Socjologia medycyny - wykłady.doc

Socjologia medycyny

(w oparciu o wykłady - dr D. Trawkowska – 2004 r.)

Wprowadzenie do socjologii medycyny

Obszary badawcze, w ujęciu których znajduje się socjologia medycyny:

1)     społeczno – kulturowe uwarunkowania zdrowia i choroby oraz społeczno – kulturowe konsekwencje chorób dla życia jednostek oraz ich wpływu na funkcjonowanie poszczególnych grup społecznych i całego społeczeństwa:

ü      kształtowanie się postaw wobec zjawisk chorobowych, wobec ludzi chorych
i osób niepełnosprawnych, wobec działalności systemu opieki medycznej,

ü      badanie procesu leczenia (stosunki na płaszczyźnie lekarz – pacjent - pielęgniarka),

ü      funkcjonowanie rodziny i innych organizacji wspierających (wspólnot, stowarzyszeń, systemu laików) w czasie choroby,

ü      określenie w jakim stopniu wyznawcy różnych kościołów realizują zadania prozdrowotne (elementy socjologii religii),

ü      problematyka niepełnej sprawności i rehabilitacji (elementy socjologii kalectwa i rehabilitacji),

ü      problemy związane z opieką nad umierającymi, stosunek rodziny do osoby umierającej, stosunek człowieka do śmierci (tanatosocjologia);

2)     uwarunkowanie wyboru zawodu medycznego i problematyka instytucji medycznych:

ü      problemy z funkcjonowaniem instytucji medycznych,

ü      funkcje i dysfunkcje zakładów opieki zdrowotnej,

ü      uwarunkowania wyboru specjalności zawodu lekarza (specyficzne cechy osobowości);

3)     socjologia zdrowia – socjologia promocji zdrowia:

ü      problemy związane ze stylami życia różnych grup społecznych,

ü      warunkowanie realizacji zadań prozdrowotnych.

Socjologia medycyny a socjologia w medycynie

Wyróżnia się socjologię medycyny i socjologię w medycynie. Socjologia medycyny dzieli się na:

1)     socjologię instytucji medycznych – centrum jej zainteresowania stanowią badania skupione wokół pracowników służby zdrowia, instytucji medycznych i relacji między nimi,

2)     socjologię zdrowia i choroby.

Socjologia w medycynie polega na zastosowaniu pojęć socjologicznych oraz wiedzy
i sposobów gromadzenia danych, które pomagają wyjaśnić pojęcie choroby – wiedza socjologiczna uzupełnia wiedzę medyczną o warunki powstawania chorób.

Czynniki sprzyjające wyodrębnieniu się socjologii medycyny spośród innych nauk:

1)     powstanie i rozwój koncepcji wskazujących na występowanie korelacji między stylem życia poszczególnych grup społecznych i jednostek, a występowaniem chorób lub zachowaniem zdrowia – pierwotnie zainteresowanie nimi sprowadzało się do rozpowszechniania informacji na temat szkód wynikających z działań antyzdrowotnych (wśród nich koncepcja Pulla Londa – medycyna naprawcza maksymalnie w 20 % wpływa na poprawę stanu zdrowia, a w 50 % warunkuje go styl życia),

2)     rozwój nauk pielęgniarskich,

3)     dążenia do współpracy między rozmaitymi dziedzinami nauki (psychologia zdrowia, antropologia medyczna).

Powstanie i rozwój socjologii medycyny w Polsce i w Europie

1)     Na rozwój tej dziedziny nauki w Europie Zachodniej wpłynęły poglądy następujących myślicieli:

a)      T. Parsons - uważał, iż rola chorego sprowadza się w głównej mierze do destabilizacji ładu i porządku życia społecznego.

b)     E. Fleidson – kontynuator myśli Personsa. Dostrzegł znaczenie systemu laików.

Rozróżnienie dewiacji pierwotnej i sztucznej oraz dwumiarowej roli chorego.

c)      Szkoła chicagowska w socjologii (lata 20-te XIX wieku) – zajmowała się chorobami psychicznymi.

d)     M. Robert – stworzył koncepcję „socjalizacji do roli profesjonalnej”. Poszukując sposobu zdobycia profesji zwrócił się do medycyny – zdobył wykształcenie i specjalizację.

Na przykładzie medycyny dla profesji podstawowe znaczenie mają:

ü      wiedza,

ü      nacisk na osiągnięcie specyficznych umiejętności i sprawności technicznej,

ü      kodeksy etyczne regulujące zachowania profesjonalne.

2)     Powstanie socjologii medycyny w latach 60-tych i jej rozwój zbiega się
z działalnością dwóch ośrodków naukowych: nowo powstałą pracownią socjologii medycyny w Państwowej Akademii Nauk przy Polskim Towarzystwie Nauk (socjologia w medycynie) oraz w Instytucie Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Marii Curie - Skłodowskiej w Lublinie (Magdalena Sokołowska, Ostrowska, Malinowski).

3)     Uzupełnienie badaniami socjologicznymi badań lekarzy medycyny (w sensie empirycznym).

4)     Na początku lat 70-tych włączono problem stylów życia różnych grup społecznych do badań empirycznych.

5)     Na przełomie 1972/73 roku miał miejsce pierwszy wykład monograficzny –
Magdalena Sokołowska wygłosiła go na Akademiach Medycznych.

6)     Teoria socjologii w niewielkim stopniu obrała sobie obszar medycyny. Wynikało to
z braku kompetencji socjologów w dziedzinie medycyny oraz z silnego oporu środowisk medycznych, który wynikał z niezgodności w definiowaniu choroby (statystyczne jej ujęcie w medycynie oficjalnej). Pod wpływem koncepcji socjologicznych oraz za sprawą wyników badań empirycznych środowisko medyczne przestało traktować chorobę jako zjawisko chorobowe, lecz zaczęło ujmować ją
w kategoriach społecznych (zwłaszcza w zakresie wielowymiarowości zdrowia
i choroby, wpływu problemów zdrowotnych na funkcjonowanie instytucji społecznych – w tym medycznych – a nawet całych społeczności i społeczeństw, zmiany ról społecznych i obrazu samego siebie na skutek choroby, zmiany w kanałach interakcyjnych). Medycyna w większym stopniu zaczęła interesować się socjologią wykorzystując wiedzę socjologów np. w zakresie korelacji pomiędzy zaburzeniami zdrowotnymi a poczuciem dyskomfortu pacjenta czy stopniem zanieczyszczenia środowiska, a także do zdiagnozowania choroby zawodowej.

Na zwiększenie zaufania medycyny do socjologii przyczyniły się problemy związane
z kondycją byłych więźniów obozów koncentracyjnych – wspólnie zbadano
i zdiagnozowano poobozowy proces przedwczesnego starzenia się oraz wykazano korelację pomiędzy okresem pobytu więźniów w obozach a występowaniem problemów zdrowotnych (zaburzenia snu, psychiczne, układu krążenie, związane z pożyciem seksualnym) i nieumiejętnością bądź gorszym funkcjonowaniem w społeczeństwie.
Na zainteresowanie medycyny socjologią wpłynęła również zmiana w oczekiwaniach społecznych dotyczących relacji między lekarzem a pacjentem, wynikająca ze wzrostu wiedzy medycznej rozpowszechnianej za pośrednictwem środków masowego komunikowania się – powyższa zmiana przejawiała się w społecznej wymagalności stawiania diagnozy i podjęcia leczenia przez lekarza w sposób zindywidualizowany
i „terapeutyczny” (zwłaszcza w komunikowaniu o chorobie i przedstawianiu zaleceń).

Praca socjalna a socjologia medycyny

1)     osoby bezdomne, bezrobotne, niepełnosprawne, uzależnione, opuszczające zakłady karne i żyjące w ubóstwie najczęściej bywają klientami ośrodków pomocy społecznej. U nich również bardzo często pojawiają się problemy zdrowotne, toteż zdrowie stanowi duży obszar zainteresowania pracy socjalnej;

2)     praca socjalna może być inspiracją dla organizacji promocji zdrowia (wykorzystanie metod i doświadczeń pracy socjalnej);

3)     praca socjalna zmierza do uzyskania profesji.

Główne nurty i kierunki badań socjologii medycyny

1)     20.02.1848 w pruskiej prasie poinformowano o epidemii duru. Kilka dni później, antropolog i patolog Rudolf Vitchow przeprowadził sekcję zwłok zmarłych pacjentów, którzy zamieszkiwali miejsca „skażone” - Rybnik, Żory i Mikołów – oraz zapoznał się z warunkami życia społeczno – politycznego mieszkańców, wykonywaną przez nich pracą, sposobem odżywiania. Po wykonanych czynnościach wskazał, iż bezpośrednim źródłem epidemii był ucisk aparatu władzy świeckiej i kościelnej;

2)     W latach 30 – 60 XIX wieku medycyna osiągnęła spektakularne sukcesy w dziedzinie farmakologii i walki z chorobami zakaźnymi. Doprowadziło to do szerokiej medykalizacji życia społecznego, która zaczęła stopniowo ulegać zmniejszeniu, ze względu na ogólny sceptycyzm społeczeństw wobec medycyny.

Wywołany został on poczuciem przedmiotowości i ogólnego konsumpcjonizmu u wielu grup społecznych (zwłaszcza osób starszych i niepełnosprawnych). Przyczyną takiego stanu rzeczy były: koncentracja na leczeniu przynoszącym profity na drodze uzyskania specjalizacji i w postaci materialnej, a nie na autentycznej pomocy i opiece, minimalne podejmowanie działań prewencyjnych, pomijanie aspektów społecznych
w diagnozowaniu i leczeniu. Rezultatem powyższego stało się zainteresowanie społecznymi problemami towarzyszącymi chorobie, zmiana definicji ról społecznych, wzięcie pod uwagę w procesie leczenia i ochrony zdrowia indywidualnych czynników socjodemograficznych (jak np. status społeczny czy osobowość jednostki). Ponadto zaczęto badać zjawiska otaczające chorobę, wykorzystując różne orientacje teoretyczne – zwrócono uwagę na nieprofesjonalny system walki z chorobą, niekonwencjonalne metody leczenia (samolecznictwo, lecznictwo ludowe, praktyki lecznicze uzdrowicieli),
ich skuteczność i uwarunkowania.

3)     Tanatosocjologia – tworzenie i rozwój hospicjów.

4)     Badania nad problematyką rodzin w obliczu choroby i nie pełnej sprawności, które
w Polsce przeprowadzono pod przewodnictwem prof. Weissa – wskazano na wysoki stopień problemów ze znalezieniem pracy zawodowej przez osoby po zawale lub amputacji (socjologia nie pełnej sprawności) oraz problemy z ich rehabilitacją. Badanie przyczyniły się do powołania w 1971 r. Komitetu Rehabilitacji i Adaptacji Człowieka oraz opracowania przez Jan Szczepańskiego dokumentu dotyczącego systemów rehabilitacji i problemów z nią związanych. W ten sposób zainicjowano ruch mający na celu pogłębienie analizy i terminologii związanej z nie pełną sprawnością. Zaczęto badać mechanizmy postaw wobec osób niepełnosprawnych, relacje na płaszczyźnie instytucje – niepełnosprawni (m.in. udowodniono koncepcję, iż instytucje mają wpływ na życie człowieka, lecz nie na zjawisko samo w sobie), katalogować i uporządkowywać wiedzę na temat problematyki związanej
z niepełnosprawnością i rehabilitacją. W 1978 r. pojęcie nie pełnej sprawności wprowadzono do spisu powszechnego.

Pojecie samoopieki

Definicja samoopieki wypracowana przez Światową Organizację Zdrowia wskazuje, że jest ona działaniem celowym, a jej praktyki (samoleczenie, wsparcie społeczne i pierwsza pomoc) mają na celu zapobieganie choroby, jej ograniczenie lub zachowanie zdrowia. Wg tej koncepcji to pozytywne działania mające na celu niedopuszczenie do negatywnych zmian
w stanie zdrowia, które opierają się na wiedzy i umiejętnościach jednostek, często odmienne od wiedzy i umiejętności właściwej profesjonalistom medycznym. Znaczenie samoopieki dla zdrowia było sygnalizowane od lat siedemdziesiątych, od kiedy to wskazywano na konieczność uwzględnienia, obok formalnych, także nieformalnych źródeł pomocy w zakresie pojawienia się określonych objawów chorobowych lub potrzeb zdrowotnych. Jednostki
i grupy społeczne praktykujące powyższą koncepcję określa się tzw. „kręgiem laików”.

Samoopieka a samopomoc

Samoopieką nie jest samopomocą, bowiem ta druga nie jest działalnością celową, zaś tylko spójne i celowe organizacje – zarówno formalne jaki i nieformalne – są w stanie wpłynąć na zachowanie osoby potrzebującej wsparcia czy potrzebującej pomocy.

System laików i jego rola

Wyróżnia się trzy grupy wchodzące w skład systemu laików:

1)     środowisko rodzinne, społeczność sąsiedzka, znajomi,

2)     Kościoły i instytucje charytatywne,

3)     zielarze, znachorzy i uzdrowiciele.

Ich rola sprowadza się do działań związanych z rozpoznaniem problemów zdrowotnych (stawianiem diagnozy), poszukiwaniem najodpowiedniejszych metod leczenia
i ich zastosowaniem oraz prewencją (zapobieganie chorobom). Krąg laików wspiera, a nawet wyręcza medycyną oficjalną, bowiem w dużej mierze podejmuje on działania związane
z prewencją i promocją zdrowia – w tym zakresie medycyna oficjalna jest raczej mało aktywna i efektywna.

Opierając się na konkretnych przykładach można mocniej uzasadnić powyższą argumentację – krąg laików

a)      wywiera nacisk i mobilizuje do walki o prawa do świadczeń dla aktualnych
i potencjalnych pacjentów (to także dążenia do pokonania barier architektonicznych i komunikacyjnych czy działania w obronie środowiska naturalnego),

b)     modeluje pro i antyzdrowotne zachowania (stosunek do używek, konkretne postępowanie w chorobie),

c)      zaspokaja potrzeby w zakresie opieki i pielęgnacji (zwłaszcza u osób
o ograniczonej możliwości samodzielnego ich zaspokojenia – osób niepełnosprawnych, starszych, niemowląt).

Trzon systemu laików stanowi rodzina.

Rodzina wobec zdrowia i choroby

W latach 60-tych w Europie Zachodniej, a w 70-tych w Polsce przeprowadzono badania mające na celu wskazanie wpływu rozmaitych cech rodziny na stan zdrowia jednostki lub społeczności, jeżeli takowy by wystąpił. Rezultat powyższych badań był następujący – mimo iż nie wykazały one przyczynowo – skutkowej zależności pomiędzy stanem zdrowia jednostki, a tzw. czynnikiem rodziny (zmienna niezależna) to jednak zaobserwowano nieprzypadkowy związek pomiędzy nimi, np.:

1)      wysokie ciśnienie i występowanie chorób układu krążenia (sercowych) koreluje
z warunkami życia rodziny,

2)      wysoki wskaźnik zgonów niemowląt koreluje z cechami socjodemograficznymi matki (wykształcenie matki na niskim poziomie, złe warunki mieszkaniowe, zatrudnienie matki w rolnictwie),

3)      najwyższy wskaźnik zachorowań, absencji i zgonów występuje u osób samotnych, po rozwodzie i owdowiałych, natomiast najniższy – u osób zamężnych,

4)      w skali jednostkowej zaobserwowano, iż zaburzenia w życiu rodzinnym (problemy natury emocjonalnej, konflikty w porozumiewaniu się) współgrają
z problemami psychicznymi i psychosomatycznymi, takimi jak np. zaburzenia życia seksualnego, nerwice, bóle głowy u dorosłych oraz torsje czy moczenie nocne u dzieci.

Ponadto zasygnalizowano współwystępowanie różnego rodzaju uzależnień
u poszczególnych członków rodzin z zaburzeniami czynnika rodziny (pojawia się również mechanizm współuzależnienia).

Pozostałe wnioski wynikające z powyższych badań:

1)     zanik rodzin wielopokoleniowych,

2)     wiele funkcji rodziny przejęły instytucje państwowe,

3)     funkcjonowanie rodzin pod wpływem choroby – wskazanie następujących konsekwencji:

a)      utrata profitów (w postaci premii motywacyjnych i innych tego typu),

b)     utrata profitów z potencjalnie przepracowanych godzin nadliczbowych,

c)      przejście na rentę,

d)     ograniczanie dochodów u współmałżonka opiekującego się osobą chorą.

Ponadto następuje:

a)      obniżenie standardu higienicznego i odżywiania (u tych najbardziej niezaradnych, a więc najczęściej rodzin niepełnych),

b)     izolacja społeczna i systemu rodzinnego,

c)      czynności związane z zaspokojeniem potrzeb opiekuńczych i pielęgnacyjnych podlegają redukcji w mniejszym stopniu w przypadku choroby kobiet, aniżeli w przypadku choroby mężczyzny,

d)     funkcja emocjonalna zdecydowanie uległa wzmocnieniu (unikanie sytuacji konfliktowych, podejmowanie starań o uczucie, współczucie),

e)      funkcja kulturalno – towarzyska uległa ograniczeniu (mniejsza aktywność poza domem, zmiana zachowań wymagających aktywności wewnątrz rodziny),

f)       zmiana sposobu komunikowania się na płaszczyźnie wewnątrzrodzinnej:

-          nasilenie się potrzeby komunikowania z osoba chorą i jej uzewnętrznienie lub ograniczenie komunikacji z osobą chorą,

-          usztywnianie granic podsystemów w rodzinie (osoby dorosłe komunikują się głównie między sobą),

g)     tendencja do palenia, picia kawy i alkoholu jako sposobu na rozładowanie napięcia emocjonalnego – do ¼  wzrosła liczba osób palących,
63% respondentów ograniczyło wypoczynek, 1/3 wskazała na zaburzenia snu, a ¼ poprawiła swój sposób odżywiania.

Rola rodziny:

1)     dom rodzinny jest pierwszym miejscem, gdzie obserwuje się wszelkiego rodzaju zaburzenia na tle zdrowotnym,

2)     jest podstawowym „ośrodkiem leczniczym” – spełnia funkcje opiekuńczą: rodzina stawia pierwsze diagnozy, poszukuje najwłaściwszej formy leczenia i umożliwia ich pełne zastosowanie, dociera do kompetentnej pomocy,

3)     rodzina stanowi podstawowe źródło wsparcia:

-   ...