Pilecka W., Pilecki J. „Warunki i wyznaczniki rozwoju autonomii dziecka upośledzonego umysłowo” [w:] Społeczeństwo wobec autonomii osób niepełnosprawnych, red.. Dykcik, Poznań 1996
Cel edukacji i rehabilitacji osób upośledzonych umysłowo – rozwijane autonomii, kształtowanie pewnych predyspozycji i umiejętności, które umożliwiają bycie produktywnym i uczestniczącym w życiu bliższego i dalszego otoczenia.
Autonomia jednostki to zdolność do :
- odpowiedzialnego kierowania swoim zachowaniem
- dokonywania wyboru z uwzględnieniem własnych i cudzych potrzeb
- kształtowania relacji społecznych opartych na zasadzie wzajemności
Czynniki determinujące rozwój autonomii:
- warunki rozwoju autonomii (cel – określenie warunków w jakich rozwój autonomii przebiega)
- wyznaczniki rozwoju autonomii (cel – prowadzi do ustalenia bezpośrednich przyczyn, szczególnego rodzaju warunków koniecznych dla rozwoju autonomii)
Warunki rozwoju autonomii
O rozwoju autonomii jednostki decydują czynniki biologiczne i ekologiczne.
W przypadku dziecka upośledzonego warunki biologiczne - anatomiczne i fizjologiczne cechy organizmu, a przede wszystkim strukturalne i funkcjonalne właściwości systemu nerwowego tworzą kontekst ograniczający)
Ekologiczne – to środowisko, w którym można wyróżnić wiele składników : należące do środowiska naturalnego i społeczno – kulturowego. Mogą one ułatwić aktualizację potencjalnych możliwości rozwojowych pomimo niekiedy istniejących barier biologicznych.
Rola facilitatora (osoba ułatwiająca wykonanie czegoś) środowisko społeczne pełni gdy:
· tworzy hierarchię systemów, których strukturę i organizację wyznacza zasada działań zorientowanych na dziecko, uwzględnia jego potrzeby i wymagania, którym powinno podołać
· pomiędzy systemami zachowana jest równowaga (rodzice zaspokajają potrzeby dziecka ale ujawniają również swoje)
Czynniki utrudniające rozwój autonomii dziecka:
- nadopiekuńczość
- infantylizacja w środowiskach pozarodzinnych
- pseudointegracja (akceptacja próby sztucznej integracji z otoczeniem)
System ze sprzyjającymi warunkami dla rozwoju będzie wtedy, gdy:
- będzie rozwijał kompetencje dziecka i własne.
Najbardziej skuteczne strategie radzenia sobie, które powinni rozwijać rodzice, krewni, przyjaciele jak i profesjonaliści to:
-redukcja obciążeń i wzrost zasobów
-zmiana postrzegania sytuacji
-rozładowanie napięcie wywołanego stresem
Strategie skierowane na zmniejszenie obciążeń związanych z wychowaniem dziecka upośledzonego umysłowo obejmują 2 rodzaje zadań:
- poznawcze (to budowanie wiedzy o niepełnosprawności dziecka, o jego istocie, przyczynach, możliwościach pomocy, formach terapii i edukacji)
- behawioralne (oznaczają konkretne działania na rzecz dziecka – czynności opiekuńcze, terapeutyczne, obserwację postępów w jego rozwoju reorganizację życia rodziny)
- emocjonalne (spowodowanie ekspresji stanów emocjonalnych, negatywnych i pozytywnych, przez członków rodziny) – rodzina i służby z nimi radzą sobie gorzej.
Równowaga między wymogami życia a własnymi możliwościami osiąga się przez redukcje obciążeń oraz przez działania skierowane na zwiększenie zasobów:
- osobistych (to promowanie kompetencji społecznych, budowanie wiary w jego możliwości i skuteczność działania oraz kształtowanie jego umiejętności przystosowawczych)
- rodzinnych (wiedza o poradniach, ośrodkach i instytucjach)
- ogólnospołecznych (stanowi je sieć instytucji profesjonalistów i wolontariuszy świadczących pomoc rodzinom dzieci niepełnosprawnych)
Strategia zaradcza
Ważna strategią zaradczą jest zmiana percepcji sytuacji życiowej, jaką stworzyło przyjście chorego dziecka. Jeśli oczekiwania są zgodne z możliwościami dziecka to jego niepełnosprawność ulega minimalizacji. Ważna jest rola pozytywnych atrybucji w promowaniu przystosowania dzieck i rodzinydo niepełnosprawności. Powstają one gdy dziecko jest postrzegane jako źródło:
- dumy i możliwości współpracy
- zbliżenia i mocy rodziny
- szczęścia i spełnienia
- osobowego rozwoju i dojrzałości członków rodziny
- rozumienia sensu życia
- rozszerzenia grona przyjaciół i znajomych
Ważną role pełnią tu grupy samopomocy. Relaksacja, rekreacja, medytacja i terapie poznawcze pomagają osiągnąć równowagę. Wzmacniają nadzieje i wiarę w sens podejmowania dalszych działań.
Wyznaczniki rozwoju autonomii
= Są to czynniki decydujące bezpośrednio o rozwoju autonomii dziecka upośledzonego umysłowo, mogą tkwić w nim samym, stanowiąc jego osobiste zasoby lub też w interakcjach z najbliższym otoczeniem.
Czynniki osobowościowe ( = poznawcze – samoświadomość, samoakceptacja, poczucie własnej wartości, poczucie pewności, i interakcyjne pozostają ze sobą w stałej współzależności, wzajemnie na siebie wpływając i modyfikując swe działanie.
Czynniki instrumentalne ( umiejętności społeczne – empatia, komunikowanie się, umiejętności radzenia sobie – poszukiwanie informacji, bezpośrednie działanie, zwracanie się do innych o pomoc, umiejętności korzystania ze wsparcia – emocjonalnego, informacyjnego, instrumentalnego):
Zachowania wychowawcze rodziców i opiekunów
Sprzyjają one autonomii, charakteryzują się akceptacją dziecka. Zaakceptowania dziecka takim jakie ono jest z jego możliwościami, może rodzicom pomóc w rozwoju potencjału swojego dziecka. Zachowania rodziców charakteryzują się także empatycznym zrozumieniem (oznacza to widzenie świata przez pryzmat doświadczeń i przeżyć drugiego człowieka, wczuwają się w emocje dziecka )– potrzeby dziecka, są także wyzwalające, bądź przekazujące wartości.
W kontaktach z dzieckiem rodzice i opiekunowie powinni podejmować zachowania wyzwalając i podtrzymujące jego aktywność – zachowania stymulujące. Powinni proponować działania, które odpowiadałyby możliwościom poznawczym, z też upodobaniom dziecka. Sami powinni przyjąć rolę partnera współdziałającego, pomagającego i ukierunkowującego przebieg danej aktywności.
Istotą kontaktów dziecka i dorosłego jest dialog. Może być złożony z serii pytań lub odpowiedzi, może tez mięć charakter wymiany informacji za pomocą gestów czy reakcji mimicznych.
= Wartości
Rodzice są pierwszymi przekazicielami wartości. Oni ukazują dziecku co nadaję wartość człowiekowi. Proces wartościowania dla dziecka upośledzonego jest bardzo trudny, trzeba mu w tym pomóc., ukazująć świat wartości moralnych w sposób dla niego przystępny, przez konkretne przykłady z życia.
Internalizacja norm nie następuje w sposób samoistny, ponieważ wewnętrzna przeszkoda stanowi deficyt w procesach myślenia abstrakcyjnego, zwłaszcza uogólniania. Podstawowe wartości mogą ulec uwewnętrznieniu pod wpływem treningu czy modelowania i stać się powinnością moralną (odpowiedzialność, obowiązek, sprawiedliwość) osób upośledzonych umysłowo bez głębszego zrozumienia ich głębszego stanu. Można mieć nadzieję, że nastąpi generalizacja tych zachowań.
Aktywny udział dziecka w codziennym życiu oraz intencjonalne rozwijanie jego umiejętności.
Najbardziej istotny czynnik dla promowania rozwoju kompetencji dziecka upośledzonego – aktywne uczestnictwo w obowiązkach domowych oraz w działaniach typowych dla innych grup (zabawa, nauka).
Przekonuję się, że jest takim samym dzieckiem jak rówieśnicy, ponieważ podejmuje podobne czynności.
Każda aktywność – ogromne wyzwanie – rozwój nowych umiejętności.
Doświadczenia gromadzone przyspieszają rozwój poprzez doskonalenie umiejętności społecznych, wzrost samodzielności, kształtowanie poczucia tożsamości i sprawczości oraz poczucia własnej wartości i wiary w swoje możliwości. (często rodzice, opiekunowie ograniczają tego rodzaju aktywności dziecka).
Dziecko rozwija się bardziej harmonijnie i prawidłowo w rodzinie, która koncentruje się na jego problemach w sposób umiarkowany, angażuje się natomiast w różne inne formy aktywności, które zaspokajają potrzeby pozostałych członków rodziny. W domu panuje atmosfera normalności.
Kontakty dziecka upośledzonego z pełnosprawnymi i niepełnosprawnymi rówieśnikami.
Jeśli jest uczestnikiem ciągle tej samej grupy to ma ograniczone możliwości percepcji i oceny samego siebie z perspektywy różnych osób, utrudnia to prawidłowy przebieg tworzenia obrazu własnej osoby.
Uczniowie którzy pozostali pod opieką zakładów wychowawczych lub uczęszczają do szkół specjalnych zwykle kształtują bardzo pozytywny obraz samego siebie. ( dokonują porównań społecznych ,, w dół’’ – zawsze w swej grupie potrafią znaleźć kolegę, którego oceniają nieco niżej. Uczniowie klas integracyjnych tworzą zwykle obraz negatywny, mogą porównać siebie wyłącznie z pełnosprawnymi rówieśnikami i najczęściej wynik jest niekorzystny).
Kontakty zarówno z kolegami pełnosprawnymi i niepełnosprawnymi sprzyjają pozytywny obraz samego siebie i adekwatnego. Pozwalają dostrzec odmienność u drugich osób i uczą krytyczniej patrzeć na siebie.
ð W wychowaniu dzieci pełnosprawnych – wraz ze wzrostem sumy doświadczeń wzrasta autokreacyjny udział jednostki w jej wychowaniu i kształceniu i od niej samej w coraz większym stopniu zależą efekty jej uczenia się.
ð Kierowanie procesem wychowania dzieci o obniżonej sprawności umysłowej ma bardziej intencjonalny charakter – oznacza to, że opiekunowie powinni nie tylko dostarczyć wzorców funkcjonowania w różnych obszarach życia, ale również troszczyć się o to, aby uległy one internalizacji i nauczyć dziecko w jaki sposób można je wykorzystać w różnych sytuacjach. Celowi temu mogą służyć różnego rodzaju terapie i treningi, które najczęściej zmierzają do :
· Obniżenia napięcia lękowego i kształtowania stabilności emocjonalnej
· Kształtowania pozytywnego obrazu samego siebie, poczucia własnej wartości i wiary w samego siebie
· Rozwijania umiejętności społecznych
Wsparcie rodziny i rówieśników
Może mieć charakter :
- emocjonalny (wsparcie emocjonalne przekonuje dziecko, że jest kochane, stanowi dla określonych osób wartość i że zawsze na pomoc tej osoby może liczyć)
- informacyjny (pomoc w rozwiązywaniu życiowych problemów i zadań przez podanie bezpośrednich rad jak należy postąpić, wskazanie osobistych lub pozaosobistych zasobów, które można wykorzystać w ich rozwiązywaniu)
- instrumentalny ( bezpośrednie, aktywne zaangażowanie się w pomoc dziecku upośledzonemu.
Okazywanie wsparcia zmniejsza zależność, rozwija autonomię i wiarę we własną skuteczność. Budzi wzajemne zaufanie oraz zachęca do ujawniania swoich problemów i ekspresji własnych uczuć, czyli sprzyja rozwojowi otwartości dziecka.
Z wiekiem dziecka czynniki interakcyjne częściej decydują o rozwoju jego autonomii przez pryzmat kształtujących się struktur jego osobowości.
Wyznaczniki poznawcze (ułatwiają kształtowanie się autonomii) :
- samoświadomość ( to orientacja we własnej osobowości, to poznanie swoich uczuć, myśli i motywów, zrozumienie swojego zachowania i sytuacji. Upośledzeni umysłowo konstruują te same struktury osobowości co pełnosprawni, zróżnicowanie zależy od warunków życia i wychowania).
- samoakceptacja (to trwałe nastawienie wobec własnej osoby nacechowane wiarą, zaufaniem i zdrowym stosunkiem do samego siebie, oznacza stopień w jakim jednostka jest z samej siebie zadowolona i przekonana, że osiąga cele i realizuje wymagania, które uważa za ważne)
- poczucie własnej wartości (sprzyja temu samoakceptacja, powstaje, gdy przeżywane sukcesy przekonują dziecko o jego możliwościach oraz zachęcają do wyrażania siebie, do podejmowania kolejnych zadań).
- poczucie pewności siebie
Wyznaczniki instrumentalne:
To umiejętności dziecka, z których najważniejszymi są:
- umiejętności społeczne ( wyznaczają te zachowania jednostki, które ujawniają się w sytuacjach interpersonalnych w pełnieniu ról społecznych, rozwój autonomii pozostaje we wzajemnych interakcjach z rozwojem umiejętności społecznych, a zwłaszcza z rozwojem empatii, umiejętności komunikowania się oraz wglądu społecznego).
- umiejętności radzenia sobie (zachowanie służące odbudowie równowagi pomiędzy zwiększonymi wymaganiami życia, a nieadekwatnymi zasobami, spełniają dwie funkcje : funkcja instrumentalna – polega na zmianie stresującej interakcji między jednostką, a otoczeniem przez zmianę własnego zachowania lub zmianę zagrażającego otoczenia, druga- łagodząca, opiera się na samoregulacji emocji aby nie załamały one odporności psychicznej i społecznego funkcjonowania jednostki).
- umiejętności korzystania ze wsparcia
Warto kształtować u dzieci upośledzonych umysłowo:
– poszukiwanie informacji (potrafią tę umiejętność w miarę skutecznie stosować w rozwiązywaniu problemów poznawczych, gorzej radzą sobie w sytuacjach o charakterze społecznym)
- bezpośrednie działanie (ma na celu zmianę niekorzystnych relacji ,,osoba – otoczenie’’ na bardziej pozytywne. Jest to rozwijanie gotowości do bycia aktywnym, do podejmowania różnych działań kompensujących braki czy ograniczenia, wypełniających wolny czas, służących współdziałaniu z innymi osobami)
- powstrzymanie się od działania, (umiejętność kontrolowania własnych stanów emocjonalnych, zwłaszcza negatywnych o dużej sile (lęk, gniew, złość, zazdrość)
- zwracanie się do innych o pomoc (to ważne działanie zaradcze, trzeba to kształtować, zmniejsza poczucie zagrożenia, budzi zaufanie, wiarę, chroni przed ucieczką w samotność
Kształtowanie umiejętności wczuwania się w sytuację drugiej osoby ważne dla dzieci upośledzonych umysłowo, wyznacza przyszłe interakcje społeczne. Dzieci empatyczne uwzględniają potrzeby, motywy, życzenia innych osób, respektują wymagania, ograniczenia związane z sytuacją oraz kierują się zasadą wzajemności.
Czynniki sprzyjające rozwojowi empatii:
- doświadczenia społeczne jednostki
- umiejętność werbalnego i pozawerbalnego komunikowania się
- dojrzałość innych kompetencji społecznych
Bezpośrednia przyczyna utrudnień w rozwoju wrażliwości empatycznej – wzmożony i dłużej trwający egocentryzm, nie potrafią w skutek tego zrozumieć perspektywy drugich osób.
Wgląd społeczny to zdolność jednostki do różnicowania procesów wyznaczających społeczne wydarzenia oraz zdolność wartościowania tych wydarzeń.
W badaniach nad rozwojem umiejętności rozumienia i wnioskowania stwierdzono, ze koncentrują się na nieistotnych elementach, zamiast na relacjach zachodzących pomiędzy nimi co prowadzi do bledów w interpretacji.Słabo rozwinięty wgląd społecznych utrudnia rozwój umiejętności rozwiązywania problemów społecznych. Osoby UU stosują strategię prośby, którą uważa się za stosunkowo prymitywny sposób rozwiązywania sytuacji problemowych o charakterze społecznym. Strategie zwracania się o pomoc do drugiej osoby oraz odwzajemniania uczniowie szkół specjalnych wykorzystują stosunkowo rzadko.
2
opowiastka