Uropodina (AcariMesostigmata) parków narodowych Polski na tle innych obszarów.pdf

Tom 51, 2002

Numer 4 (257)

Strony 463–470

J ERZY B £OSZYK 1 ,R AFA£ B AJACZYK 2 ,G RA¯YNA B £OSZYK 3

iA GNIESZKA N APIERA£A 1

1 Zak³ad Taksonomii i Ekologii Zwierz¹t

Instytut Biologii Œrodowiska UAM

Szamarzewskiego 91A; 60-569 Poznañ

e-mail: bloszyk@main.amu.edu.pl

2 Zak³ad Zoologii Systematycznej

Instytut Biologii Œrodowiska UAM

Szamarzewskiego 91A; 60-569 Poznañ

3 Stowarzyszenie “Zespó³ Akarologiczny”

ul. Lisowskiego 16/1, 61-606 Poznañ

UROPODINA ( ACARI: MESOSTIGMATA ) PARKÓW NARODOWYCH POLSKI NA TLE

INNYCH OBSZARÓW

WPROWADZENIE

Inwentaryzacja i ocena zasobów faunistycz-

nych nale¿¹ do podstawowych zadañ

wspó³czesnej zoologii. Postêpuj¹ca degradacja

i zmiany zachodz¹ce w œrodowisku wp³ywaj¹

niekorzystnie na zgrupowania fauny glebowej,

podobnie jak na inne grupy roœlin i zwierz¹t, z

t¹ jednak ró¿nic¹, ¿e zachodz¹ce w glebie zmia-

ny s¹ trudniej dostrzegalne i tym samym gorzej

udokumentowane. Wynika to zarówno z nie-

dostatecznego poznania procesów zacho-

dz¹cych w glebie, jak i ze s³abej znajomoœci bio-

logii wiêkszoœci przedstawicieli fauny glebo-

wej. Jakkolwiek w literaturze spotkaæ mo¿na

prace poœwiêcone taksonomii i ekologii ró¿-

nych grup geobiontów z Polski, wiêkszoœæ z

nich ma charakter czysto faunistyczny. Kom-

pleksowe opracowania o charakterze iloœcio-

wym nale¿¹ do nielicznych (R AJSKI 1961; N IE-

DBA£A 1976; N IEDBA£A i wspó³aut. 1981, 1982;

B £OSZYK 1999; B £OSZYK i wspó³aut. 1984). Ich

brak uniemo¿liwia œledzenie zmian zacho-

dz¹cych w zgrupowaniach i zespo³ach fauny

glebowej, a tak¿e okreœlenie kierunku i tempa

zachodz¹cych w œrodowisku glebowym prze-

mian, do czego zobowi¹zuje nas podpisana w

1993 r. konwencja o zachowaniu bioró¿norod-

noœci. Nie sposób ju¿ dzisiaj odtworzyæ wcze-

œniejsz¹ strukturê i sk³ad gatunkowy tych zgru-

powañ dla wiêkszoœci obszarów naszego kraju,

zw³aszcza najbardziej przekszta³conych w wy-

niku dzia³alnoœci cz³owieka (Góry Izerskie,

Karkonosze, Górny Œl¹sk). Wielu przedstawi-

cieli drobnych bezkrêgowców glebowych wy-

ginê³o zapewne bezpowrotnie, zanim zdo³ano

je poznaæ i opisaæ. Zasiêgi wystêpowania pozo-

sta³ych ulegaj¹ ci¹g³ym zmianom. Kurczy siê

obszar wystêpowania gatunków stenotopo-

wych, przywi¹zanych do naturalnych, w nie-

wielkim stopniu przekszta³conych przez

cz³owieka œrodowisk, jednoczeœnie zwiêkszaj¹

swoje zasiêgi gatunki eurytopowe i synantro-

pijne. W tej sytuacji szczególnie wa¿ne staj¹ siê

wszelkiego rodzaju badania faunistyczne pro-

wadzone na obszarach prawnie chronionych

(parki narodowe i rezerwaty przyrody), gdzie

zgrupowania bezkrêgowców zachowa³y naj-

bardziej zbli¿ony do pierwotnego charakter.

Ich porównanie ze zgrupowaniami wystê-

puj¹cymi na terenach pozostaj¹cych pod sil-

nym wp³ywem dzia³alnoœci cz³owieka mo¿e

464

J ERZY B £OSZYK i wspó³aut.

pokazaæ zmiany zachodz¹ce w œrodowisku gle-

bowym na skutek nasilaj¹cej siê antropopresji.

Prezentowane opracowanie ukazuje aktu-

alny stan zbadania omawianej grupy roztoczy

w poszczególnych parkach narodowych. Auto-

rzy w oparciu o przeprowadzon¹ analizê zo-

ocenologiczn¹ zgrupowañ Uropodina, starali

siê równie¿ uzyskaæ odpowiedŸ na pytanie, jaki

procent zasobów tej grupy roztoczy chroniony

jest na terenach parków narodowych.

GROMADZENIE DANYCH FAUNISTYCZNYCH W OPARCIU O STA£E POWIERZCHNIE

MONITORINGOWE

Badania regionalne o charakterze fauni-

styczno-ekologicznym, maj¹ na Uniwersytecie

im. Adama Mickiewicza bardzo d³ug¹ tradycjê.

Zapocz¹tkowane przed laty przez prof. Jana Ra-

falskiego, twórcê polskiej akarologii, kontynu-

owane s¹ do dzisiaj przez grono jego uczniów i

nastêpców. Od 1992 r. realizowany jest miê-

dzynarodowy program badawczy pn. „Bank

Fauny Bezkrêgowców”, maj¹cy na celu ocenê

zasobów faunistycznych ró¿nych grup bezkrê-

gowców glebowych. Ekstensywne badania

nad wybranymi grupami roztoczy, w tym tak¿e

nad Uropodina, prowadzone w ramach powy¿-

szego programu badawczego na obszarze ca³ej

Polski (Ryc. 1), jak i wieloletnie intensywne ba-

dania w poszczególnych obiektach chronio-

nych (parki narodowe i rezerwaty przyrody)

oparte zosta³y na siatkach sta³ych powierzchni,

co u³atwia gromadzenie wszelkich danych.

Przypisanie okreœlonej powierzchni komplek-

su danych florystycznych i faunistycznych, jak

równie¿ danych klimatycznych, sozologicz-

nych i geomorfologicznych itp., uzyskiwanych

w kolejnych okresach badawczych pozwala

œledziæ zachodz¹ce zmiany.

Ryc. 1. Rozmieszczenie Tra-

chytes irenae w Polsce (kolor

czarny), jako przyk³ad wyko-

rzystania siatki UTM w eks-

tensywnych badaniach akaro-

logicznych (mapa automa-

tycznie generowana w pro-

gramie ANALIZATOR 1.0 na

podstawie danych zawartych

w komputerowej bazie da-

nych „Banku Fauny Bezkrê-

gowców”).

Punkty bez wype³nienia ozna-

czaj¹ lokalizacjê stanowisk, z któ-

rych zebrano próby glebowe.

BIOIDNYKACYJNY CHARAKTER TAKSONU

Przedstawiciele podrzêdu Uropodina na-

le¿¹ do jednej z najlepiej poznanych grup roz-

toczy w Polsce i na œwiecie. Spoœród blisko 330

gatunków znanych w Europie, 130 stwierdzo-

no w naszym kraju. Zasiedlaj¹ one najrozmait-

sze œrodowiska — od wydm nadmorskich, do

muraw naskalnych w najwy¿szych partiach

gór. Szczególnie upodoba³y sobie œció³kê i gle-

bê ró¿nych zbiorowisk leœnych. Wiele gatun-

ków chêtnie zasiedla nietrwa³e mikroœrodowi-

ska (merocenozy), takie jak dziuple, spróch-

nia³e pnie drzew, mrowiska, gniazda ptaków

czy drobnych ssaków. Niektóre z nich (Ryc. 2)

