Polsce

Pó³nocno-Wschodniej. 1 — Puszcza Bia³owieska,

2 — Puszcza Knyszyñska, 3 — Puszcza Augustow-

ska, 4 — Puszcza Romincka, 5 — Puszcza Borecka,

6 — Puszcza Piska, 7 — Lasy Nidzickie (F ALIÑSKI

1994).

BA (1978), wyró¿niaj¹ jeszcze mocno rozcz³on-

kowany kompleks leœny zwany Puszcz¹ Ni-

Porosty Puszczy Bia³owieskiej na tle innych kompleksów leœnych w Polsce Pó³nocno-Wschodniej 445

Tabela 1. Porównanie flory porostów g³ównych kompleksów leœnych Polski Pó³nocno-Wschodniej

Cechy

Puszcze

Ogó³em

w pusz-

czach

Augu-

stowska

Bia³o-

wieska

Borecka Kny-

szyñska

Piska

Romi-

ncka

Ca³kowita liczba gatunków

— udzia³ procentowy we

florze porostów Polski

Pó³nocno-Wschodniej*

— liczba nie potwierdzo-

nych gatunków wg danych

historycznych

— liczba gatunków

wystêpuj¹cych tylko w da-

nej puszczy

524

363

400

321

365

285

222

Liczba epifitów i epiksyli

we florze porostów**

Udzia³ procentowy w anali-

zowanych obszarach leœ-

nych

352

240

296

212

237

179

152

Liczba gatunków zagro¿o-

nych*** w stosunku do kra-

jowej czerwonej listy

Udzia³ procentowy gatun-

ków zagro¿onych

Liczba gatunków wy-

mar³ych (Ex)

193

126

147

109

125

—

Liczba gatunków zagro¿o-

nych*** w stosunku do

czerwonej listy Polski

Pó³nocno-Wschodniej

Udzia³ procentowy

Liczba gatunków wy-

mar³ych (Ex)

204

110

122

106

Liczba gatunków reliktów

puszczañskich

Udzia³ procentowy

*Ogólna liczba gatunków porostów w Polsce Pó³nocno-Wschodniej wynosi 597

**Epifity-porosty wystêpuj¹ce na korze drzew, epiksyle-wystêpuj¹ce na murszej¹cym drewnie, epility-na pod³o¿u skalnym. Do epifitów

w³¹czono tu tak¿e gatunki, które wyj¹tkowo przechodz¹ na inne pod³o¿a, np. Anaptychia ciliaris, Parmelia sulcata, Parmelina tiliacea iin.,

a pominiêto typowe epility, które bardzo sporadycznie wkraczaj¹ na korê drzew lub martwe drewno, np. Caloplaca decipiens, Candelariella

vitellina, Lecanora dispersa, Physcia caesia i in. (por. Cieœliñski 2002).

***£¹cznie kategorie: E, V oraz R, I. Zagro¿enie gatunków waloryzowano wg „kategorii czerwonej ksiêgi” ustalone przez Miêdzynarodow¹

Uniê Ochrony Przyrody i Zasobów Naturalnych (IUCN), Ex — wymar³e, E — wymieraj¹ce, V — nara¿one, I — o nieokreœlonym zagro¿eniu, R —

rzadkie.

rostów s¹ jednakowo dostêpne we wszystkich

puszczach, a wiêc wyniki s¹ porównywalne.

Liczba gatunków z wymienionych grup ekolo-

gicznych jest prawie dwukrotnie mniejsza w

Puszczy Rominckiej, w porównaniu z Puszcz¹

Bia³owiesk¹. Natomiast procentowe wskaŸniki

udzia³u epifitów i epiksyli we florze porostów

s¹ bardzo zbli¿one w tych puszczach i wahaj¹

siê od 63 do 69% ogólnej liczby gatunków wy-

stêpuj¹cych w ka¿dym kompleksie leœnym. Tyl-

ko Puszcza Bia³owieska wyró¿nia siê wiêkszym

udzia³em rozpatrywanych grup siedliskowych

(74%). Puszcza stanowi nadal refugium flory

epifitycznej oraz epiksylicznej i porosty z tych

grup siedliskowych decyduj¹ o wyj¹tkowych

walorach lichenologicznych tego obszaru le-

œnego. Ich wysok¹ ró¿norodnoœæ gatunkow¹

mo¿na przyj¹æ jako modelow¹ dla ni¿owej flo-

ry porostów leœnych zwi¹zanych z fitocenoza-

mi naturalnymi i stabilnymi. Jest ona dobrym

446

S TANIS£AW C IEŒLIÑSKI iK RYSTYNA C ZY¯EWSKA

Ryc. 2. Walory lichenologiczne lasów puszczañskich w Polsce Pó³nocno-Wschodniej.

wskaŸnikiem stopnia naturalnoœci œrodowiska

leœnego.

rostów znane s¹ na ni¿u Polski ju¿ tylko z Pusz-

czy Bia³owieskiej, np. Cybebe gracilenta , Loba-

ria virens , L. scrobiculata , Ramalina thrausta ,

Usnea ceratina , U. prostrata i U. florida . Wiele

gatunków nale¿¹cych do wymieraj¹cych w kra-

ju (kategoria E) tu jest czêsta, niektóre rozpo-

wszechnione s¹ w Puszczy Bia³owieskiej i rza-

dziej w pozosta³ych kompleksach leœnych

(Ryc. 3). Gatunki tworz¹ce wspó³czeœnie

szcz¹tkowe populacje, w przesz³oœci nale¿a³y

do czêstych i pospolitych. Z murszej¹cym

drewnem zwi¹zane jest wystêpowanie Icma-

dophila ericetorum , interesuj¹cego porostu

górskiego . B £OÑSKI (1888) tak pisa³ o jego wy-

stêpowaniu w Puszczy Bia³owieskiej: „Okrywa

nieprzerwanym kobiercem ca³e dêby

gnij¹ce...”. Obecnie porost ten wystêpuje tylko

w Bia³owieskim Parku Narodowym, ale znany

jest tu z dwóch stanowisk; jedno z nich jest

szcz¹tkowe. Podobny charakter wystêpowania

wykazuje wiele innych gatunków, np. Lobaria

pulmonaria , L. scrobiculata , Ramalina thrau-

sta , Usnea florida i U. ceratina .

POROSTY ZAGRO¯ONE

W szeœciu obszarach leœnych roœnie

wspó³czeœnie oko³o 37% gatunków za-

gro¿onych, wymienianych w krajowej „czer-

wonej liœcie” (Tabela 1) i 39 % gatunków z re-

gionalnej „czerwonej listy” opracowanej dla

Polski Pó³nocno-Wschodniej (C IEŒLIÑSKI

2002). Wiêcej ni¿ jedna trzecia gatunków

(37%) rosn¹cych obecnie w Puszczy Bia³owie-

skiej jest zagro¿ona w kraju. Zbli¿one wskaŸni-

ki osi¹gaj¹ pozosta³e obszary leœne (Tabela 1).

Spoœród gatunków zagro¿onych na szcze-

góln¹ uwagê zas³uguj¹ porosty nale¿¹ce do ka-

tegorii wymieraj¹cych (E). Skupiaj¹ siê tutaj

najcenniejsze, typowe sk³adniki rodzimej flory

porostów. Ze 180. gatunków kwalifikowanych

jako wymieraj¹ce w kraju (C IEŒLIÑSKI i

wspó³aut. 1992), ponad po³owa (92) roœnie w

analizowanych kompleksach leœnych. Najwiê-

cej tych gatunków wystêpuje w Puszczy

Bia³owieskiej (77). Pozosta³e obszary leœne po-

siadaj¹ odpowiednio: Puszcza Augustowska —

56 gatunków, Knyszyñska — 50, Borecka — 41,

Piska — 36 i Romincka — 27. Niektóre z tych po-

POROSTY WYMAR£E

Negatywne skutki dzia³alnoœci cz³owieka,

w wyniku której zosta³ zapocz¹tkowany i stale

Porosty Puszczy Bia³owieskiej na tle innych kompleksów leœnych w Polsce Pó³nocno-Wschodniej 447

Ryc. 3. Porównanie frekwencji bardziej rozpowszechnionych leœnych gatunków zagro¿onych w kra-

ju (kategoria E i V) wystêpuj¹cych w du¿ych obszarach leœnych Polski Pó³nocno-Wschodniej.

Frekwencjê obliczano jako procent liczby stanowisk na których dany gatunek wystêpuje w analizowanej pusz-

czy w stosunku do ogólnej liczby badanych stanowisk w kompleksie leœnym (100%).

pog³êbia siê proces ubo¿enia flory porostów,

zachodzi tak¿e w du¿ych obszarach leœnych w

Polsce Pó³nocno-Wschodniej. Ca³kowite usta-

lenie strat, jakie ponosz¹ zasoby porostów po-

szczególnych puszcz, nie jest mo¿liwe z powo-

du braku danych z przesz³oœci. Jedynie w od-

niesieniu do Puszczy Bia³owieskiej danych jest

wiêcej, co pozwala na przybli¿on¹ ocenê strat

jakie ponosi ten kompleks leœny. Na 60 gatun-

ków wymar³ych w kraju, 15 znanych by³o z

Puszczy Bia³owieskiej. Wiêksze straty poro-

stów Puszcza Bia³owieska ponios³a w skali lo-

kalnej. Z kompleksu tego uby³o 34 gatunki, tj.

8,5%. ogó³u flory porostów. W stosunku do in-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: