Patologia w miejscu pracy mobbing i molestowanie seksualne - Hołyst.doc

Patologia w miejscu pracy...

Brunon Hołyst

Patologia w miejscu pracy: mobbing i molestowanie seksualne

Współcześnie na świecie zjawiska mobbingu i molestowania seksualnego w miejscu pracy, traktowane jako ważne problemy społeczne, są przedmiotem wielu badań zarówno psychologicznych, a także socjologicznych, kryminologicznych, wiktymologicznych i prawnych. Problemy te w istotny sposób są powiązane nie tylko ze zjawiskami agresji czy przemocy, ale i z zagadnieniami godności osobistej, satysfakcji oraz efektywności zawodowej. W Polsce zjawiska te ciągle nie wywołują większego zainteresowania wśród psychologów. Dokonanie psychologicznej analizy tych zjawisk jest bardzo istotne, nie tylko ze względu na indywidualną i społeczno-kulturową genezę problemu, ale i podstawowe znaczenie stereotypów związanych z płcią.

Określanie omawianych zjawisk jedynie jako sztuczne i znany raczej z mediów czy zachodnich społeczeństw fenomen nie wydaje się odpowiadać prawdzie. Problem jest bowiem znacznie szerszy i poważniejszy. Wyrasta on bowiem z rosnącego w świecie znaczenia zasady równości i godności we wszystkich dziedzinach życia społecznego. Ponadto mobbing i molestowanie seksualne są faktycznymi negatywnymi zjawiskami, a jednocześnie są problemami wstydliwymi, ukrytymi czy raczej ukrywanymi. Skala rozpowszechnienia omawianych zjawisk w Polsce nie była do tej pory systematycznie badana, lecz może okazać się podobna do innych krajów. Szczególna rola w działaniach podejmowanych dla zapobiegania mobbingowi i molestowaniu seksualnemu przypadać powinna organizacjom prawnym, związkom zawodowym i pracodawcom.

Terror psychiczny w miejscu pracy określany jest w literaturze anglosaskiej terminem „mobbing” (od angielskiego: to mob – rzucać się na kogoś lub na coś). Termin „mobbing” po raz pierwszy został użyty w tłumaczeniu angielskim przez Konrada Lorenza w charakterystyce outsiderów w szkołach i wojsku[1]. W biologii mobbing oznacza zbiorowe ataki na pojedyncze zwierzęta. W sytuacjach społecznych mianem „mobbingu” określa się agresję zbiorową, w postaci intencjonalnych, powtarzających się ataków jednej lub więcej ludzi, trwające przez dłuższy czas[2].

H. Leymann zaproponował definicję mobbingu jako terroru psychicznego w miejscu pracy, odznaczającego się wrogim, nieetycznym komunikowaniem, które jest kierowane systematycznie przez jedną lub pewną liczbę osób przeciw jednostce[3]. Powyższe akcje występują często, prawie każdego dnia, przez dłuższy czas – co najmniej przez sześć miesięcy. Z racji takiej częstotliwości oraz czasu trwania rezultatem jest pogorszenie się stanu psychicznego, psychosomatycznego jednostki oraz obniżenie jej pozycji w pracy. Zwraca się uwagę, iż działania specyficzne dla sytuacji mobbingu wymagają spełnienia trzech kryteriów: czasu trwania, powtarzalności i negatywnych intencji[4].

Wyróżniono blisko 50 charakterystycznych dla mobbingu działań, z których najbardziej dotkliwe to: odebranie poszkodowanym możliwości komunikowania się w obrębie środowiska, tworzenie mitów wokół ich życia zawodowego, prywatnego i intymnego, pogwałcanie tajemnicy korespondencji, kradzież dokumentów, ośmieszanie przed innymi, przesuwanie do gorszych zajęć, pogróżki, oszczerstwa, plotki. Celem tych działań jest ośmieszenie, poniżenie, lekceważenie ofiary, stopniowe izolowanie jej w środowisku pracy[5]. Wiele spośród wymienionych działań można rozpoznać w codziennej komunikacji interpersonalnej (np. traktowanie kogoś, jak gdyby nie istniał) lub w przypadkowych kłótniach. Jeżeli takie zachowanie pojawia się często przez dłuższy czas, może być określone jako mobbing[6]. To, co może wydawać się niekiedy niegroźnym żartem, może być w istocie bardzo skutecznym narzędziem psychicznych tortur, które w skrajnych przypadkach prowadzą do eliminacji z życia zawodowego, rent inwalidzkich, a nawet śmierci samobójczej. Cel mobbingu jest jasny – jest nim ośmieszenie i poniżenie ofiary.

Dla działań specyficznych dla mobbingu charakterystyczna jest różnorodność siły oddziaływania, np. nie pozdrawianie ofiary jednego dnia, i bardzo wyraźne przywitanie następnego dnia. Z tego powodu dla ludzi postronnych identyfikowanie sytuacji mobbingu może być trudne lub wręcz niemożliwe[7]. Mobbing jest działaniem całkowicie bezinteresownym, gdyż sprawcy nie tylko nie zyskują w jego efekcie żadnych wymiernych korzyści, w postaci na przykład stanowiska, czy awansu, lecz przeciwnie, często muszą dodatkowo wykonywać obowiązki swojej ofiary, gdy zmuszona jest do regeneracji psychicznej, biorąc zwolnienie lekarskie. Osoba poddana mobbingowi nierzadko nie wie, dlaczego jest tak traktowana przez współpracowników. Terror psychiczny dotyka ją często po latach normalnego współżycia z całym zespołem.

Wskazuje się, iż zjawisko mobbingu stało się w ostatnich latach w Europie na tyle powszechne, że najpopularniejsza niemiecka kasa chorych AOK wraz z centralą związków zawodowych DAG oraz służbami kościelnymi zorganizowały w dużych miastach tzw. telefony antymobbingowe, gdzie ofiary mogą anonimowo szukać pomocy i wsparcia. Szacuje się, iż w Niemczech dotkniętych mobbingiem jest 1,4 miliona osób, na około 30 milionów zatrudnionych. W Szwecji przypada 185 tysięcy osób na 4,4 miliona pracujących, a w Holandii 250 tysięcy osób na 7 milionów pracujących[8].

Pomimo bardzo dużego zainteresowania problemem mobbingu brakuje rzetelnych danych empirycznych dotyczących zarówno nasilenie tego zjawiska, jak i określających konieczne warunki jego występowania. Nie wiadomo, czy ofiary charakteryzują się szczególnymi cechami, które prowokują do zwrócenia się przeciwko nim, czy mobbing jest wynikiem działań szczególnie złośliwych jednostek, które wyszukują słabe ofiary, cel ataku wybierają arbitralnie i podburzają swoich kolegów w pracy. Pojawienie się mobbingu może zależeć również od czynników środowiskowych, takich jak stres w pracy, lub też może być wynikiem interakcji pomiędzy wyżej wymienionymi czynnikami[9].

Zaobserwowano, iż badacze mobbingu stwierdzili, że najbardziej dotkniętą mobbingiem grupą ludzi są pracownicy pomiędzy 30–40 rokiem życia[10]. Stwierdzono empirycznie, iż płeć ma wpływ na zachowania mobbingowe, co przejawiało się między innymi w tym, że ofiary mobbingu płci męskiej w 76% były atakowane przez mężczyzn, w 21% przez mężczyzn i kobiety, a tylko w 3% – wyłącznie przez kobiety. Kobiety – ofiary mobbingu w 40% atakowane były przez kobiety, w 30% przez mężczyzn i w 30% przez reprezentantów obojga płci[11]. Zaobserwowano także, że kobiety atakują mężczyzn o wiele rzadziej (36%) niż same są atakowane przez mężczyzn (63%)[12].

Ataki mające charakter mobbingu bywają zróżnicowane w zależności od płci sprawców. Kobiety okazują większą złośliwość, zawziętość i mściwość. Charakterystyczne jest tu prowadzenie rozmów „za plecami” potencjalnych ofiar, wyśmiewanie ich, szerzenie plotek, ograniczanie możliwości komunikowania w środowisku, śmianie się z niepowodzeń i przeszkód, jakie dana osoba spotyka w swoim życiu, rzucanie ukierunkowanych aluzji lub permanentna krytyka. Natomiast działaniami charakterystycznymi dla mężczyzn są ciągłe przenoszenie do nowych zadań, całkowite zaprzestanie rozmów lub niesłuchanie ofiary, ciągłe przerywanie w połowie zdania, kierowanie do wykonywania zadań naruszających samoocenę. D. Rode wskazuje jednak, iż powód wyboru wyżej wymienionych zachowań, tzw. różnorodność działań mobbingowych dobieranych przez sprawców płci, nie został jeszcze dokładnie zbadany. Brakuje również badań dotyczących wpływu wieku na wybór formy ataku[13].

Zaobserwowano, iż we wszystkich grupach wiekowych obojga płci mobbing został wywołany przez jedną osobę aż w 34% przypadków, przez dwie do czterech osób w 43% przypadków, jedynie w 12% stwierdzonych zdarzeń – przez całą grupę. W innych badaniach stwierdzono natomiast wysoki wskaźnik ataków grupowych, tylko 10% zdarzeń zostało spowodowanych przez pojedynczych sprawców[14].

Wskazuje się, że ofiary mobbingu charakteryzują się często niską samooceną, wzmożonym niepokojem, czasami cierpią na depresje[15]. C. Knorz, D. Zapf, posługując się skalą „dobrego samopoczucia” Mohra – potwierdzili zawyżony poziom depresji u ofiar mobbingu, brakuje jednak dostatecznych danych wskazujących na to, czy wyższy poziom depresji jest konsekwencją, czy przyczyną mobbingu[16]. Podkreśla się, iż w przypadku mobbingu nie ma wyraźnego syndromu ofiary. W sprzyjających warunkach ofiara może stać się prześladowcą i odwrotnie. Aby istniał mobbing, w zespole pracujących ze sobą ludzi musi istnieć jakiś konflikt. Kozłem ofiarnym staje się osoba, która w jakiś sposób wyróżnia się z otoczenia, obojętnie czy pozytywnie, czy negatywnie. Ubiera się lepiej lub gorzej od innych, jest kaleką, samotną matką w gronie mężatek, kobietą pracującą w męskim zawodzie, mężczyzną pracującym w damskim zawodzie, jest chuda, gruba, niewierząca czy wierząca. W Szwecji, gdzie o przyjęciu do pracy decydują często związki zawodowe, mobbingowi poddawane są osoby młodsze. W Niemczech, gdzie obowiązuje hasło odmładzania zespołów pracowniczych, ofiarą mobbingu padają przede wszystkim osoby powyżej 45 roku życia[17].

Charakterystyka sprawców mobbingu napotyka na trudności. Z jednej strony mogą być nimi osoby cechujące się wysokim poziomem biernej agresji, dbające o własne korzyści, postrzegające swoich kolegów jako rywali, zazdrosne o sukcesy innych, a więc jednostki gotowe zniszczyć kogoś za najmniejsze powodzenie. Z drugiej strony są to pracownicy, mający kiepskie mniemanie o sobie, mniejsze poczucie własnej wartości, co powoduje, że gwałtownie doszukują się wad u wszystkich wokoło, wyszydzają i poniżają innych, w szczególności ludzi słabszych od siebie. Sprawcy mobbingu nie przejawiają żadnych wyrzutów sumienia z powodu własnego postępowania, może dlatego, że poszkodowani prędzej czy później znikają z ich pola widzenia[18].

Zachowania posiadające charakter mobbingu mogą pojawić się w różnorodnych środowiskach, a więc w szkole, również wyższej, handlu, produkcji, służbie zdrowia. To samo dotyczy pełnionych funkcji (administracja, edukacja, produkcja) oraz rodzaju przedsiębiorstwa (międzynarodowe, państwowe, społeczne, prywatne czy rodzinne), tym niemniej obserwuje się nieco wyższy wskaźnik mobbingu w instytucjach prywatnych oraz wśród pracowników biurowych. Mobbing pojawia się najczęściej pomiędzy pracownikami zajmującymi ten sam stopień hierarchii (44%) lub jest wyzwalany przez osobę o wyższym statusie – przez szefów (37%), a w 10% przypadków sprawcami są zarówno pracownicy równi rangą, jak i szefowie. Zwraca się uwagę, że mobbing rozpoczyna się wraz z konfliktem, a konflikty stają się tym częstsze, im większe są nieprawidłowości w organizacji pracy i obciążenie pracowników.

Przypadki nękania w pracy są najczęstsze w przedsiębiorstwach, gdzie ma ona charakter rutynowy. To z kolei jest charakterystyczne dla urzędów państwowych, skąd zwolnienie pracownika jest prawie niemożliwe. Dlatego urzędnicy zajmują pierwsze miejsce wśród ofiar psychicznego znęcania się. Za nimi są pracownicy służby zdrowia, środków komunikacji społecznej, edukacji, hotelarstwa oraz sektora usług. Bardziej z tego powodu cierpią kobiety (55%); mężczyźni są przedmiotem szykan w 45% przypadków. W Europie głównymi ofiarami są kobiety w wieku 40–45 lat, które w przedsiębiorstwie przepracowały ponad dziesięć lat. Jednakże w Hiszpanii, jak wynika z badań I. Pinuela, najbardziej narażone na szykany są kobiety przed trzydziestką, o doskonałych kwalifikacjach zawodowych, zagrażające pracownikom starszym wiekiem. Tak uważa dwie trzecie respondentów.

R. Torada ze Związkowego Instytutu Pracy, Środowiska i Zdrowia Komisji Robotniczych (CC OO) w Walencji skazuje, że trudność w stwierdzeniu faktu psychicznego nękania wynika z luk ustawy o zapobieganiu wypadkom przy pracy, która mówi o bezpieczeństwie i higienie pracy, czyli o szkodach fizycznych, ale nie o psychicznych. Dlatego nie znamy liczby zwolnień lekarskich z powodu mobbingu, gdyż wiele zachorowań wygląda na wypadek przy pracy. Wielkim problemem jest udowodnienie dręczenia; brak jest dowodów i świadków, którzy zazwyczaj nie chcą się narazić prześladowcy z obawy przed utratą pracy. Są już projekty ustaw dotyczących zakwalifikowania szykan w pracy jako przestępstwa, na razie jednak te przypadki uznaje się za zamach na godność osobistą i na inne prawa wolności jednostki. W 2001 roku w Hiszpanii zapadły dwa wyroki w takich sprawach. W Nawarze sąd drugiej instancji skazał urzędników administracji państwowej za powtarzające się złe, fizyczne i psychiczne traktowanie sprzątaczek. Sąd w Walencji zakwalifikował jako bossing (od angielskiego słowa boss) postępowanie średniej kadry pracowniczej pewnego towarzystwa ubezpieczeniowego wobec ofiary.

Wyróżniono trzy profile psychologiczne potencjalnie zagrażających zwierzchników. Do pierwszej grupy zalicza się tych kierowników, którzy nie mają wyrzutów sumienia i uważają, że cel uświęca środki. Jeśli ich celem jest usunięcie z pracy kogoś, kto może być ich konkurentem, mogą posunąć się aż do użycia przemocy fizycznej. Są to osoby mające bardzo dobrą opinię wśród otaczających ich ludzi, dla których są czarujące. Są bardzo często specjalistami od wykorzystywania ludzkich słabości i emocji.

Do drugiej grupy zalicza się zwierzchników o silnie rozwiniętym ego, przesadnym wyobrażeniu o własnej wartości otoczonych przez dworaków, którzy im schlebiają. Kierownicy ci preferują miernych pracowników, którzy nie zagrażają jego karierze, natomiast bacznie obserwują tych, którzy wyróżniają się zdolnościami, aby w dogodnym momencie wyeliminować ich jako konkurencję. W skład trzeciej grupy wchodzą jednostki traktujące nowych pracowników jak wrogów, którzy czyhają na ich stanowiska. Są skłonne do zakładania telefonicznego podsłuchu, kontrolowania korespondencji elektronicznej, posługiwania się ukrytymi kamerami wideo.

Zdaniem prawników, nękanie psychiczne jako zamach na integralność moralną jednostki może być traktowane przez kodeks karny jako przestępstwo, gdyż jedna osoba atakuje werbalnie drugą. Ofiara może wówczas wejść na drogę sądową. Kiedy jednak nie dochodzi do obelg i znieważenia, droga sądowa okazuje się trudna. Radzi się ofiarom, aby o swoich problemach powiadamiały w pierwszym rzędzie kolegów, komisję związkową przedsiębiorstwa oraz komisję do spraw wypadków przy pracy[19].

Zjawisko mobbingu pociąga za sobą poważne konsekwencje dla jego ofiar, a także dla samych zakładów pracy. Po kilku latach trwania sytuacji, w której ofiara jest wystawiona na systematyczne szykany, nieuprawnione wkraczanie w jej prawa osobiste, może się ona stać niezdolna do znalezienia pracy w swoim zawodzie. Prawdziwy powód pojawienia się mobbingu w miejscu pracy jest nieznany. W niektórych przypadkach na początku nie jest jasne, kto stanie się ofiarą. Sytuacja wyjaśnia się wtedy, gdy któraś ze stron konfliktu zyskuje przewagę. W badaniach empirycznych ofiara mobbingu jawi się jako osoba załamana, która utraciła zdolność odbudowania swoich wewnętrznych zasobów.

D. Rode przedstawia cztery fazy procesu mobbingu wraz z ich ogólną charakterystyką.

Faza 1. Pierwotne wydarzenie krytyczne

Zgodnie z wynikami badań zapłonem całej sytuacji najczęściej jest konflikt – zazwyczaj w miejscu pracy. Niestety brakuje dokładniejszych danych dotyczących tej sytuacji oraz prawdopodobieństwa jej pojawienia się w zakładzie pracy. Przypuszczalnie faza ta jest bardzo krótka. Następna faza pojawia się wówczas, gdy współpracownicy danej ofiary zaczną jej piętnowanie.

Faza 2. Piętnowanie – stygmatyzacja

W ciągu codziennego życia człowieka można z łatwością zaobserwować wiele sytuacji interpersonalnych. Rozpatrując zjawisko mobbingu, w pracy owe sytuacje interpersonalne stają się krzywdzące, obraźliwe, pojawiają się stale i systematycznie przez dłuższy czas oraz mają na celu wyrządzenie komuś krzywdy lub wyłączenie kogoś z wszelkiego rodzaju działalności. Wszystkie możliwe do zaobserwowania akcje są oparte na pragnieniu „ukarania” – skrzywdzenia danej osoby. Wskazuje się, że takie działania mogą dotyczyć:

1)                reputacji ofiary (rozpowszechnianie plotek, zniesławienie, obmawianie, stałe wyśmiewanie);

2)                komunikacji przyszłej ofiary (ofierze nie wolno wyrażać swych poglądów, nikt z nią nie rozmawia, trwa głośna krytyka i „znaczące” spojrzenia);

3)                życia społecznego (ofiara jest izolowana i bojkotowana);

4)                możliwości wywiązania się z obowiązków w pracy (brak zleceń, upokarzanie, poniżanie, pomniejszanie wartości pracy wykonywanej przez ofiarę);

5)                przemocy i zastraszenia.

Faza 3. Izolowanie ofiary

Ofiara zamieniona w osobę „naznaczoną” reaguje często objawami psychosomatycznymi i ucieczką w długoterminowe zwolnienia lekarskie, nie potrafi sprostać wymaganiom w pracy, nie nadąża za innymi współpracownikami. Negatywne nastawienie wobec ofiary osłabia jej odporność fizyczną i psychiczną, a to jak w błędnym kole powoduje coraz mniejszą wydolność zawodową i większą izolację w grupie, środowisko pracy przyjmuje, że przyczyna problemu leży w dewiacyjnej osobowości ofiary, a obserwując jej defensywne zachowanie wyciąga wnioski, że człowiek ten cierpi także z powodów osobistych, rodzinnych. Ofierze proponuje się często przeniesienie do innych, gorszych zadań, wykorzystanie zaległego urlopu lub konsultacje z odpowiednim specjalistą.

Faza 4: Wydalenie z pracy

W najgorszym przypadku, mobbing zachodzi aż do czasu, gdy kontakty społeczne w pracy urywają się całkowicie, a ofiara zostaje psychicznie zniszczona.

Dla ofiary mobbingu efekt końcowy jest zawsze podobny. Cała jej zawodowa przydatność, egzystencja materialna i przyszłość stają pod znakiem zapytania, bywa, że po dłuższym mobbingu, a proceder ten trwa latami, stan psychiczny ofiary podobny jest do stanu psychicznego ludzi, którzy przeżyli silne urazy psychiczne.

D. Rode wyróżnia psychologiczne, społeczne i ekonomiczne skutki mobbingu[20].

Do psychologicznych konsekwencji mobbingu należy zaliczyć zniekształconą percepcję własnej osoby u ofiary jako jednostki bezwartościowej, niezdolnej do podejmowania różnych zadań życiowych i zawodowych. Ośmieszanie, upokarzanie, poniżanie jest atakiem na poczucie własnej wartości i godności. Poczucie własnej wartości częściowo opiera się na osobistej interpretacji doświadczenia życiowego, częściowo zaś na indywidualnej percepcji tego, jak dana jednostka oceniana jest przez innych. Wszystkie formy krytyki i negatywnej oceny zawierają informacje o dewaluacji, która jest szczególnie łatwa do przyjęcia, jeśli jest przejawiana w znaczących dla człowieka stosunkach międzyludzkich. Człowiek poddany mobbingowi traci pozytywny obraz siebie i własnych możliwości. Samoocena może być zaniżona, a nawet negatywna, z powodu reakcji obwiniania się za zaistniałą sytuację. Działania mobbingowe stają się wtedy zarówno wewnętrznym, jak i zewnętrznym atakiem na poczucie własnej wartości. Paradoksalne poczucie odpowiedzialności za doznaną krzywdę oraz poczucie niedowartościowania sprawa, że odbudowanie obrazu siebie samego jest bardzo trudne i utrudnia podjęcie nowej pracy, a także funkcjonowanie niemal we wszystkich dziedzinach życia.

Do konsekwencji psychologicznych mobbingu można zaliczyć również deformacje w zakresie zdolności nawiązywania i podtrzymywania kontaktów międzyludzkich. Relacje interpersonalne są głównym mechanizmem kształtującym poczucie własnej wartości, zaufania i bezpieczeństwa u każdego człowieka. Dla każdego człowieka bazą osobistego rozwoju stają się oprócz tego relacje w rodzinie, selekcja w obrębie grupy zawodowej. W pracy dzięki zadowoleniu płynącemu z uzyskanych informacji lub kontaktów powinno się konstruować prawidłowe wzory stosunków interpersonalnych. Wszystkie formy mobbingu redukują lub niszczą zdolność do nawiązywania i podtrzymywania relacji interpersonalnych. Czyni to człowieka niezdolnym do zaspokajania jego potrzeby przebywania wśród ludzi i budowania trwałych związków. Ograniczenie możliwości działania w środowisku pracy może zmniejszyć potencjał dalszego rozwoju zawodowego człowieka.

Do konsekwencji psychologicznych mobbingu należy także zniekształcenie percepcji otoczenia. Terror psychiczny, jakiego doświadcza ofiara ze strony najbliższych współpracowników, może wyzwolić przekonanie, że świat jest wrogi, czasem tylko neutralny, ale nigdy nie przyjazny. Zniekształcenie odbioru sprawia, że ofiara zamyka się w sobie, kryje się we własnym bezpiecznym świecie w domu, korzysta ze zwolnień lekarskich – izolując się w ten sposób od innych. Czasami reaguje agresją, złością, która może stać się podstawą do stworzenia reakcji odwetu i agresji.

Skutkiem psychologicznym mobbingu są także zaburzenia sfery emocjonalnej i osłabienie systemu odporności psychicznej. W końcowych fazach u ofiary zaznacza się brak sił psychicznych o przeciwstawienia się sytuacji, poczucie desperacji, bezradności, wzmożony niepokój, rozpacz, depresja i choroby psychiczne. Czasami występuje wściekłość, agresja z powodu braku środków zaradczych.

Konsekwencjami społecznymi mobbingu są izolacja społeczna, stygmatyzacja, dobrowolne bezrobocie, nieprzystosowanie społeczne, natomiast skutkami ekonomicznymi to, iż ofiara mobbingu źle wykonuje swoją pracę i przebywa na długich zwolnieniach lekarskich. Długie okresy zwolnień lekarskich, konieczność częstej interwencji nadzoru i doradców pracowniczych powodują spadek wydajności i wzrost kosztów, jakie ponosi firma.

Ogólnie można stwierdzić, że wśród czynników sytuacyjnych główną determinantę mobbingu należy identyfikować w samym środowisku pracy. Mobbing może trwać latami, w niektórych przypadkach na początku nie jest jasne, kto stanie się ofiarą, a kto sprawcą. Ofiara mobbingu podlega systematycznym działaniom napiętnowania i krytykowania, ośmieszania, poniżania. Działania te mogą dotyczyć: reputacji ofiary poprzez rozpowszechnianie plotek, zniesławienie, obwinianie, stałe wyśmiewanie się; komunikacji poprzez ograniczenie rozmów z nią, głośną krytykę, znaczące komentarze; życia społecznego – ofiara jest izolowana i bojkotowana. Skutkiem mobbin...