O zjawisku mobbingu można mówić wówczas, gdy ofiara przez dłuższy czas jest wielokrotnie narażona na negatywne działania ze strony innej osoby lub osób. (Olweus D.) Mobbing to zjawisko występujące również w szkole – zarówno wśród kadry nauczycielskiej, jak i uczniów.
Mobbing to pojęcie, które początkowo było stosowane w stosunku do dzikich zwierząt, agresywnych wobec siebie. Mob to po angielsku tłum, motłoch – oznacza napadanie na kogoś, zaczepianie i nagabywanie. W szkole możemy mówić o jeszcze innych zjawiskach – harassment (nękanie) oraz bullying (tyranizowanie) i ganging up on someone (sprzysięganie się przeciwko komuś).
Zjawisko mobbingu dotyczy bezpośrednio co siódmego ucznia. Około 9-10% (100000) było ofiarami a 7% (63000) sprawcami. 18000 uczniów występowało zamiennie zarówno jako ofiary, jak i sprawcy, co stanowi ok. 2% ogółu uczniów i 18 % ofiar. Niewiele ponad 3% (32000) pada ofiarą prześladowań raz w tygodniu lub częściej, a ich sprawcami jest 2% (17000) uczniów. W grupie tej zaledwie 2000 uczniów występowało w podwójnej roli.
Główny cel sprawcy to zepsucie opinii ofiary, zniszczenie jej kariery, pogorszenie relacji z innymi osobami. Często oprawcy rekompensują sobie w ten sposób brak sukcesów, bezradność wobec własnych problemów. Długotrwałe podleganie presji agresorów może doprowadzić do zaburzeń somatycznych. Często jest przyczyną poważnych schorzeń.
W początkowej fazie dziecko szykanowane przez rówieśników próbuje się bronić – polega to np. na uleganiu oprawcom, wykonywaniu ich poleceń, przynoszeniu lub zdobywaniu dla nich żądanych rzeczy. Niestety, im bardziej dziecko jest spolegliwe, tym bardziej nad nim znęcają się psychicznie. W tej fazie tylko spostrzegawczy pedagog lub rodzic zauważy, że dzieje się coś złego - w klasie z pozoru wszystko wygląda normalnie.
Następna faza (fachowo ta faza określana jest mianem mobbingu stabilnego – ofiara ma już na stałe przypisaną rolę „kozła ofiarnego”) to próba ucieczki od niedobrej sytuacji – małe dzieci symulują choroby, aby zostać w domu, starsze bardzo często uciekają z lekcji. Pierwszym, niepokojącym objawem jest to, że dziecko podczas lekcji siedzi samo, nie bierze udziału w zabawach rówieśników – czasami kompensuje sobie taką sytuację, szczególnie młodszy uczeń, próbą pokazania swojej wiedzy i próbą zbliżenia się do nauczyciela – to często zwiększa agresję rówieśników. Nauczyciel zazwyczaj nie ma możliwości poznania sprawy poprzez rozmowy z uczniami – dziecko szykanowane nie przyzna się do tego, zaś osoby szykanujące w ogóle nie widzą problemu. Dzieci najczęściej nie mają świadomości, ile zła czynią swoim rówieśnikom. W tej bardziej zaawansowanej fazie dziecko szykanowane nie poradzi sobie samodzielnie z problemem. Powstaje bowiem błędne koło szykan i prześladowań, plotek i kłamstw. Często rówieśnicy przejawiają zachowania sadystyczne, w szykanowanie wciągają uczniów, którzy nigdy z własnej woli nie byliby w stanie przejawiać żadnej agresji.
Ostatnia faza to ucieczka osoby represjonowanej. Każdego roku setki dzieci przenoszą się do innej szkoły. Nagle okazuje się, że uczeń kategorycznie odmawia pójścia na lekcje. Niemal w 90% można mieć pewność, że dziecko było represjonowane – w szkole najczęściej obok mobbingu występuje bullying, gdzie obok agresji psychicznej bardzo często występuje przemoc fizyczna. Taka sytuacja może doprowadzić do tragedii – młodsze dzieci najczęściej w tej fazie podejmują próby samobójcze, często uciekają z domu, szukają innych grup, w których będą akceptowane (są to subkultury lub sekty). Zdrowotne skutki występujące u ofiar mobbingu to schorzenie PTSD (post - traumatic stress disorder), czyli potraumatyczne stany lękowe "porównywane są do przeżyć opisywanych u osób, które przeszły doświadczenie obozu koncentracyjnego".
Cechy ogólne potencjalnych ofiar mobbingu:
· Potencjalne ofiary mogą być fizycznie słabsze od swoich rówieśników.
· Boja się urazów fizycznych.
· Są ostrożne, wrażliwe, ciche, wycofane z życia, mało aktywne, nieśmiałe, często płaczą.
· Są niepewne, zalęknione, nieszczęśliwe, charakteryzują się niska samoocena.
· Maja trudności z pokazaniem się w grupie towarzyskiej. Łatwiej przychodzi im nawiązanie kontaktu z dorosłymi niż z rówieśnikami.
· Niezależnie od tego, czy na początku szkoły miały dobre stopnie czy nie, później wyniki ulegają pogorszeniu.
Ofiary prowokujące
· Maja porywczy temperament, bronią się i gdy ktoś je zaatakuje, chcą się bić i próbują oddać, ale najczęściej z żałosnym rezultatem.
· Mogą być nadaktywne, ciągle w ruchu, nie potrafią się skupić – ogólnie są to uciążliwe dzieci wprowadzające zamieszanie i niepokój. Często są niedojrzałe i niezaradne, miewają drażniące otoczenie przyzwyczajenia.
· Są nie lubiane także przez dorosłych, z nauczycielami włącznie.
· Mogą same usiłować dokuczać innym uczniom.
Mobbing można zwalczać w różny sposób – najgorsze są obojętność i karanie. Obojętność jest cichym przyzwoleniem na zło, karanie również nie rozwiązuje problemu, ponieważ wycisza ono na chwilę postawę agresywną, a agresor, tłumiąc złość, szykuje się do kolejnego ataku.
Trening zastępowania agresji prof. A. Goldsteina jest jedną z niewielu skutecznych metod. Ten program można określić jednym zdaniem: Trening Zastępowania Agresji (ART) jest wielostronnym programem skierowanym na zmianę zachowań agresywnych poprzez nauczanie osób poddanych treningowi umiejętności społecznie pożądanych, kontroli złości oraz wychowanie moralne (tzw. trening wartości etycznych). Uczestnicy programu uczą się aż 50 ważnych w życiu zachowań podzielonych na 6 grup:
a. Wstępne umiejętności społeczne (np. prowadzenie rozmowy, mówienie komplementów)
b. zaawansowane umiejętności społeczne (np. proszenie o pomoc, przekonywanie innych)
c. umiejętności emocjonalne (np. wyrażanie swoich uczuć, radzenie sobie z czyimś gniewem)
d. umiejętności alternatywne wobec agresji (np. pomaganie innym, unikanie bójek)
e. umiejętności kontroli stresu (np. reakcje na niepowodzenie, radzenie sobie z presją grupy)
f. umiejętność planowania (np. znajdowanie przyczyn problemu, określenie swoich możliwości).
Tak można określić cechy agresora: impulsywność, niska samokrytyka, lęk, niska tolerancja na frustrację, łatwy kontakt z otoczeniem, prestiż w otoczeniu, brak konfliktów z prawem, brak poczucia wstydu, zewnętrzna sterowność, uczeń dobry lub słaby, kłopoty przystosowawcze, wybierany na lidera, monopolizuje uwagę (ma zawsze rację), grozi, poniża, wymusza drobne usługi, akceptacja otoczenia (całe życie kręci się wokół niego "gwiazda").
Przyczyny (prawdopodobne) mobbingu w szkole:
1. Lekceważenie drobnych wykroczeń typu wagary, spóźnienia, graffiti.
2. Bezkarność kradzieży, wymuszeń, pobić, handlu narkotykami.
3. Brak wzajemnego szacunku (uczniów, rodziców, nauczycieli).
4. Brak równości wobec regulaminu.
5. Za mało wyraziste zasady postępowania i niejasne kryteria ich oceny.
6. Arogancja władzy (pozaszkolnej).
7. Mało możliwości ujawniania nieprawidłowości.
8. Brak nieformalnego obiegu informacji w szkole.
9. Brak autentycznego kontaktu i dialogu pomiędzy uczniami, rodzicami i nauczycielami.
10. Za mała praca zespołowa nauczycieli.
11. Brak możliwości relaksu i odprężenia (dla uczniów i nauczycieli).
12. Poczucie małej wartości pełnionej roli (nauczycieli).
13. Przerost funkcji dydaktycznych kosztem funkcji wychowawczych szkoły.
14. Systematyczne (od kilku lat) ograniczanie zajęć pozalekcyjnych.
Jak dowodzi praktyka, zmiana tych zarzutów na pozytywy może doprowadzić do zmniejszenia agresji nawet o 80%.
Znane są również, jednakże w znacznej mniejszości, fakty dowodzące prześladowań nauczycieli przez uczniów.
Od mobbingu bardzo ciężko się uwolnić. Nauczyciel stoi wyżej w szkolnej hierarchii niż uczeń, zatem jego racja zawsze będzie na wierzchu. Uczniowie nie chcą walczyć z nauczycielami, bo to jest z góry skazane na niepowodzenie. W szkole zapomina się o prawach obywatelskich i o tym, że mają je wszyscy – nawet młodzież.
Największą trudność w zwalczaniu tego zjawiska sprawia udowodnienie psychicznego nękania. W szkołach są psychologowie, którym powinno się zgłaszać takie sytuacje. Istnieją też kuratorzy, rzecznicy praw uczniowskich, w planach jest stworzenie nowych instytucji chroniących dobro uczniów. Najważniejsze jest bowiem to, by uczniowie wiedzieli, że to nie oni są winni i że są ludzie, którzy mogą im pomóc.
drBrennan