przenoszone s¹ przez owady (A THIAS -B INCHE

1994, R AJCZYK iB £OSZYK 2000) lub transporto-

wane w sierœci drobnych ssaków oraz na pió-

Uropodina (Acari: Mesostigmata) parków narodowych Polski na tle innych obszarów

465

rach ptaków (B £OSZYK 1999). Jednak mimo

licznych przystosowañ do dyspersji area³y wy-

stêpowania wiêkszoœci gatunków s¹ ograni-

czone daleko bardziej, ni¿ ma to miejsce w in-

nych grupach roztoczy (np. u mechowców, czy

te¿ drapie¿nych Gamasina). Blisko 1/5 gatun-

ków na terenie Polski wykazuje zró¿nicowanie

zasiêgów lub osi¹ga w naszym kraju granicê

wystêpowania (najczêœciej pó³nocn¹ lub

wschodni¹). Jest to, jak siê wydaje, jedn¹ z

g³ównych przyczyn odmiennoœci sk³adu gatun-

kowego zgrupowañ Uropodina w poszczegól-

nych regionach Polski. Ponadto struktura ga-

tunkowa zgrupowañ tych roztoczy kszta³tuje

siê odmiennie w ró¿nych typach œrodowisk.

Wœród wyró¿nionych elementów ekolo-

gicznych Uropodina w Polsce najwiêkszy

udzia³ (ponad 70%) maj¹ steno- i oligobionty.

Uderzaj¹co niski udzia³ maj¹ natomiast eury-

bionty, stanowi¹ce zaledwie 6% ogó³u fauny.

Wiêkszoœæ przedstawicieli tej grupy jest wra¿li-

wa na zmiany zachodz¹ce w œrodowisku glebo-

wym. Rozmieszczenie i liczebnoœæ poszczegól-

nych gatunków s¹ odzwierciedleniem stanu

œrodowiska naturalnego i warunków pa-

nuj¹cych w glebie w danym regionie. Mog¹ byæ

wiêc z powodzeniem wykorzystywane jako

bioindykatory stanu œrodowiska glebowego i

przemian w nim zachodz¹cych (B £OSZYK

1998), a tak¿e w faunistycznej waloryzacji

obiektów przyrodniczych (B £OSZYK iS ZYMKO-

WIAK 1999).

Ryc. 2. Wykorzystanie przez Uropodina niektó-

rych grup owadów w dyspresji (zjawisko fore-

zy): deutonimfy Uropoda orbicularis przenoszo-

ne na chrz¹szczu i Phaulodiaspis borealis na

pchle (Fot. J. B³oszyka).

AKTUALNY STAN POZNANIA FAUNY UROPODINA PARKÓW NARODOWYCH

Stan zbadania poszczególnych parków na-

rodowych w odniesieniu do roztoczy z podrzê-

du Uropodina jest bardzo nierównomierny

(B £OSZYK 1990; W IŒNIEWSKI 1993, S KORUPSKI

2000; S KORUPSKI iG O£OJUCH 1996; S KORUPSKI

iG WIAZDOWICZ 1996; 1997, 1998; B £OSZYK i

O LSZANOWSKI 1999; S KORUPSKI i wspó³aut.

2001). Tylko kilka z nich mo¿na uznaæ za do-

brze zbadane (Gorczañski, Roztoczañski, Wiel-

kopolski, Pieniñski, Karkonoski, Bia³owieski).

Pozosta³e zbadane s¹ bardzo s³abo, lub te¿, w

przypadku kilku nowopowsta³ych parków

(Magurski, Borów Tucholskich, Biebrzañski,

Ujœcia Warty) badañ nad omawian¹ grup¹ roz-

toczy nie prowadzono w ogóle.

Na ogóln¹ liczbê 130 gatunków Uropodina

stwierdzonych dotychczas w Polsce (W IŒNIEW-

SKI 1997, B £OSZYK 1999), w parkach narodo-

wych wystêpuje 89 gatunków. Mo¿na wiêc po-

wiedzieæ, ¿e parki narodowe chroni¹ blisko

70% zasobów faunistycznych tej grupy rozto-

czy w naszym kraju. Prawdopodobnie procent

ten jest znacznie wiêkszy z uwagi na stosunko-

wo s³aby stopieñ zbadania wielu parków lub

zupe³ny brak prowadzonych w nich badañ o

charakterze inwentaryzacyjnym. Dotychczas

najwiêcej przedstawicieli tej grupy roztoczy

(45 gatunków) stwierdzono w Bia³owieskim i

Wielkopolskim Parku Narodowym. Nieco

mniej bogate pod tym wzglêdem okaza³y siê

Bieszczadzki (34 gatunki) i Roztoczañski Park

Narodowy (32 gatunki). Od 10 do 25 gatun-

ków licz¹ zgrupowania Uropodina w Drawieñ-

skim, Gorczañskim, Gór Sto³owych, Karkono-

skim, Ojcowskim, Pieniñskim, Roztoczañskim,

Œwiêtokrzyskim, Tatrzañskim i Woliñskim Par-

ku Narodowym. Natomiast z terenu Babiogór-

skiego, Kampinoskiego, Poleskiego i S³owiñ-

466

J ERZY B £OSZYK i wspó³aut.

skiego Parku Narodowego w chwili obecnej

znane s¹ jedynie pojedyncze gatunki. Z pozo-

sta³ych parków narodowych brak jest danych o

wystêpowaniu przedstawicieli omawianej gru-

py roztoczy.

PRZYK£AD WYKORZYSTANIA SIATKI STA£YCH POWIERZCHNI MONITORINGOWYCH W

BADANIACH AKAROLOGICZNYCH W GORCZAÑSKIM PARKU NARODOWYM

Jedn¹ z metod pozwalaj¹cych wszechstron-

nie wykorzystaæ dane faunistyczne pozyskiwa-

ne w danym obiekcie jest prowadzenie wielo-

letnich obserwacji na sta³ych, losowo lub syste-

matycznie rozmieszczonych, powierzchniach

badawczych. Zebranie informacji (florystycz-

nych, faunistycznych, geologicznych, klima-

tycznych, orograficznych itp.) charaktery-

zuj¹cych poszczególne powierzchnie i kolejne

zestawianie ich ze sob¹, daje du¿e mo¿liwoœci

interpretacji zachodz¹cych w czasie zjawisk

ekologicznych. Tego typu siatki sta³ych po-

wierzchni badawczych tworzone s¹ coraz czê-

œciej i zaczynaj¹ funkcjonowaæ w poszczegól-

nych parkach. Gorczañski Park Narodowy jest

jak dot¹d jedynym, w którym przeprowadzono

badania akarologiczne na bazie siatki sta³ych

powierzchni monitoringowych (SSPM). W la-

tach 1992–1996 przeprowadzono tam szcze-

gó³ow¹ inwentaryzacjê Uropodina na 433 po-

wierzchniach. Uzyskano obraz rozmieszczenia

gatunków na terenie parku, z uwzglêdnieniem

zró¿nicowania liczebnoœci populacji. Okreœlo-

no tak¿e wp³yw wybranych czynników bio-

tycznych i abiotycznych (wysokoœæ n.p.m., eks-

pozycja, nachylenie stoku, typ gleby, typ fitoce-

nozy, zwarcie drzewostanu, stopieñ pokrycia

runem itd.) na omawiane roztocze. Dokonano

równie¿ oceny stanu œrodowiska glebowego

parku w oparciu o wybrane gatunki Uropodi-

na, uznane za wskaŸnikowe. Takimi gatunkami

okaza³y siê: Trachytes irenae , którego du¿y

udzia³ w zgrupowaniu na danej powierzchni

œwiadczy³ o stosunkowo ma³ych przekszta³ce-

niach œrodowiska glebowego (Ryc. 3) i konku-

ruj¹cy z nim T. aegrota , którego dominacja w

Ryc. 3. Rozmieszczenie Trachytes irenae na terenie Gorczañskiego Parku Narodowego na bazie siatki

433 sta³ych powierzchni monitoringowych, z uwzglêdnieniem liczebnoœci.

Uropodina (Acari: Mesostigmata) parków narodowych Polski na tle innych obszarów

467

zgrupowaniu na terenie parku œwiadczy o nie-

korzystnych procesach zachodz¹cych w gle-

bie. Z kolei ca³kowity brak Uropodina w pró-

bach jest œwiadectwem, ¿e w glebie na danej

powierzchni zachodz¹ ró¿norakie niekorzyst-

ne procesy i przemiany.

Podobnego typu badania, choæ na nieco

mniejszym materiale, przeprowadzono w tym

samym czasie na terenie Karkonoskiego Parku

Narodowego w oparciu o siatkê UTM o bokach

kwadratu 1 kmx1km(Ryc. 4).

Ryc. 4. Rozmieszczenie Trachytes aegrota na terenie Karkonoskiego Parku Narodowego na bazie siat-

ki UTM o bokach 1 km x 1km.

ZGRUPOWANIA UROPODINA OBSZARÓW PRAWNIE CHRONIONYCH I NIE OBJÊTYCH

OCHRON¥ NA PRZYK³ADZIE WIELKOPOLSKI

Wielkopolski Park Narodowy nale¿y do naj-

lepiej zbadanych i charakteryzuje siê najwy-

¿sz¹ liczb¹ stwierdzonych na jego obszarze ga-

tunków Uropodina. Autorzy na podstawie ana-

lizy zoocenologicznej, dokonali porównania

ró¿norodnoœci biologicznej zgrupowañ oma-

wianych roztoczy parku, wybranych rezerwa-

tów i terenów nie objêtych statusem ochron-

nym województwa wielkopolskiego. Uzyskane

wyniki okaza³y siê interesuj¹ce.

Zgrupowanie Uropodina ustalone w opar-

ciu o 2134 próby glebowe, zebrane na terenie

woj. wielkopolskiego, liczy 43 gatunków.

Wœród nich najliczniejsze to: Oodinychus ova-

lis , Olodiscus minima , Trachytes aegrota ,

T. pauperior i Phaulodiaspis borealis . Najczê-

œciej spotykanymi gatunkami okaza³y siê T. ae-

grota i O. minima . Analizuj¹c strukturê zgru-

powañ omawianej grupy roztoczy Wielkopol-

skiego Parku Narodowego, badanych rezerwa-

tów przyrody oraz terenów nie podlegaj¹cych

ochronie stwierdzono, ¿e liczba gatunków w

obiektach chronionych jest taka sama jak na

pozosta³ym obszarze Wielkopolski i wynosi

43. Oznacza to, ¿e na terenie parku narodowe-

go i rezerwatów przyrody, stanowi¹cych u³am-

kowy odsetek powierzchni woj. wielkopol-

skiego (0,5%), wystêpuje i jest chronionych

tyle samo gatunków Uropodina, co na pozo-

sta³ym obszarze. Obrazuje to wyraŸnie, jak

wa¿n¹ rolê w procesie utrzymania ró¿norod-

noœci biologicznej odgrywaj¹ podstawowe for-

my ochrony przyrody — tj. parki narodowe i re-

zerwaty przyrody.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: