Moduł 2.pdf

Społeczeństwo — przedmiot badań socjologii

1. Znaczenie terminu społeczeństwo

2. Typy społeczeństw

2.1. Społeczeństwo tradycyjne

2.2. Społeczeństwo przemysłowe

2.3. Społeczeństwo poprzemysłowe (zwane ponowoczesnym lub pokapitalistycznym)

2.4. Społeczeństwo informacyjne

3. Budowa społeczeństwa globalnego — wybrane elementy

3.1. Struktura społeczna

3.2. Mikrostruktury i makrostruktury społeczne

3.3. Zbiorowości społeczne

3.3.1. Zbiór społeczny

3.3.2. Kategorie społeczne

3.3.3. Kręgi społeczne

3.3.4. Grupy społeczne

3.3.5. Pojęcie więzi społecznej

3.3.6. Wewnętrzna organizacja grupy

3.3.7. Typy grup społecznych

3.3.7.1. Grupy pierwotne i wtórne

3.3.7.2. Grupy swoje i obce

3.3.7.3. Grupy odniesienia

3.3.7.4. Celowe grupy formalne

3.3.8. Społeczność lokalna

3.3.9. Zbiorowość terytorialna

4. Zróżnicowanie i nierówności społeczne

4.1. Klasa społeczna

4.2. Warstwy społeczne

4.3. Bogactwo

4.4. Władza

4.5. Prestiż

4.6. Wykształcenie

4.7. Zdrowie i sprawność fizyczna

4.8. Ruchliwość społeczna

4.9. Underclass i marginalizacja społeczna

4.9.1. Bezrobocie

4.9.2. Bieda

Literatura podstawowa

Literatura dodatkowa

Społeczeństwo — przedmiot badań socjologii

1. Znaczenie terminu społeczeństwo

Piotr Sztompka wskazuje na wielowymiarowość bytu, jakim jest społeczeństwo. Wyróżnia

7 odmiennych, ale jednak komplementarnych perspektyw postrzegania społeczeństwa,

wskazując na różne rozumienia tego terminu (Sztompka, 2002).

Pierwsze skojarzenie, które przychodzi na myśl, kiedy mówimy o społeczeństwie

— najbardziej chyba powszechne i konkretne — to zbiorowość ludzi w ramach pewnego

państwa, np. społeczeństwo polskie czy społeczeństwo francuskie. Państwo jest bowiem

współcześnie najpowszechniejszą formą, w ramach której toczy się życie zbiorowości

ludzkich. Dla naukowego, a nie potocznego myślenia socjologicznego społeczeństwo to

jednak nie konkretna zbiorowość, lecz raczej swoisty rodzaj rzeczywistości, która

manifestuje się w najrozmaitszy sposób w zbiorowościach najrozmaitszej skali i wielkości.

Społeczeństwo państwowe czy narodowe to tylko jedna z odmian społeczeństwa. Bo

społeczeństwo to także zbiorowości mniejsze od państwa: rodzina i krewni, wspólnota

lokalna i sąsiedzi, krąg przyjaciół i klub towarzyski, sekta i parafia, stowarzyszenie

i partia polityczna, klasa i warstwa społeczna, grupa etniczna i mniejszość narodowa,

szkoła i uniwersytet. Społeczeństwo to również zbiorowości większe od państwa:

korporacje międzynarodowe, wielkie Kościoły, cywilizacje, federacje, wspólnoty

regionalne, kontynentalne czy wreszcie społeczeństwo globalne. Cała gama tych

zbiorowości różnej skali, od kilkuosobowych do kilkumiliardowych, to dla socjologa

odmiany społeczeństwa.

Mamy więc do czynienia z wymiarem demograficznym społeczeństwa , gdzie

społeczeństwo to tyle, co populacja, wielość, zbiór jednostek.

Druga sugestia myślenia potocznego to utożsamienie społeczeństwa ze zbiorowością

ludzi, wielością konkretnych osób. To narzuca się niemal nieodparcie: społeczeństwo to

nic innego jak ludzie. Rodzina to ojciec, matka, dzieci, uniwersytet to profesorowie,

asystenci i studenci, firma to dyrektorzy i pracownicy, Kościół to księża i wierni, Polska to

Polacy. Oczywiście, to wszystko prawda, ale prawda tylko cząstkowa. Uwaga skupia się

tylko na jednym aspekcie społeczeństwa, wielości jednostek, albo inaczej — populacji.

