Dieta (z gr. δίαιτα diaita – "styl życia" [1]) – racjonalny sposób odżywiania. Często używane w stosunku do diet odchudzających.
Obecnie zalecaną przez ministerstwo zdrowia jest dieta śródziemnomorska zbudowana w kształcie piramidy, składającej się z produktów zbożowych, warzyw, owoców, ograniczonej ilości produktów zwierzęcych (mięsa, jaj), i minimalnej tłuszczów i słodyczy[potrzebne źródło]. Jest to dieta wysokowęglowodanowa. Dieta jest oparta na zaleceniach tzw. "Food guide pyramid", opracowanego przez United States Department of Agriculture i jest ona dość powszechnie uważana za zdrową przez większość ośrodków naukowych zajmujących się kwestiami zdrowego odżywiania. Dieta ta jednak jest coraz bardziej krytykowana z naukowego punktu widzenia i proponuje się dokonanie dość istotnych zmian w tym modelu żywienia, w oparciu o coraz bardziej przekonujące wyniki najnowszych badań naukowych[potrzebne źródło].
Pewną popularnością cieszą się też diety niskowęglowodanowe, zalecające większe spożycie tłuszczów i białek. W Polsce jest to tzw. dieta Kwaśniewskiego (zwana też przez zwolenników żywieniem optymalnym), w innych krajach popularna jest podobna dieta Atkinsa. Diety te stoją jednak w ostrej sprzeczności z powszechnie akceptowanymi przez większość ośrodków naukowych zajmujących się kwestiami zdrowego odżywiania, zasadami prawidłowej diety. Np. Komitet Terapii Wydziału VI Nauk Medycznych Polskiej Akademii Nauk uważa, że dieta Kwaśniewskiego jest " wybitnie szkodliwa dla zdrowia".
Warto dodać, że w dzisiejszych czasach popularność określonej diety, oprócz wywoływanych przez nią skutków dla zdrowia ludzkiego, wyznacza także moda, jaka panuje w społeczeństwie. I tak jednymi z najpopularniejszych są diety wegetariańskie w różnych wariantach.
Jedną z popularnych diet jest dieta wegańska, ściśle związana z ogółem diet wegetariańskich, zakładająca odrzucenie wszelkich produktów pochodzenia zwierzęcego.
Dieta zrównoważona
Dieta zrównoważona to taka, która jest złożona z białek, tłuszczów i węglowodanów. Dostarcza ona organizmowi niezbędnych substancji odżywczych, wykorzystywanych do wzrostu, produkcji energii oraz procesów naprawczych. Powinna ona zawierać niezbędne sole mineralne, witaminy, błonnik.
W normalnej diecie składniki dostarczające energii powinny występować w następujących proporcjach:
białka 12-14% do 15%;
tłuszcze 30% ( w tym minimum 3% powinny stanowić niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe);
węglowodany 50-60%, w tym ok. 10% cukry proste ( nawet do 70% kosztem tłuszczów).
Ilość energii, jaka może się wyzwolić w organizmie po spożyciu posiłku nazywamy jego kalorycznością lub wartością kaloryczną tego pożywienia. Współczynnik (równoważnik) energetyczny - określa ilość kilokalorii, jaka wyzwala się podczas spalania w organizmie lub poza nim 1 grama danego składnika pokarmowego.
W diecie zrównoważonej dostosowuje się liczbę i rodzaj posiłków do wymagań i potrzeb danego organizmu. Je się praktycznie wszystko (co zawiera witaminy, sole mineralne, itp.) w odpowiednich ilościach. By stosować dietę zrównoważoną należy znać podstawowe zasady racjonalnego żywienia.
Weganizm
Weganizm to:
rodzaj diety - odmianę wegetarianizmu, która oprócz mięsa eliminuje z diety wszystkie składniki pochodzenia zwierzęcego: nabiał, jajka, miód, żelatynę itp.
rodzaj postawy - etycznej, psychologicznej, społecznej, polegającej na na odrzuceniu wszelkich dóbr i korzyści mogących mieć źródło w cierpieniu zwierząt, w związku z czym weganin będzie także unikał:
produktów odzwierzęcych zastosowanych w: elementach ubioru (skórzanej odzieży, futer, ubrań z wełny czy jedwabiu), wyrobów z kości słoniowej itp.;
kosmetyków testowanych na zwierzętach (a także leków, których testowanie na zwierzętach nie jest konieczne) oraz zawierających składniki pochodzenia zwierzęcego;
wyrobów opartych na żelatynie: np. niektórych błon fotograficznych, klejów etc.
W tym sensie weganizm jest to styl życia, w którym człowiek bierze odpowiedzialność za wyeliminowanie z konsumpcji i produkcji tego, co mogło zostać skażone cierpieniem zwierząt.
Towarzystwo Wegańskie w taki sposób definiuje weganizm:
Słowo weganizm oznacza filozofię oraz sposób życia, który stara się wykluczyć, jak tylko to możliwe i praktyczne, wszystkie formy eksploatacji i okrutności względem zwierząt, ich eksploatacji do celów żywieniowych, produkcji odzieży, lub podobnych celów. Filozofia ta ma na celu szerzenie i promowanie rozwoju i użytkowania produktów alternatywnych pochodzenia niezwierzęcego dla dobra ludzkości, zwierząt i środowiska. W terminologii żywieniowej oznacza to praktykę niekorzystania z wszystkich produktów, które w całości lub częściowo pochodzą od zwierząt[1].
W Polsce promocją weganizmu zajmuje się Stowarzyszenie Empatia m. in. organizując od 2009 roku Tydzień weganizmu.Spis treści [ukryj]
Etyczne aspekty
Niektóre organizacje wegańskie twierdzą, że zwierzęta także mają prawa, dlatego też nieetycznym jest używanie zwierząt w sposób naruszający te prawa[2][3][4].
Do praktyk uważanych za okrutne względem zwierząt zalicza się hodowlę intensywną[5], testowanie na zwierzętach[6], prezentowanie zwierząt cyrkowych[7], na rodeach[8], wystawianie w zoo[9].
Dieta Kwaśniewskiego (nazywana przez zwolenników dietą optymalną) to dieta, propagowana przez polskiego lekarza Jana Kwaśniewskiego.
Dieta Kwaśniewskiego jest niskowęglowodanowa i wysokotłuszczowa, a spożycie białka jest niskie.
Zalecane proporcje wyrażone w gramach: białko : tłuszcz : węglowodany wynoszą w początkowym okresie 1,0 : 2,5-3,5 : 0,8, później należy zaś zmniejszyć ilość spożywanego białka. Zalecane jest spożywanie tłustych produktów zwierzęcych, takich jak żółtka jaj, podroby, tłuste mięsa, sery, masło, śmietana. Uzupełnieniem tych produktów powinny być niskocukrowe warzywa takie jak pomidory, ogórki i kapustne. Spożycie bogatych w węglowodany owoców należy ograniczyć, dopuszczalne są w niewielkich ilościach owoce jagodowe, takie jak agrest, czarne porzeczki, jagody i żurawina.
Z biochemicznego punktu widzenia taka dieta rzeczywiście może spowodować spadek masy ciała, poprzez zablokowanie wytwarzania trójglicerydów w wątrobie przy spożyciu powyżej 10% tłuszczów w pokarmie. Przy znacznym ograniczaniu węglowodanów w posiłkach pod każdą postacią (czyli np. ziemniaki, pieczywo, produkty mączne) organizm jest zmuszony do spalania rezerw tłuszczu znajdujących się w tkankach.
Wg. medycyny konwencjonalnej, taki sposób odżywiania powinien spowodować znaczny wzrost ryzyka miażdżycy i hipercholesterolemii (poprzez podwyższenie poziomu tzw. "złego" cholesterolu i trójglicerydów w surowicy krwi), jednak przypuszczenia te nie znalazły uzasadnienia w wykonanym badaniu przez Zakład Farmakologii Doświadczalnej Instytutu Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej PAN[1].
Dieta jest polecana przez jej zwolenników jako dieta odchudzająca oraz jako remedium na szeroką gamę chorób. Nie ma żadnych badań opublikowanych w liczących się, recenzowanych czasopismach naukowych potwierdzających skuteczność tej metody odżywiania jako diety odchudzającej czy też leczniczej. Brak jest też opublikowanych wyników badań nad długookresowymi skutkami ubocznymi tej diety. Jednak mimo braku opublikowanych wyników takich badań Komitet Terapii Wydziału VI Nauk Medycznych Polskiej Akademii Nauk w skład którego wchodził m.in. Zbigniew Religa, przedstawił swoje stanowisko, oceniając dietę, której nie badał a mimo to uznał dietę Kwaśniewskiego za szkodliwą dla zdrowia[2]. Odpowiedź na stanowisko komitetu PAN została opublikowana w wydawnictwie własnym Jana Kwaśniewskiego. Jan Kwaśniewski twierdzi w tej odpowiedzi, że stanowisko Komitetu Terapii oparte jest o fałszywe przesłanki i nie jest poparte żadnymi badaniami statystycznymi efektów tej diety[3][4]. Z drugiej strony, "optymalni" w internecie często ogłaszają niemalże cudowne przypadki wyleczeń, które dotyczą prawie wszystkich chorób. Liczba takich przypadków idzie według nich w miliony, jednak w rzeczywistości ani jedno z tych rzekomych wyleczeń nie jest udokumentowane w fachowej literaturze medycznej.
Popularyzacją tego modelu żywienia zajmują się osoby, które twierdzą, że dzięki niemu pozbyły się wielu ciężkich, przewlekłych dolegliwości, na które klasyczna medycyna nie ma lekarstwa.
W Jaworznie od 1998 r. działa Ogólnopolskie Stowarzyszenie Bractw Optymalnych im. ks. prof. Włodzimierza Sedlaka, mające w statucie m.in. popularyzację tej diety. Dla licznej rzeszy jedzących tłusto na rynku czasopism istnieją dwa miesięczniki, pierwszy "Optymalni" wydawany przez wspomniane wyżej stowarzyszenie i drugi "Optymalnik" wydawany przez niezależną od stowarzyszenia w Jaworznie grupę zwolenników diet niskowęglowodanowych.
W Stanach Zjednoczonych znana jest mylona często z dietą Kwaśniewskiego dieta Atkinsa, zwana także dietą niskowęglowodanową (niesłusznie uważana za wysokotłuszczową). Obie diety (Atkinsa jak i Kwaśniewskiego) promują podobną metodykę odchudzania, bogatą w tłuszcze a ubogą w węglowodany, jednak różnią się znacznie ilością zalecanego w diecie białka, która to ilość implikuje dalsze reakcje metaboliczne organizmu, dlatego też nie można obu diet utożsamiać. Zdaniem J. Kwaśniewskiego, nadmiar zjadanego białka jest dla organizmu niekorzystny.
Dieta optymalna
Dieta optymalna – możliwie najbardziej zdrowa dieta, której przestrzeganie gwarantowałoby pozostawanie w dobrym zdrowiu.
Wg współczesnej wiedzy medycznej tego rodzaju dieta nie istnieje, ze względu na różnice osobnicze między ludźmi, ich tryb życia, uwarunkowania kulturowe i dostępność określonych produktów żywnościowych. Większość rządowych bądź niezależnych instytucji zajmujących się z naukowego punktu widzenia kwestią właściwej zdrowotnie diety ogranicza się zwykle do ogólnych zaleceń, określających ile jakich składników pokarmowych (takich jak tłuszcz, węglowodany, białko, błonnik, witaminy i mikroelementy) powinno być spożywane przez ludzi w określonym wieku i przy określonym trybie życia. Instytucje te często publikują oceny naukowe rozmaitych diet w formie tabel, które uwidaczniają potencjalne braki lub nadmiary określonych składników pokarmowych dla określonych grup ludzi, bez jednoznacznego polecania żadnej z nich.
W Polsce obecnie zalecaną przez Ministerstwo Zdrowia jest dieta zbudowana w kształcie piramidy, składającej się z produktów zbożowych, warzyw, owoców, ograniczonej ilości produktów zwierzęcych (mięsa, jaj), i minimalnej tłuszczów i słodyczy. Jest to dieta wysokowęglowodanowa, oparta na zaleceniach tzw. "Food guide pyramid", opracowanego przez United States Department of Agriculture. Dieta ta jednak jest coraz bardziej krytykowana z naukowego punktu widzenia i proponuje się dokonanie dość istotnych zmian w tym modelu żywienia, w oparciu o coraz bardziej przekonujące wyniki najnowszych badań naukowych.
Termin "dieta optymalna" jest w Polsce często utożsamiany z Dietą Kwaśniewskiego, która stanowi ostre przeciwieństwo zalecanej powszechnie "piramidy zdrowego odżywiania" i która została oceniona przez Komitet Terapii Wydziału VI Nauk Medycznych Polskiej Akademii Nauk, jako dieta niebezpieczna dla zdrowia.
Żywność funkcjonalna - żywność, której poza podstawowym zadaniem, jakim jest odżywianie, przypisuje się psychologiczny lub/i fizjologiczny wpływ na ludzki organizm; może np. obniżać poziom cholesterolu, wzmacniać układ odpornościowy, przywracać równowagę mikrobiologiczną układu pokarmowego, wspomagać leczenie zespołu jelita drażliwego, działać przeciwzapalnie. Nazywana jest również żywnością probiotyczną lub nutraceutyczną (w USA i Wlk.Brytanii).
Mianem "żywności funkcjonalnej" określa się taki pokarm, który jest (może być) elementem codziennej diety i nadaje się do ogólnego spożycia. Żywnością funkcjonalną nie są zatem żadne tabletki, suplementy odżywcze ani żadne inne środki farmaceutyczne. Musi to być produkt otrzymany ze składników naturalnych i mieć udokumentowany klinicznie pozytywny efekt prozdrowotny.
Obecnie do grupy produktów spełniające kryteria żywności funkcjonalnej można zaliczyć:
produkty wzbogacone w:
nienasycone kwasy tłuszczowe
stanole
błonnik pokarmowy
witaminy i składniki mineralne
probiotyki i prebiotyki
produkty zawierające obniżoną zawartość:
cholesterolu
sodu (produkty niskosodowe)
kalorii (produkty niskoenergetyczne)
Idea żywności funkcjonalnej ma związek z filozoficzną tradycją Wschodu, w której nie dokonuje się wyraźnego rozróżnienia między pożywieniem a lekarstwem.
Żywność funkcjonalna jest znana w krajach Europy Zachodniej i w Stanach Zjednoczonych. Jednak liderem na rynku produkcji tego typu żywności jest Japonia, gdzie badania nad nią prowadzono już w latach '80 XX wieku. Obecnie żywność funkcjonalna produkowana jest tam na skalę przemysłową; przez japońskie Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej została zdefiniowana jako "Żywność o Określonym Zdrowotnym Zastosowaniu" (FOSHU-Foods for Specified Health Use).
W Polsce żywność funkcjonalna nie jest jeszcze szeroko znana ani rozpowszechniona, choć sytuacja ta wydaje się już zmieniać. W czerwcu 2005 r. jedna ze znanych firm-dystrybutorów herbaty wypuściła na rynek nowy produkt - herbaty o właściwościach probiotycznych, a naukowcy z Politechniki Łódzkiej prowadzą badania nad wzbogaceniem czekolady w bakterie, które w wyniku fermentacji wytwarzają kwas mlekowy a mogą przeżyć nawet do jednego roku w temperaturze otoczenia. Dostępne są również w sieci handlowej napoje owocowe zawierające podobne szczepy bakterii.
Polskie Towarzystwo Badań nad Miażdżycą zaleca spożywanie produktów żywności funkcjonalnej osobom narażonym na stres, zażywającym dużą ilość leków (np.antybiotyki), palaczom, cierpiącym na różne dolegliwości przewodu pokarmowego, etc.
Dieta aspirynowa
Dieta aspirynowa lub dieta niskosalicylanowa (ang. Low salicylate diet) – dieta, która polega na zmniejszeniu podaży lub na wyeliminowaniu salicylanów poprzez odpowiedni dobór spożywanych pokarmów[1]. Dodatkowo zabronione jest stosowanie kwasu acetylosalicylowego (aspiryny) i innych pokrewnych leków[2]. Celem diety aspirynowej jest utrzymanie podaży salicylanów w spożywanych pokarmach na takim poziomie, przy którym nie będą występowały objawy niepożądane, w związku z tym całkowita eliminacja pokarmów, które zawierają salicylany może okazać się zbędna i niepotrzebnie restrykcyjna[1]. Poziom ten jest indywidualny (inny dla każdego pacjenta) oraz zależny od okoliczności, np. w sytuacjach stresowych zmniejsza się tolerancja organizmu na salicylany[1].
Zalecana dla pacjentów, u których występuje astma aspirynowa[2], dla osób uczulonych na aspirynę[3][4] oraz pomocniczo w leczeniu pokrzywki i ADHD[1].
Składa się z produktów spożywczych niezawierających salicylanów, tj. chleb, ryż, ziemniaki, biały ser, masło, świeże mięso[5]. Należy do diet lekkostrawnych i charakteryzuje się też wykluczeniem większości przypraw, konserw i pokarmów konserwowanych benzoesanami, syntetycznych środków zapachowych, smakowych i barwników[3].
Stosowana przez 14 dni w celu dokonania oceny tolerancji kwasu acetylosalicylowego u pacjentów cierpiących na pokrzywkę, po uprzednim wykonaniu próby prowokacyjnej z aspiryną[6]. Przykładem diety niskosalicylanowej jest program dietetyczny Feingolda, stosowany w ADHD[3].
W naturze salicylany można spotkać w warzywach, owocach, ziołach i przyprawach[4], herbacie, orzechach, sokach, winie i piwie[1]. Kwas salicylowy pełni rolę mediatora w odpowiedzi roślin na infekcje bakteryjne i wirusowe oraz stres środowiskowy, prowadząc do zainicjowania reakcji obronnych[7][8]. Zawartość salicylanów maleje w miarę dojrzewania owoców, dlatego poleca się konsumowanie owoców w ich dojrzałej postaci[3]. Również pokarmy ugotowane z reguły zawierają mniej salicylanów niż świeże lub suszone[4]. Salicylany mogą być także obecne w kosmetykach i innych produktach zdrowotnych[3][4]. Należy skontrolować skład produktu podany na etykietce pod kątem obecności salicylanów[1].
Zastosowanie diety niskosalicylanowej u osób chorych na astmę aspirynową, przewlekłą pokrzywkę lub astmę oskrzelową, często prowadzi do znacznej poprawy stanu zdrowia[9].
Zastosowanie diety niskosalicylanowej wymaga uprzedniej konsultacji lekarskiej oraz profesjonalnej kontroli zażywanych lekarstw[10].
Osoby na diecie niskosalicylanowej lub tuż po jej zakończeniu nie mogą zażyć (np. omyłkowo) leku zawierającego salicylany, albowiem nagłe wprowadzenie do organizmu odzwyczajonego od salicylanów sporej dawki może wywołać szok anafilaktyczny[10].Spis treści [ukryj]
Salicylany w pożywieniu [edytuj]
Składniki, z których smaży się naleśniki – nie zawierają salicylanów (mąka, cukier, proszek do pieczenia, mleko, masło, jajka, sól i olej słonecznikowy[10]
Pieczony indyk po nasmarowaniu masłem czosnkowym i solą zawiera bardzo mało naturalnych salicylanów (jedynie w czosnku)[10]
Kakao do picia przyrządzone z kakao w proszku i mleka jest wolne od salicylanów[10]
Zwykły jogurt nie zawiera salicylanów[10]
Środki spożywcze różnią się między sobą zawartością salicylanów[4]. Ziarna zbóż, świeże mięso, ryby oraz nabiał praktycznie nie zawierają salicylanów. Większość owoców, szczególnie jagodowych oraz suszonych charakteryzuje się obecnością salicylanów. Warzywa wykazują dużą rozpiętość w zawartości salicylanów, od 0 do 6 mg/100 gramów, jak w przypadku korniszonów. Bardzo dużą ilość salicylanów zawierają zioła, np. rozmaryn, tymianek oraz przyprawy, np. garam masala, sproszkowana papryka i curry[11]. Badania wykazały, że salicylany obecne w pożywieniu zostają uwolnione w organizmie, stanowiąc źródło kwasu salicylowego[12]. Niektóre pokarmy o niskiej zawartości salicylanów spożywane w małych ilościach mogą być dobrze tolerowane[4]. Popularny napój – herbata dostarcza sporą ilość salicylanów. Także cukierki miętowe oraz z wyciągiem z korzenia lukrecji są źródłem salicylanów[11].
Dotychczasowe badania nie potwierdziły obecności kwasu acetylosalicylowego (aspiryny) w stanie naturalnym w owocach i warzywach[13].
Pokarmy spożywcze uszeregowane wg zawartości salicylanów[3]: Zawartość śladowa – produkty bezpieczne Bardzo niska Niska
Warzywa zielona i biała kapusta, selery, suszona fasolka, fasolka z puszki bez dodatku soli i cukru, białe ziemniaki obrane ze skórki, niektóre gatunki sałaty brukselka; świeży szczypiorek, pietruszka[4], koperek[4] (nie dotyczy postaci suszonych), czosnek, pory, czerwona kapusta, szalotka, suszony żółty groch świeże szparagi, buraczki czerwone, kalafior, cebula, białe ziemniaki ze skórką, dynia, słodka kukurydza, pomidor, rzepa, mrożony szpinak, zielona fasolka szparagowa, kabaczek
Owoce banany, gruszki obrane ze skórki, lima zielone jabłka złote delicjusze obrane ze skórki, melonowiec właściwy, granatowiec właściwy, cyfomandra grubolistna świeże figi, cytryna, mango, czerwony złoty delicjusz obrany ze skórki, rabarbar, męczennica jadalna, persymona
Ziarna gryka, proso, owies, ryż, żyto, pszenica
Nasiona i orzechy mak nanercz zachodni słonecznik, orzesznik jadalny, orzechy laskowe
Środki słodzące cukier, syrop klonowy
Źródła białka mięso (nie dotyczy mięsa przetworzonego fabrycznie), ryby, drób i jajka, za wyjątkiem wątróbki i krewetek
Zioła i przyprawy sól morska, sos sojowy bez przypraw, szafran świeże liście kolendry siewnej, czosnek[1], ocet słodowy
Tłuszcze oleje roślinne (słonecznikowy, sojowy) tłoczone na zimno i bez dodatku konserwantów, masło masło klarowane Ghi
Produkty mleczarskie mleko, masło, sery (za wyjątkiem Blue vein), jogurt naturalny
Napoje woda, kawa bezkofeinowa, mleko, mleko sojowe, mleko ryżowe, domowy sok gruszkowy kupny sok gruszkowy, kawa z mniszka; z alkoholi gin, whisky, wódka[1]
Inne tofu, kakao, puder z nasion szarańczynu strąkowego (carob powder)
Produkty spożywcze charakteryzujące się średnią zawartością salicylanów mogą być konsumowane jedynie sporadycznie, natomiast te o wysokiej zawartości salicylanów najlepiej wykluczyć z diety[1].
Produkty spożywcze uszeregowane wg zawartości salicylanów[3]: Zawartość średnia Wysoka Bardzo wysoka Ekstremalnie wysoka
Warzywa marchewka, sok pomidorowy, grzyby, obrane ze skórki bakłażany, sałata (za wyjątkiem Iceberg); puszkowane szparagi, czarne oliwki, słodka kukurydza, czerwone ziemniaki i czerwone buraczki bakłażany ze skórką, brokuły, ogórki, świeży szpinak, słodkie ziemniaki, puszkowane pomidory i przecier pomidorowy, bób, puszkowana okra, pasternak zwyczajny, rukiew wodna cykoria, papryka chili, kabaczki, cykoria endywia, puszkowane zielone oliwki, pieprz, rzodkiewka korniszony
Owoce kiwi, gruszka ze skórką, liczi chińskie awokado, większość gatunków jabłek, melon cantaloupe, wiśnie, grejpfruty, mandarynki, morwa, brzoskwinie, arbuzy, tangelo świeże morele, żurawiny, świeże daktyle, pomarańcze, ananas, śliwki, truskawki, białe winogrona, jeżyny, jagody, czarna porzeczka suszone daktyle, suszone morele, czerwona porzeczka, maliny, rodzynki, śliwki
Ziarna kukurydza
Nasiona i orzechy sezam, orzechy włoskie, wiórki kokosowe (suche) orzechy brazylijskie, orzechy macadamia, orzeszki piniowe, orzeszki pistacjowe migdały, orzechy arachidowe w skórce
Środki słodzące melasa miód
Zioła i przyprawy bazylia, liść laurowy, kminek, sproszkowana papryka, gałka muszkatołowa, biały pieprz, esencja waniliowa (wydaje się, że konsumowanie niewielkich ilości tych przypraw nie powinno powodować większych problemów) ziele angielskie, anyż, czarny pieprz, kardamon, pieprz cayenne, sproszkowany seler, cynamon, goździki, kmin rzymski, proszek curry, koperek, kozieradka, garam masala, imbir, lukrecja, przyprawa mace, mięta, oregano, papryka, rozmaryn, szałwia, estragon, kurkuma, tymianek
Tłuszcze leje: migdałowy, kukurydziany, sezamowy, arachidowy, z orzec...
i0890