Analiza socjologiczna państwa

(w oparciu o książkę „ Socjologia. Wielkie struktury społeczne”

autorstwa Turowskiego)

Definicja państwa (w ujęciu socjologicznym)

              Państwo jest formalną organizacją społeczeństwa, obejmującą ludność żyjącą na danym terytorium i podlegającą najwyższej suwerennej władzy.

Teoretyczne koncepcje pojmowania państwa

1)     Teoria umowy społecznej

Thomas Hobbes (1588-1679) zakładał, że człowiek z natury i instynktu zajmuje się wyłącznie własnymi sprawami - każdy jest egoistą i usiłuje wywalczyć wszystko, czego domaga się jego egoizm. Nikt nie ma praw i obowiązków, które by go ograniczały i tylko od sił jednostki zależy ile ona wywalczy. Jednak walka przynosi szkody i dla ich uniknięcia ludzie opuścili stan naturalny. Aby uzyskać pokój zaczęli żyć jakby skrępowani umową – każdy ustąpił część swych pretensji na rzecz społeczeństwa, a w zamian otrzymał obronę. Tak powstało państwo – nie z natury i instynktu, lecz z obawy i rozsądku. Z państwa powstało prawo i obowiązki, a wraz z prawem – obiektywna miara dobra i zła. Państwo jest dobrze funkcjonującym mechanizmem, a warunkiem tego jest działanie najwyższej siły sprzęgającej wszystkie części mechanizmu, czyli monarchy. Dlatego lud ustępuje monarsze swych praw. Czyni go władcą. Normy życia zależą od woli i rozkazu monarchy.

Kontynuatorem powyższej myśli był Jean Jacques Rousseau (1712 – 1778), który głosił, iż wszelki ustrój społeczny nie jest dziełem natury, lecz wytworem sztucznym – złym, bo wytwarza nierówności między ludźmi.

2)     Klasowa teoria państwa jako aparatu przymusu

Karol Marks i Fryderyk Engels dowodzili, że w wyniku rozwoju sił wytwórczych
i społecznego podziału pracy pojawia się własność prywatna, rodzina oraz klasy społeczne. Państwa zaś powstaje w wyniku konfliktów między klasami jako aparat odpowiednich instytucji i środków przemocy, umożliwiających klasie posiadającej środki produkcji podporządkowanie sobie klas niższych, Państwo jest więc aparatem przemocy, pozostającym na usługach klasy panującej.

3)     Państwo jako społeczność naturalna

Arystoteles określił człowieka jako istotę polityczną – z natury tworzącą i żyjącą
w społeczności politycznej. Państwo jest społecznością naturalną, gdyż jednostka ludzka musi żyć we wspólnocie politycznej, aby zaspokoić swe wszystkie potrzeby i by rozwinąć w pełni swe człowieczeństwo; rodziny, społeczności sąsiedzkie nie są w stanie zaspokoić wszystkich potrzeb człowieka. Dobo ogółu, dobro wspólne, dobro wszystkich mniejszych wspólnot może być zabezpieczone tylko przez państwo.

Fazy kształtowania się państwa

Strukturalnym przejawem ukształtowania się państwa było wytworzenie w danej społeczności plemiennej czy w wielu grupach plemiennych wyodrębnionych instytucji administracyjnych i politycznych, które były ustanowione ponad plemiennymi instytucjami władzy.

              Wyróżnia się trzy fazy strukturalne w procesach kształtowania się państwa i tworzenia się wyodrębnionych instytucji politycznych i administracyjnych:

1)     „Faza wodzów militarnych” polegała na tym, że w danym społeczeństwie plemiennym lub w ramach kilku sąsiednich plemion (szczepów) tworzono instytucję lub stanowisko i powoływano odpowiednia osobę do spełnienia określonego zadania czy zadań – najczęściej instytucję wodza militarnego w związku z konfliktami terytorialnymi czy sporami wewnętrznymi. Powyższe dokonywało się w drodze:

a)      pokojowego połączenia pewnych grup plemiennych,

b)     podboju albo

c)      ewolucyjnego wewnętrznego rozwoju danej grupy plemiennej.

2)     Okres państwa patrymonialnego – okres wytworzenia się trwałych instytucji władzy administracyjnej i politycznej w postaci książąt feudalnych, władzy królewskiej, posługującej się zespołem urzędów i urzędników pełniących określone zadania
w zakresie administracji czy reprezentowania państwa („dwór”). Cechą tej fazy jest traktowanie państwa i jego terytorium jako własności księcia, króla.

3)     Faza państwa nowożytnego cechuje się:

a)      oddzieleniem własności prywatnej księcia, króla, władcy politycznego od własności publicznej państwowej, stanowiącej własność społeczeństwa obywatelskiego,

b)     wytworzeniem trwałych instytucji administracji państwowej, instytucji politycznych i sądowniczych, a więc całej struktury organizacji władzy państwowej, odrębnej od wszelkich innych struktur, jakie w społeczeństwie globalnym występują,

c)      powstaniem różnych form doradztwa, wnioskowania czy współdecydowania obywateli lub pewnej kategorii obywateli w sprawowaniu władzy państwowej.

Funkcje państwa

Państwo jako forma organizacji społeczeństwa spełnia dwa rodzaje funkcji:

1)     Funkcje zewnętrzne - obejmują dwie grupy zadań:

a)      zapewnienie bezpieczeństwa społeczeństwu (rozumiane jako działania dyplomatyczne zmierzające do tworzenia porozumień, zawierania umów międzynarodowych, przeciwdziałającym agresją i konfliktom zbrojnym,
i podejmowania wszelkich działań na rzecz wzajemnej współpracy gospodarczej, kulturalnej i politycznej oraz starań na rzecz utrzymania pokoju, a także jako stworzenie siły militarnej, która mogłaby chronić jednostki przed agresją ze strony innych państw),

b)     przedstawicielstwo swego społeczeństwa czy narodu wobec innych społeczeństw w stosunkach międzynarodowych. Organy przedstawicielskie (ambasady, konsulaty, delegacje, misje polityczne, wojskowe, handlowe itp.) reprezentują interesy danego państwa w innych krajach. Zawierają porozumienia i umowy, utrzymują kontakty z organami władzy innych państw. Sprawują opiekę nad obywatelami swego kraju znajdującymi się na terytorium innego państwa.

2)     Funkcje wewnętrzne – również obejmują dwie grupy zadań:

a)      zapewnienie ładu i porządku w obrębie społeczeństwa jako wielości różnych grup społecznych i instytucji oraz w stosunkach między obywatelami – ustanawianie i regulowanie porządku prawnego, określającego m.in. organizację władz państwowych i cały ustrój państwa (prawo konstytucyjne),
a następnie prawa regulujące stosunki między obywatelami a władzami państwa czy wzajemnie między obywatelami (prawo cywilne),

b)     sprawowanie zwierzchniego nadzoru nad działalnością różnych grup społecznych i ich instytucji, wspomaganie ich działalności w różnych dziedzinach, inicjowanie tej działalności, koordynowanie, rozstrzyganie sporów i konfliktów. W tym zwierzchnim nadzorze państwo przestrzega zasady kompetencji i autonomii poszczególnych grup społecznych.

Funkcje uniwersalne państwa są to funkcje określone w formie wskazania kierunków
i zakresów działań władzy państwowe. Konkretyzacja zadań wynikających z tych funkcji, zależna jest od miejsca i czasu historycznego oraz sytuacji danego społeczeństwa.

Ponadto państwo spełnia funkcje interwencyjne – takie jak interwencjonizm w życie gospodarcze społeczeństwa. Rodzaje w/w interwencji[1]:

1)      państwo tworzy system prawny, regulujący własność i zasady zawierania umów między podmiotami gospodarczymi, aby rynek gospodarczy mógł sprawnie funkcjonować;

2)      państwo zapewnia warunki dla wolnej konkurencji, przeciwdziała monopolizacji rynku (ustawodawstwo antymonopolowe),

3)      państwo występuje jako dostarczyciel dóbr publicznych lub zapewnia dostarczenie tych dóbr,

4)      państwo przez regulację cen, podatków, ograniczenia wszelkiego rodzaju powinno przeciwdziałać negatywnym efektom działalności gospodarczej, a zarazem wykorzystywać instrumenty zmierzające ku pozytywnym rezultatom.

Definicja i rodzaje źródeł władzy państwowej

Pojęciem władzy – z socjologicznego, ogólnego punktu widzenia – oznacza się czyjeś czy przysługujące komuś uprawnienia i możność wpływania na zachowania innych.
W przypadku gdy wskazuje się uprawnienia i możność egzekwowania od obywateli określonych zachowań w drodze stosowania odpowiedniego systemu nagród i kar (sankcji) mówi się o władzy najwyższej, suwerennej czyli państwowej.

              Max Weber wyróżnił trzy rodzaje źródeł władzy, panowania czyli legitymacji, by sprawować władzę:

1)     legalne sprawowanie władzy wywodzi się z formalnoprawnego, obowiązującego uregulowania prawnego, przypisującego uprawnienia władcze, czyli prawo do realizowania władzy w zakresie ustalonych kompetencji;

2)     władza tradycjonalna – źródłem legitymacji są przyjęte i uświęcone tradycje, przypisujące osobie czy osobom określonego pochodzenia uprawnienia do wykonywania władzy w określonym zakresie;

3)     panowanie charyzmatyczne – uprawnienie do sprawowania władzy wypływa ze szczególnych cech osobowości (charyzmy) danej osoby.

Cechy władzy państwowej:

1)     instytucjonalizacja – rozbudowany charakter władzy państwowej w postaci systemu instytucji politycznych, administracyjnych i sądowniczych. Państwo istnieje, działa, funkcjonuje przez tzw. instytucje trojakiego rodzaju:

a)      instytucje polityczne (np. parlament, rady gminy, ambasady, konsulaty),

b)     instytucje administracyjne (Rada Ministrów, urzędy wojewódzkie),

c)      instytucje sądownicze (sądy powszechne, Trybunał Konstytucyjny);

2)     organy władzy państwowej dysponują prawem stosowania przymusu fizycznego względem tych obywateli, którzy naruszyli określone normy prawa stanowionego;

3)     suwerenność. Wyróżnia się dwa rodzaje suwerenności:

a)      suwerenność wewnętrzna polega na tym, że władza państwowa

ü      posiada prawo kontroli nad innymi systemami instytucji i grupami społecznymi, jakie w obrębie danego społeczeństwa występują,

ü      koordynuje ich działalność,

ü      rozstrzyga konflikty;

b)     suwerenność zewnętrzna polega na tym, że państwo jest reprezentantem danego społeczeństwa globalnego względem innych państw, w życiu międzynarodowymi i inne państwa nie mogą ingerować w sferę wewnętrznych spraw danego państwa.

Typologie państw

Ze względu na panujące stosunki produkcji wyróżnia się:

a)      państwa niewolnicze,

b)     feudalne – władza skupiona (była w średniowiecznej Europie) w rękach feudałów, czyli właścicieli ziemskich (rycerstwo, Kościół, panujący),

c)      kapitalistyczne,

d)     socjalistyczne.

Ze względu na formy organizacji wyróżnia się:

e)      państwa unitarne – charakteryzuje je jedność struktury organizacyjnej i brak podziałów na jakieś części składowe, które miałyby cechy „państwowości”;

f)       państwa złożone, związkowe, zwane państwami federalnymi czy federacyjnymi – ustrój państwa związkowego polega na podziale instytucji władzy państwowej między całość związku i poszczególne części składowe (kraje, stany, republiki), które w określonym zakresie spraw regulują je samodzielnie przez własne organy władzy i w sposób odrębny, odmienny od całości czy innych pozostałych części państwa. Rozpatrując organizację państw złożonych można spotkać się z zastosowaniem pojęcia federacja, które oznacza związek państw.

Ze względu na formalne źródło władzy państwowej i odmienny sposób powoływania osoby czy osób uprawnionych do sprawowania władzy zwierzchniej (czyli formę rządów) wyróżnia się:

a)      państwa monarchiczne – podstawową cechą ustroju monarchicznego jest zasada, iż władza państwowa jest sprawowana przez lub w imieniu króla, monarchy, cesarza, księcia itp. i w jego imieniu wykonywane są najważniejsze akty rządzenia, w wyniku dziedziczenia, lekcji bądź zamachu stanu.

Pełnia jego władzy wiąże się z aktem koronacji, czyli momentem uroczystego, formalnego aktu legitymizacji (publicznego stwierdzenia uprawnienia do sprawowania funkcji najwyższego organu władzy państwowej). Wyróżnia się monarchię:

ü      ograniczoną konstytucyjną (w państwie obowiązują prawa zwyczajowe, czyli zbiór dotychczasowych ustaw, a rola monarchy sprowadza się do symbolizowania państwa),

ü      nieograniczoną despotyczną (forma realizowana np. w starożytnej Mezopotamii czy Egipcie, ukształtowana na skutek warunków naturalnych),

ü      nieograniczoną absolutną;

b)     państwa republikańskie – funkcję organu władzy zwierzchniej pełni prezydent wybrany w wyniku wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i w głosowaniu tajnym (w wyjątkowych sytuacjach przez zgromadzenie narodowe) i może nią zostać każdy obywatel kraju, nie legitymujący się określonym pochodzeniem rodowym, lecz spełniający prawnie określone wymagania (w Polsce – obywatel polski, który najpóźniej w dniu wyborów skończy 35 lat i korzysta z pełni praw wyborczych do Sejmu. W związku z powyższym źródłem władzy jest tzw. wola społeczna (społeczeństwo). Wyróżnia się republikę:

ü      demokratyczną (to tzw. typ parlamentarny – podstawowe znaczenie
w systemie organów władzy państwowej przysługuje parlamentowi jako organowi ustawodawczemu i kontrolnemu w całej strukturze organów władzy, składającemu się z przedstawicieli różnych grup ludności, wyłonionych
w drodze wolnych wyborów),

ü      autorykratyczną (np. typ radziecki przed transformacją europejskich krajów komunistycznych – formalną podstawę ustroju państwa stanowiły rady narodowe różnych stopni i na nich oparta była administracja państwowa, jednak w rzeczywistości istniał jednolity system władzy państwowej).

Ze względu na reżim polityczny, czyli środki i metody sprawowania władzy wyróżnia się:

a)      państwa demokratyczne:

ü      państwa liberalne (gospodarka wolnorynkowa),

ü      państwa populistyczne (władza propaguje hasła, postulaty na zasadzie bezpośredniego odwołania się do narodu w celu uzyskania poparcia, po czym – po osiągnięci ów celu – władza sprawuje rządy postępując niezależnie od wcześniej wygłoszonych deklaracji, postanowień. To najczęściej przejściowa forma rządów),

ü      państwa burżuazyjno – demokratyczne (władzę obejmuje burżuazja – Francja po Wielkiej Rewolucji Francuskiej);

b)     państwa autorytarne:

ü      państwa policyjne,

ü      junta wojskowa;

c)      państwa totalitarne

ü      państwa faszystowskie,

ü      państwa stalinowskie (czy też komunistyczne).

Cechy autorytarnego sprawowania władzy:

ü      samowolność sprawującego władztwo i niepodleganie żadnej rzeczywistej kontroli innych organów władzy państwowej,

ü      koncentracja wszystkich rodzajów władzy (prawodawczej, administracyjnej
i sądowniczej) w rękach zwierzchniego organu władzy,

ü      wykorzystanie rozbudowanego systemu sankcji karnych i stosowania przymusu, bez partycypacji w stanowieniu prawa ze strony obywateli.

Cechy totalitarnej władzy politycznej:

ü      władza wszechwładcza i wszechobejmująca - obejmuje wszystkie sfery życia społecznego i wszystkie sfery życia i działalności obywateli,

ü      władztwo sprawowane za pośrednictwem jednej oficjalnie uznanej partii politycznej, której członkowie obejmują wszystkie kierownicze stanowiska,

ü      system władzy oparty jest na jedynej obowiązującej ideologii, która uzasadnia
i uświęca jednopartyjny system władzy.

Oficjalna ideologia jest propagowana i przenika do wszystkich dziedzin kultury, wychowania, szkolnictwa, a nawet moralności, kreując odpowiednie – przez partię uznawane – wzory obyczajowe, normy i przekonania,

ü      praktyki monopolistyczne obejmują środki komunikacji miejskiej, prasę, radio, telewizję, kino i wszelkie publikacje – kontrola (cenzura) treści,

ü      likwidacja wszelkich niezależnych, dobrowolnych organizacji, związków
i stowarzyszeń i inicjowanie i wspomaganie stowarzyszeń, pozbawionych autonomii. Zadaniem kontrolowanych i sterowanych przez centralne komórki polityczne
i partyjne jest mobilizowanie społeczeństwa do akcji i działań podejmowanych przez monopartyjne kierownictwo państwa,

ü      ...