Socjologia rozwoju – dr K. Bierwaczonek (2004/05)

Program kursu

1.      Zajęcia organizacyjne.

2.      Podstawowe pojęcia. Trauma zmian społecznych.

3.      Początki polskiej transformacji w perspektywie teorii rozwoju społecznego:

ü      Marek S. Szczepański, „Pokusy nowoczesności. Polskie dylematy rozwojowe”, Katowice, 1992 (część 1).

4.      Klasyk socjologii o wpływie religii na rozwój społeczny:

ü      Max Weber, „Asceza i duch kapitalizmu” w „Szkice w socjologii religii”, Warszawa, 1993 lub „Etyka protestancka a duch kapitalizmu”, Lublin, 1993 (rozdział 3).

5.      Socjologiczne teorie kapitału społecznego:

ü      Francis Fukujama, „Kapitał społeczny”,

ü      W. Lawrence E. Harrison – red. Samuel P. Huntington, „Kultura ma znaczenie”, Poznań, 2003,

ü      Tomasz Zarzycki, „Kapitał społeczny a trzy polskie drogi do nowoczesności”,

ü      „Kultura i społeczeństwo”, rok XLVIII, nr 2, 2004 (str. 45-65).

6.      Dyskusja nad afrykańskimi przyczynami zacofania:

ü      Ryszard Kapuściński,„Heban”, Warszawa, 1997 (rozdziały: „Ja biały”, „Wykład
o Runadzie”, „Stygnące piekło”).

7.      Próba analizy sytuacji globalnej – czy żyjemy w czasie zderzenia cywilizacji?:

ü      Saumuel P. Hungtington, „Zderzenie cywilizacji”, Warszawa, 1997 (część1 i 2).

8.      Globalizacja w ujęciu socjologicznym:

ü      Zygmunt Bauman, „Globalizacja”, Warszawa, 2000 (rozdziały 1, 3 i 4).

9. Kolokwium.

10. Człowiek w labiryncie sieci:

ü      Edwin Bendyk „Antymatrix. Człowiek w labiryncie sieci”, Warszawa, 2004 (rozdziały Prolog, Węzeł 4, 5 i 15).

Podstawowe pojęcia socjologii rozwoju[1]

Pojęcie zmiany społecznej

              Zmiana społeczna - różnica miedzy stanem systemu społecznego (grupy, organizacji) w jednym momencie czasu i stanem tego samego systemu w innym momencie czasu. Stan wcześniejszy i późniejszy mogą różnić się zmianą:

a)      składu systemu (np. w społeczeństwie osiedlają się obcokrajowcy, do partii politycznej zapisują się nowi członkowie; migracje, rekrutacja do grupy, mobilizacja, reforma organizacyjna);

b)     struktury systemu - modyfikacja czterech sieci powiązań między elementami:

ü      interakcjami (wyłaniają się nowe struktury interakcyjne - ludzie nawiązują nowe kontakty, wchodzą w nowe stosunki, łączą się w nowe grupy),

ü      interesami (wyłaniają się nowe struktury interesów - ludzie bogacą się lub biednieją, zyskują lub tracą władzę),

ü      normami (wyłaniają się nowe struktury normatywne - ludzie zaczynają wyznawać nowe wartości, kierować się nowymi normami, odgrywać nowe role, karać
i nagradzać, za co innego niż dawniej),

ü      ideami (wyłaniają się nowe struktury idealne - ludzie zaczynają wierzyć w nowych bogów, akceptować nowe ideologie, zyskiwać nową wiedzę o świecie);

c)      granicy systemu (np. dwie partie polityczne łączą się w jedną);

d)     w otoczeniu systemu (np. urbanizacja pochłania podmiejskie wioski).

Zmiana społeczna to pojedynczy epizod, przejście od jednego stanu systemu do drugiego.

Termin „zmiana społeczna” został wprowadzony przez Williama Woberga w 1932 r – wówczas oznaczał on proces strukturalnych przekształceń systemu społecznego.

Zmiany społeczne mogą mieć charakter:

ü      postępowy – siła napędowa rozwoju społecznego, oceniany w kategoriach danego społeczeństwa, ważny jest punkt odniesienia i ocena,

ü      stagnacyjny – utrwalają istniejący porządek rzeczy,

ü      regresyjny – cofnięcie procesów rozwojowych, ważna relatywizacja i odniesienie do ładu społecznego.

Ewolucja procesu szukania źródeł zmian:

1)     Ponadnaturalne.

2)     Siły natury (klimat, determinanty biologiczne).

3)     Charyzma pewnych jednostek.

4)     Dehumanizujące rolę człowieka obiektywne prawa historii.

5)     Wielkie indywidualności, wybitne jednostki wyrażające pewnych tendencji rozwojowych w społeczeństwie.

6)     Role społeczne – przywódcze, władcze, organizatorskie.

7)     Zmiany w życiu codziennym.

8)     Ruchy narodowe, działania masowe, zorganizowane podmioty kolektywne.

Pojęcie procesu społecznego

              Proces społeczny - ciąg sekwencji następujących po sobie i przyczynowo uwarunkowanych zmian systemu. O jednym procesie mówi się, gdy system mimo zmian zachowuje podstawową tożsamość (np. powolny rozpad rodziny).

Wyróżnia się następujące typy procesów społecznych:

1)     Proces kierunkowe – żadna faza procesu nie jest identyczna z jakąkolwiek inną – proces jest nieodwracalny, a każda faza późniejsza upodabnia stan systemu do pewnego stanu wyróżnionego: preferowanego, upragnionego lub postrzeganego negatywnie.

2)     Proces cykliczny - taki, w którym po pewnym czasie stan systemu powraca do punktu wyjścia(np. cykle koniunkturalne wzrostu i recesji czy rynkach finansowych).

Jeżeli z upływem czasu zwiększa się poziom pewnej zmiennej lub kompleksu zmiennych, ze względu na który dany proces jest rozpatrywany (kierunek procesu społecznego jest pozytywny) oraz kierunkowa sekwencja zmian społecznych jest uruchomiona przez mechanizmy wewnątrzspołeczne (immanentne, endogenne – zamknięte w ramach rozważanego systemu) wówczas rodzaje tego procesu kierunkowego określa się mianem rozwoju społecznego.

Definicja rozwoju społecznego wg M.S. Szczepańskiego i jego typy

              „Rozwój społeczny jest to proces zmian jakościowych o postępowym charakterze obejmujący wszelkie mechanizmy które owe zmiany zainicjowały, przyśpieszały, czy tylko na nie wpływały w sposób pośredni”. Ma charakter kierunkowy, kumulatywny, prawidłowy
i procesu historycznego (nie można abstrahować od warunków historycznych). Może mieć charakter skokowy (zmiany ilościowe kumulują się, po czym następują zmiany jakościowe), regresywny lub stagnacyjny (proces kumulowania zmian partyfikujących status qvo)

Można wyróżnić następujące typy rozwoju społecznego:

a)      Rozwój autonomiczny – powinien prowadzić do zupełnej lub częściowej samowystarczalności systemu w sferze ekonomicznej politycznej i społeczno – kulturowej (państwo albańskie).

b)     Rozwój współzależny – opiera się na równoprawnym charakterze stosunków gospodarczych, politycznych, kulturowych, mają one prowadzić do wewnętrznych stosunków rozwojowych.

c)      Rozwój zależny – relacja krajów trzeciego świata z krajami bogatymi , kilka sfer :

ü      wymiana nierówna, sfera ekonomiczna – np. kraje trzeciego świata eksportują diamenty, importują techniki wysokospecjalistyczne,\

ü      sfera polityczna – asymetria presji i oddziaływań politycznych (państwa afrykańskie),

ü      sfera kulturowa – gwałt symboliczny – wywodzi się z teorii Piera Gurdie,

ü      sfera ekologiczna – do krajów trzeciego świata przerzucane są odpady, przestarzałe technologie.

Ponadto mówi się o rozwoju społecznym:

a)      jednokierunkowym (unilinearnym) - sekwencja zmian biegnie zawsze tym samym, jednym torem,

b)     wieloliniowym (multilinearny) - różne sekwencje zmian mają jedynie zbliżony ogólny kierunek, ale przebiegają w różny sposób, różnymi torami, w zależności od konkretnych warunków historycznych czy kulturowych danego społeczeństwa,

c)      skokowym - po okresie kumulowania się zmian ilościowych, cząstkowych, dochodzi do procesu nasycenia, po którego minięciu występuje zasadnicza zmiana jakościowa.

Podstawowe paradygmaty dotyczące rozwoju społecznego[2]:

1)     modernizacyjny,

2)     zależnościowy,

3)     alternatywny (endogenny).

Teoretycy modernizacji uznają rozwój za ewolucyjny, stadialny, jednoliniowy (unilinearny) i konwergentny (upodabniający) proces zmian społecznych. Ewolucyjny, bo prowadzący w drodze stopniowych – rozłożonych w czasie –zmian od stadium zacofania do stadium przemysłowego czy nawet informatycznego. Jednoliniowy i konwergentny, bo przebiegający najczęściej podobnie we wszystkich społeczeństwach i prowadzący do zbliżonych – aczkolwiek niejednakowych – efektów. Propozycja ta wynika z przekonania, iż etapy rozwoju i nieodzowność ich przekraczania to niezmienne cechy społecznej ewolucji.
W rozwojowym transie niektóre kraje pokonują konieczne etapy szybciej, inne zaś – wolniej; przemianom w jednych towarzyszyły konflikty, zaburzenia i dramaty, w innych – efekty ewolucji tego typu nie wystąpiły. Finał będzie jednak we wszystkich  przypadkach ten sam – społeczeństwo nowoczesne – choć ujawniają się regionalne różnice kulturowe, polityczne, ekonomiczne i technologiczne[3].

              Rozwój zależny (zdominowany) oznacza ciąg zmian ekonomicznych, politycznych, kulturowo-społecznych i techniczno-technologicznych, jakie zachodzą w państwach peryferyjnych; zmiany te jednak warunkowane są przeobrażeniami w krajach dominujących, centralnych. Zależność stanowi zatem specyficzne, podwójne uwarunkowanie przemian
i funkcjonowania struktur społeczno-ekonomicznych przez czynniki zewnętrzne, mające charakter nadrzędny, i czynniki wewnętrzne, które są im bezpośrednio przyporządkowane[4].

Pojęcie postępu  społecznego

              Postęp społeczny jest procesem rozwojowym, którego kierunek jest wartościowany, oceniany pozytywnie, a więc zakłada kierunkowość procesu, czyli zmiany prowadzące do coraz to innych, nowych stanów społeczeństwa, biegnące jakimś torem, przybliżające do jakiegoś określonego stanu idealnego. Postęp społeczny to nieustanny, ciągły, prawidłowy ruch ludzkości ku coraz doskonalszym formom życia społ.

Jego przeciwieństwem jest regres, czyli proces oddalania się od wysoko cenionych wartości, i tym samym zbliżanie się do wartości przeciwnych.

Postępowość (i regresywność) jest relatywizowana:

ü      do zbiorowości, która takie oceny formułuje;

ü      historyczne - to, co za postęp jest uważane „dziś”, mogło „wczoraj” nie być postępowe, a nawet być regresywne;

ü      do przyjętych kryteriów postępu (uznawanych wartości) - to, co postępowe w myśl jednego kryterium, może nie być postępowe w myśl kryterium konkurencyjnego
(np. uprzemysłowienie jest postępem, gdy za kryterium przyjmujemy wzrost produkcji, ale nie jest postępem, gdy za kryterium uznamy przetrwanie środowiska naturalnego).

Wizje postępu:

1)     Wizja sakralna - sprawcą i twórca historii jest Bóg, dzieje przebiegają w sposób z góry przez Boga wyznaczony (nieuchronne przeznaczenie), i zmierzają ku królestwu bożemu, które jest bardzo odległe w czasie i umieszczone poza ziemską egzystencją.

2)     Wizja mechanistyczna - za podmiot postępu uznaje się sam system społeczny, który zmienia się i rozwija na mocy własnych, wewnętrznych tendencji, automatycznie, prawidłowo, nieuchronnie. Cel postępu zostaje sprowadzony na ziemię, a czas dzielący od ideału ulega dużemu skróceniu.

3)     Wizja humanistyczna - za twórcę i sprawcę dziejów uważany jest człowiek, rozumiany w kategoriach zbiorowości.. Pomiotem kolektywnym mogą być narody, klasy społeczne, ruchy społeczne, państwo. Podmioty indywidualne - wybitni przywódcy charyzmatyczni, polityce, prorocy, bohaterzy, wodzowie. Celem jest stopniowe doskonalenie jakiegoś istotnego wymiaru życia ludzkiego - emancypacja grup upośledzonych, wyzwalanie się z alienacji, zwiększanie wolności, autonomii, dobrobytu.

Nowoczesność i późna nowoczesność[5]

              Piotr Sztombka wskazuje na dwa sposoby definiowania nowoczesności:

1)      Historyczny - odwołuje się do miejsca i daty pojawienia się nowej formacji społecznej.