Socjologia zauważa, że aby móc mówić o społeczeństwie, pomiędzy poszczególnymi

jednostkami występować muszą jakieś powiązania, zależności, relacje łączące

pojedynczych ludzi w pewną całość. Twórcy socjologii — August Comte i Herbert Spencer

— posługiwali się tutaj analogią do organizmu. Tak jak organizm biologiczny to nie prosta

Społeczeństwo — przedmiot badań socjologii

suma komórek, tkanek, organów, lecz spoista i wspólnie funkcjonująca całość, tak samo

społeczeństwo to nie prosta suma ludzi, lecz zintegrowany i funkcjonujący organizm

społeczny. W dzisiejszej socjologii echem tej perspektywy jest kategoria grup

społecznych, od najmniejszych, np. rodziny, do największych, np. narodu.

Mówić tu możemy o wymiarze grupowym , gdzie s p ołeczeństwo to złożone

z jednostek zintegrowane całości, już nie luźne zbiory, lecz spoiste

zbiorowości.

W XX wieku w miejsce terminu organizm wprowadzono pojęcie systemu społecznego,

w którym uczestniczą nie tyle konkretne jednostki, osoby, ile raczej pewne wyróżnialne

pozycje społeczne lub związane z tymi pozycjami role. System społeczny to np. szpital,

a więc powiązany zespół pozycji (statusów), takich jak ordynator, lekarze, pielęgniarki,

rehabilitanci, technicy rentgenowscy, pacjenci, gdzie wszyscy wykonują jakieś przypisane

do ich pozycji i wzajemnie uzupełniające się role.

Trzeci aspekt postrzegania społeczeństwa nazwano systemowym — w tym ujęciu

społeczeństwo to powiązany układ pozycji (statusów) i typowych dla

nich ról.

Dalszy krok na drodze do określenia pojęcia społeczeństwo polegał na wyodrębnieniu

z całości systemu samej sieci relacji i powiązań międzyludzkich. Zauważono, że można

szukać prawidłowości powiązań i relacji niezależnie od tego, kogo one wiążą, jakie osoby

czy jakie pozycje, i niezależnie od tego, w jakich zbiorowościach się przejawiają. Socjolog

ma tu skupiać uwagę na czystych „formach społecznych”, na strukturze relacji.

Czwarty wymiar nazwano strukturalnym — s p ołeczeństwo to sama sieć relacji

międzyludzkich, a więc już nie obiektów, lecz form i schematów

odnoszenia się do siebie ludzi.

Piąty krok w kierunku abstrakcyjnego pojmowania społeczeństwa wykonano wtedy, gdy

spostrzeżono, że ludzie należą do zbiorowości, uczestniczą w systemach społecznych,

wchodzą w strukturalne zależności i relacje z innymi ludźmi w jeden tylko sposób: przez

aktywność, przez to, co robią i to, co mówią. Należymy do grupy przyjaciół tylko o tyle,

o ile się spotykamy, odnosimy do siebie życzliwie i z zaufaniem, jesteśmy lojalni

i mówimy dobrze o przyjaciołach wobec osób trzecich. Należymy do drużyny piłkarskiej

tylko o tyle, o ile gramy w piłkę, przychodzimy na treningi, bierzemy udział w meczach.

Niemiecki socjolog Max Weber skierował uwagę na działania ludzkie jako podstawowe

Społeczeństwo — przedmiot badań socjologii

tworzywo, z którego powstają wszelkie zjawiska społeczne i wszelkie całości społeczne.

Społeczeństwo z tej perspektywy to złożony konglomerat ludzkich działań i ich

konsekwencji. W socjologii XX wieku, a zwłaszcza w jej nurcie amerykańskim, akcent na

działanie jako istotę świata społecznego jest do dzisiaj dominujący.

Piąty wymiar społeczeństwa nazwano aktywistycznym (czy interakcjonistycznym)

— w tym ujęciu s p ołeczeństwo to konglomerat wzajemnie

zorientowanych działań jednostek.

Max Weber oraz Emil Durkheim wskazali, że w każdym ludzkim działaniu zawarty jest

pewien sens i znaczenie, a co więcej — znaczenie to ma charakter „faktu społecznego”

narzucanego ludziom z zewnątrz jako coś obowiązującego i wiążącego — przez

środowisko, w którym się urodzili, wychowali i w którym żyją. Umiemy grać w futbol, ale

nie w krykieta, bo urodziliśmy się nad Wisłą, a nie nad Tamizą. Witamy się, podając rękę,

a nie pocierając nosami, nie jesteśmy bowiem Eskimosami. Jemy widelcem i nożem,

a nie pałeczkami, bo nie żyjemy w Chinach.

Dzisiaj do opisania tego zbioru znaczeń, symboli, wzorów, reguł, norm, wartości itp.,

które kierują ludzkimi działaniami, decydują o ich indywidualnej tożsamości, określają ich

uczestnictwo w zbiorowościach, wyznaczają relacje, jakie nawiązują z innymi ludźmi

— używamy pojęcia kultury . Najnowsza socjologia przywiązuje ogromną wagę do

kulturowych aspektów społeczeństwa.

Szósty wymiar społeczeństwa nazwano kulturalistycznym — tutaj s p ołeczeństwo

to matryca podzielanych przez zbiorowość znaczeń , symboli i reguł

odciskających piętno na ludzkich działaniach.

Siódme ujęcie rzeczywistości społecznej polega na porzuceniu wizji społeczeństwa jako

trwałego, statycznego obiektu. Pod koniec XX wieku odrzucono ostatecznie wszelkie idee

bytów społecznych — organizmów lub systemów — o trwałych strukturach, wskazując, że

wszystko, co istnieje w społeczeństwie to zdarzenia społeczne: płynne, nieustannie

zmienne, kulturowo ukształtowane działania ludzkie, odniesione do działań innych ludzi.

Zamiast o istnieniu społeczeństwa, zaczęto mówić o „stawaniu się” społeczeństwa .

Siódmy wymiar nazwano zdarzeniowym — według niego s p ołeczeństwo to

nieustannie zmienne, płynne pole, pełne zdarzeń społecznych.

Społeczeństwo — przedmiot badań socjologii

2. Typy społeczeństw

Przedmiot socjologii — społeczeństwo — może być też analizowane z innego punktu

widzenia: jako rzeczywistość podlegająca zmianom i rozwojowi, a więc ewolucji .

Uwzględniając szerokie postrzegania świata społecznego: historyczne, antropologiczne

i socjologiczne, wyodrębniono cztery podstawowe typy społeczeństw: tradycyjne,

przemysłowe, poprzemysłowe i informacyjne (Szacka, 2003: 100–104).

Kategoria „społeczeństwo tradycyjne” zbiera tu w jeden rozbudowany typ różne formy

organizacji życia społecznego występujące przed rewolucją przemysłową w europejskim

kręgu kulturowym. Jest przede wszystkim domeną analiz antropologów społecznych

i kulturowych. Dla socjologii bardziej istotne są analizy społeczeństwa przemysłowego

i następujących po nim dalszych form.

Charakterystyka wyróżnionych tu typów społeczeństw uwzględnia charakter podziału

pracy, rodzaj wzajemnych powiązań między ludźmi, zróżnicowanie społeczne, kształt

podstawowych struktur życia społecznego (np. rodziny), formy władzy, a także

znajomość pisma i innych technik komunikacji międzyludzkiej.

2.1. Społeczeństwo tradycyjne

Oparte jest na rolnictwie i dominuje w nim gospodarka naturalna. Człowiek jest

postrzegany jako cząstka zbiorowości, a nie jako autonomiczna jednostka. Komunikacja

i przekazywanie informacji odbywa się głównie drogą ustną. Pismo jest znane, ale

umiejętność czytania i pisania posiadają nieliczni.

Ludność skupiona jest głównie na terenach wiejskich, miast jest mało. Charakter

społeczności wiejskiej decyduje o obliczu całego społeczeństwa, bo podstawowe części

składowe to rodzina i sąsiedztwo. Społeczność wiejska jest zamknięta, jej członkowie

— mało ruchliwi przestrzennie, silnie odczuwają swą odrębność, mają poczucie

wspólnoty. Regułą jest pomoc sąsiedzka, wymiana usług i współpraca. Społeczność

wiejska jest zachowawcza, dużą role odgrywa silna, nieformalna kontrola społeczna.

Charakterystyka społeczeństwa tradycyjnego jest zwykle przez socjologię traktowana

jako ogólne pojęcie, służące przede wszystkim jako tło dla charakterystyki społeczeństwa

przemysłowego.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: