Antropologia kultury - wykłady

Antropologia jako nauka

nauki humanistyczne

(człowiek w kulturze)

nauki przyrodnicze

nauki empiryczne (np. biologia)

nauki formalne (np. matematyka, logika)

ze względu na język interpretacji

ze względu na sposób poznania

ze względu stopień użyteczności

ze względu na przedmiot badawczy

nauki nomotetyczne

nauki dedukcyjne

nauki podstawowe

nauki stosowane

nauki indukcyjne

nauki idiograficzne

Nauka

Antropologiczne a socjologiczne badanie kultury

Kultura jako podstawowa kategoria antropologiczna

Kształtowanie się pojęcia kultury:

1)     Łacińskie słowo „kultura” oznaczało pierwotnie uprawę ziemi.

2)     Cycero w „Rozprawach tuskulańskich” rozszerzył użycie słowa „kultura” na zjawiska intelektualne kulturą ducha nazywając filozofię. Z tym najwcześniejszym rozumieniem kultury łączyło się wyobrażenie wewnętrznego wysiłku zmierzającego do przekształcenia sfery ludzkiego myślenia w sposób analogiczny do przeobrażeń, jakim ludzka praca poddawał naturalną strukturę gleby. Nazwa „kultura” w tym sensie przenośnym - i pochodne od niej wyrażenie kult - podobnie jak uprawa, hodowla,
w pierwotnym rozumieniu oznaczała kulturę czegoś: kulturę umysłu, ducha, kult bogów czy przodków, a więc używana była w odniesieniu do dzieł człowieka
i oznaczała pielęgnowanie ludzkich wartości, umysłu, rozwijanie i doskonalenie ducha ludzkiego.

3)     W wieku XVIII termin „kultura”, używany z przydawką dopełniaczową, został zastąpiony terminem pochodzenia francuskiego-„cywilizacja”, który obejmował całokształt społecznego dorobku w zakresie techniki, nauki, sztuki i politycznych urządzeń[1]. Wcześniej jednak stosowano przymiotnik „cywilizowany”, który oznaczał:

a)      „ogładzony”, „polerowany”, a jego zastosowanie odnosiło się do dobrych, gładkich obyczajów oraz

b)     stan społecznego porządku przeciwstawianego domniemanemu bezprawiu
i chaosowi stosunków panujących wśród ludów dzikich i barbarzyńców.

4)     Pojęcie kultury jako przedmiotu badań historycznych, obejmujących w swym zakresie religię, moralność, obyczaje, organizację społeczną, pracę fizyczną i umysłową, sztukę i naukę, najwcześniej ukształtowało się w humanistycznym piśmiennictwie niemieckim. Do rozpowszechnienia tego pojęcia przysłużyli się:

a)      Pafendorf (XVIII w.) - nieświadomie, na gruncie przeciwstawienia kultury
z naturą, nadał pojęciu kultury samodzielności. W jego mniemaniu obejmowało ono wszelkie wynalazki wprowadzone przez człowieka, instytucje społeczne, ubranie, język, wiedzę i moralność kierowaną przez rozum
i obyczaje.

b)     Leibniz - w swoich pismach filozoficznych na przełomie XVII i XVIII wieku.

c)      Adelung - w słowniku jego autorstwa (1774 r.) pojawiła się pierwsza „formalna” definicja kultury: „uszlachetnienie lub wysubtelnienie wszystkich duchowych i fizycznych sił człowieka albo całego ludu tak, że słowo to oznacza zarówno oświecenie i uszlachetnienie rozumu przez wyzwolenie z przesądów, jak też ogładę, uszlachetnienie i wysubtelnienie obyczajów”.

d)     Herder (XVIII w.) - początkowo skłaniał się ku definicji kultury autorstwa Adelunga, lecz w swych późniejszych pismach[2] zaczął ujmować kulturę jako narzędzie przystosowania do warunków bytu. Wskazywał, iż to tradycja
i określone cechy organiczne (tj. plastyczność, fizyczna słabość, długość dzieciństwa) w połączeniu z inteligencją, czynią z człowieka istotę rozumną. Aby jednak utrzymać się przy życiu musiał on torować drogę swemu istnieniu, wykorzystując do tego właściwe sobie sprawności i umiejętności. Sposób,
w jaki to uczynił, stanowi historię jego kultury, w której nawet najprymitywniejsze ludy mają swój udział. Ponadto określił, iż jedną z cech charakteryzujących kulturę jest jej uniwersalny zasięg - nie ma gorszych czy lepszych „kultur”, mniej czy więcej kulturalnych (w rozumieniu oświeceniowym) ludów, lecz istnieją społeczeństwa różniące się charakterem
i stopniem oświecenia. Herder zwalczał europejski etnocentryzm
w ocenie kultur innych sfer cywilizowanych.

e)      W połowie XIX wieku do popularyzacji terminu kultura w literaturze niemieckiej przyczynili się Aleksander i Wilhelm Humboldt oraz historycy: Burchhardt i Klemm.

Rozumienie kultury w antropologii kulturalnej i socjologii

Aspekty uwypuklone w definicjach kultury wg Krobera i Kluckhohna:

1)     aspekt opisowo-wyliczający reprezentowany przez klasyczną, XIX-wieczną, definicję Tylona: „Kultura czyli cywilizacja jest to złożona całość, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawa, obyczaje oraz inne zdolności i nawyki nabyte przez ludzi jako członków społeczeństwa” (wyliczenie przypadkowych dziedzin kultury);

2)     aspekt historyczny - akcentowanie wyrażeń wskazujących w definicjach na tradycję (dziedziczenie, dorobek);

3)     aspekt normatywny - zwracanie uwagi na jedność norm, „stylów życia” charakteryzującą poszczególne kultury;

4)     aspekt psychologiczny - uwzględnienie mechanizmów psychicznych kształtowania się kultury (proces uczenia się, wytwarzania nawyków, przystosowywania się);

5)     aspekt strukturalny - koncentracja na całościowym charakterze poszczególnych kultur
i ich wewnętrzne powiązania;

6)     aspekt genetyczny - nacisk na wyjaśnienie pochodzenia kultury, jej przeciwstawienie naturze, na jej charakter jako produkt społecznego współżycia ludzi.

Definicja kultury wg Lintona (1936r.):

              „Kultura stanowi układ wyuczonych zachowań i rezultatów zachowań, których elementy składowe są wspólne dla członków danego społeczeństwa i przekazywane w jego obrębie”.

Antropologiczne określenie kultury:

              „to względnie zintegrowana całość obejmująca zachowania ludzi, przebiegające według wspólnych dla zbiorowości społecznej wzorów wykształconych i przyswajanych
w toku interakcji oraz zawierająca wytwory takich zachowań”.

              Zgodnie z powyższym rozumieniem kultura obejmuje dwie zasadnicze klasy zjawisk: zachowania ludzkie oraz przedmioty stanowiące rezultat tych zachowań.

              W zakres kultury wchodzą zachowania odznaczające się regularnością właściwą dla licznych członków określonej grupy, podgrupy czy kategorii społecznej. Głównym źródłem tej regularności jest proces uczenia się, specyficzny dla gatunku ludzkiego i stanowiący jeden z głównych mechanizmów powstawania, trwania i rozwoju kultury.

Proces uczenia się człowieka przebiega na płaszczyźnie werbalnej, tzn. za pośrednictwem symboli, znaków symbolicznych i komunikacji z innym ludźmi - w ten sposób człowiek, rozszerzając swój zakres wiedzy i zdobywając umiejętność praktycznych rozwiązań, korzysta z doświadczeń zbiorowych (a nie indywidualnych), tzn. w procesie uczenia się przekazywane są jednostce przedmioty, normy i wzory zachowań. Aby jednostka mogła stać się normalnym uczestnikiem życia społecznego musiała zostać wprowadzona w kulturę swego społeczeństwa.

W. Goodenough dokonał rozróżnienia na:

ETHIC – etyczny kontekst badania kultury (Benedict, Malinowski)

i EMIC – emiczny kontekst badania kultury (Clifford)

ETHIC – badanie kultury z zewnątrz, ogląd zjawisk jest rezultatem pracy terenowej, tego co badacz zaobserwował; uwzględnia się w niewielkim stopniu punkt myślenia badanego – spora część kultury jest nieuświadomiona

              EMIC - badanie od wewnątrz, badacz przyjmuje postawę negocjującego, próbuje wniknąć do myślenia tubylca, chodzi o uchwycenie sposobów myślenia, kategoryzacji, klasyfikowania. Staramy się wniknąć w strukturę umysłową jednostki a nie strukturę przestrzenną.

              Współczesna antropologia zmierza w stronę EMIC tzn. w sferę symboliczną.

Typy kultur (wg Benadict):

1)     apollińska (cechuje ją umiar, opanowanie, dążenie do wyeliminowania konfliktów),

2)     dionizyjska (charakteryzują ją uniesienie, ekscesy, gwałtowne wyładowania namiętności).

Integracja i dezintegracja kultury

              Współcześnie istnieje tendencja do unifikacji kultury, czego wyrazem jest np. zanik regionalnych strojów czy eliminacja językowych gwar na rzecz jednolitego systemu językowego. Charakterystycznym objawem procesów integracyjnych kultury jest rozwój
tzw. kultury masowej.

              Całkowita bądź stanowiąca przejściową fazę w procesie kształtowania się nowych zasad integracji dezintegracja kultury może być wynikiem

a)      rewolucji społecznej (np. zbyt szybkie tempo procesów uprzemysłowienia czy masowy proces urbanizacji), która przekształca lub niszczy zasadnicze dziedziny bytu materialnego organizacji społecznej i form obyczajowych, albo

b)     efektem bezpośredniego starcia kultur o dużej różnicy poziomów rozwoju.

              Konsekwencją społeczną dezintegracji kultury jest zachwianie norm, zatarcie wzorów, które prowadzą do zachwiania poczucia bezpieczeństwa, napięć nerwowych, wewnątrzgrupowych konfliktów, pogłębienia się konfliktu pokoleń, wysokiego stopnia dysproporcji pozycji społecznych, dezintegracji osobowości. Durkheim określił taki stan społeczny mianem anomii. Jeśli obejmuje on całe społeczeństwo, może doprowadzić nawet do jego całkowitej fizycznej zagłady.

Określenie kultury masowej

Pojęcie oraz przedmiot badań i teorii kultury masowej

              Pojęcie kultury masowej odnosi się do zjawisk współczesnego przekazywania wielkim masom odbiorców identycznych lub analogicznych treści płynących z nielicznych źródeł, oraz do zjawisk jednolitych form zabawowej, rozrywkowej działalności wielkich mas ludzkich. Zatem jej przedmiot obejmuje wszystkie dziedziny sztuki przyciągające szerszą publiczność. Dotyczy zarówno organizacji życia religijnego, jak i sportu, tańca czy ruchu turystycznego.

              Przedmiotem koncentracji badań i teorii kultury masowej są zjawiska intelektualnej, estetycznej i ludyczno-rekreacyjnej (in. zabawo-rozrywkowej) działalności ludzkiej, związane w szczególny sposób z oddziaływaniem tzw. środków masowego komunikowania, a więc treści rozpowszechniane za pomocą tych środków.

              Macdonald nadał kulturze masowej nazwę „amerykańskiego nasienia” obciążając Amerykę główną odpowiedzialnością za ukształtowanie tego typu kultury.

Warunki sprzyjające powstawaniu i rozwojowi kultury masowej:

ü      upowszechnienie oświaty na poziomie elementarnym,

ü      demokratyzacja kultury,

ü      postęp techniczny i społeczno-ekonomiczny umożliwiający redukcję czasu pracy i tym samy do wzrost „zapotrzebowania” na kulturę.

Kultura masowa narodziła się jako produkt wtórny rewolucji przemysłowej wraz
z industrializacją i urbanizacją. Jest skutkiem społeczno-ekonomicznej dominacji wielkich ośrodków miejskich i ich bezpośredniego wpływu na życie mieszkańców terytorium całego kraju. Niemal od początku stała się przedmiotem krytyki i niepokoju intelektualistów.

Historyczne warunki powstania kultury masowej:

1)     Rewolucja przemysłowa (II połowa XVIII wieku)-m.in. w Anglii- przejawiająca się
w nagromadzeniu wynalazków i udoskonaleń technicznych, tj. konstrukcja automatycznego, ręcznego warsztatu przędzalnego czy powstanie maszyny parowej - okres mechanicznej, standaryzowanej produkcji i masowej komunikacji.

2)     Erupcja demograficzna.

3)     Koncentracja ludności w ośrodkach miejskich: pospieszny proces bezplanowej, żywiołowej urbanizacji.

4)     Industrializacja: masy ludności robotniczej z całego świata zostały poddane nowemu dla nich rytmowi pracy mechanicznej, regulującej tempo ich życia.

Konsekwencje w/w zjawisk:

a)      Społeczno-polityczne:

ü      nienormowany tryb pracy, automatyczne wykonywanie tych samych czynności produkcyjnych, brak przepisów regulujących zasady higieny, estetyki oraz ochrony życia i zdrowia (nawet dzieci) doprowadziły do zaniku satysfakcji zawodowej jednostek na szeroką skalę, ich nerwowego wyczerpania, apatii
i poczucia wyalienowania,

ü      niechętna postawa klasy robotniczej w stosunku do osób wykształconych (XVIII w.),

...