CENZURA W PRL RELACJE HISTORYK�W Opracowa� Zbigniew Romek Wydawnictwo NERITON � Instytut Historii PAN Warszawa 2000 Redakcja i korekta Gra�yna Waluga Projekt ok�adki Andrzej Rukowicz Opracowanie graficzne Dariusz G�rski Indeks wykona� Daniel Bo�kowski W projekcie ok�adki wykorzystano fragment or�dzia Jana Paw�a II na �wiatowy dzie� pokoju 1 stycznia 1985 oraz fragment rozmowy z Andrzejem Wajd� (�Tygodnik Powszechny" z 6 stycznia 1985) � Copyright by Wydawnictwo NEWTON � Copyright by Instytut Historii PAN Warszawa 2000 ISBN 83-86842-65-2 Tytu� datowany przez Komitet Bada� Naukowych oraz Warszawsk� Fundacje Kultury Wydawnictwo NERITON Wydanie I, Warszawa 2000 Obj�to��: 24 arkusze wydawnicze Nak�ad: 600 egzemplarzy Druk i oprawa: Tel. (0-22) 613 2165 SPIS TRE�CI Zbigniew Romek- K�opoty z cenzur�. Kilka refleksji zamiast wst�pu ............................ 7 Henryk Batowski - Listw sprawie cenzury ................................................................. 43 Maria Bogucka - �ycie z cenzur� .............................................................................. 45 Relacja Mariana Marka Drozdowskiego (rozmowa z dnia 4II1997, notowa� Zbigniew Romek; tekst autoryzowany)......................................................... 51 Jerzy Eisler - Moje �spotkania"z cenzur�........... ....... .................................... 61 Antoni G�siorowski - Cenzura ..................................................................................... 71 Ludwik Hass- Cenzura i inne mechanizmy sterowania historykami w latach PRL........................................................................................................ 77 JanuszJasi�ski- Z do�wiadcze� redaktora i autora w Olsztynie.............................. 99 El�bieta Kaczy�ska- Relacja o kontaktach z cenzur� ............................................. 109 Marek Kazimierz Kami�ski- Moje do�wiadczenia z komunistycznym aparatem represji wymierzonym w s�owo pisane ...................................... 113 Krystyna Kersten - Moje do�wiadczenia z cenzur� ................................................... 121 Marcin Kula - List do Prof. dr. hab. Stanis�awa Byliny............................................. 127 Rozmowa z Czes�awem Madajczykiem (tekst autoryzowany; notowa� Zbigniew Romek, marzec 2000) ................................................................................ 129 Jerzy Maternicki- Moje potyczki z cenzur� .............................................................. 139 Maria Nowak-Kie�bikowa�Relacja o kontaktachz cenzur� .................................... 145 Marian Orzechowski- Partyjnego historyka do�wiadczenia z cenzur�...................... 151 Janusz Pajewski� Do�wiadczenia z cenzur� ............................................................ 165 Karol Marian Pospieszalski-O r�nych trudno�ciach publikacyjnych w okresie Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej.............................................................. 169 Jerzy Serczyk � Kilka uwag w sprawie cenzury w PRL... ........................................... 183 Cenzura w PRL. Relacja Edwarda Serwa�skiego ................................................... 189 Tomasz Strzembosz-Bez tytu�u ................................................................................... 193 Tomasz Szarota - rozmowa na ul. Mysiej ........................................................... 205 Wiktoria i Rc.neSliwowscy- Nasze familijne potyczki z cenzur� PRL ...................... 215 Krystyna Szreniowska- W odpowiedzi na ankiet�.... .................................................. 229 Janusz Tazbir -Moje cenzuralne do�wiadczenia........................ ............................. 231 Jerzy Tomaszewski-Strz�py wspomnie� o cenzurze ................................................. 239 Maria Turlejska � Odpowied� na ankiet� Instytutu Historii PAN or.-i,/M,-/(�H PRL..................................................................................... 253 Roman Wapinski - Moje spotkania z cenzur� .......................................................... 261 Kr�tkie informacje o autorach ................................................................................ 267 Review...................................................................................................................... 270 Indeks os�b ............................................................................................................ 279 Zbigniew Romek K�OPOTY Z CENZUR� KILKA REFLEKSJI ZAMIAST WST�PU Okre�lenie �k�opoty z cenzur�" mo�na rozumie� na wiele sposob�w. Nie- w�tpliwie kojarzy si� ono po prostu z problemami, jakie mieli autorzy z r�nego rodzaju ograniczeniami swobody wypowiedzi. Jednak zgromadzone wspomnienia dowodz�, �e k�opotliwe jest tak�e samo pisanie o cenzurze. Cho� czasy PRL-u to nieodleg�a przesz�o��, nie jest �atwo wyt�umaczy� na czym polega�a specyfika tamtych reali�w. Podstawow� trudno�� stwarza bariera inno�ci warunk�w �ycia w dzisiejszym wolnym �wiecie, diametralnie r�nym od tego, co dzia�o si� zaledwie dziesi�� lat temu. Inny j�zyk, inna skala warto�ci, inne zachowania, inna mentalno��, inne zagro�enia i obawy, to tylko niekt�re z przeszk�d utrudniaj�cych rzeteln� relacj� o minionym pi��dziesi�cioleciu. A k�opoty te znacznie mno�� si�, gdy przedmiotem refleksji staje si� rzecz tak nieuchwytna, jak modelowanie ludzkiego my�lenia, gdy pr�buj�c przedstawi� tamte czasy autor wspomnie� si�� rzeczy zmuszony jest do swoistego rachunku sumienia. Zamiarem niniejszego wst�pu nie jest, nawet w najmniejszym zakresie, dokonywanie ocen wypowiedzi zamieszczonych w tomie. Tekst ten nie jest tak�e ich streszczeniem. Swoj� uwag� skoncentrowa�em na czterech pro- blemach: 1. wyja�nieniu sposobu i okoliczno�ci, w jakich zosta�y zebrane relacje; 2. pr�bie odtworzenia etycznych problem�w, przed jakimi sta� autor pisz�cy w warunkach ogranicze� wolno�ci s�owa; 3. k�opotach z ocen� skuteczno�ci dzia�ania cenzury; 4. przedstawieniu organizacji aparatu cenzury oraz metod pracy cenzor�w doby PRL-u. Zbigniew Romek 1. ANKIETA INSTYTUTU HISTORII PAN Pomys�, by pod patronatem Instytutu Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk w Warszawie zebra� i wyda� wspomnienia doty- cz�ce kontakt�w z cenzur� podsun�� Profesor Tomasz Szarota. 27 marca 1995 roku Dyrektor IH PAN Profesor Stanis�aw Bylina wystosowa� do prawie 150 historyk�w pismo z pro�b� o nadsy�anie tekst�w. Kryteria wyboru ankietowanych by�y jedynie merytoryczne. Listy wys�ano do tych uczonych, kt�rzy posiadali znacz�cy dorobek naukowy lub sprawowali wa�ne funkcje w partii, rz�dzie b�d� w innych instytucjach, w tym naukowych. Drugim kryterium by� wiek ankietowanego, kt�ry pozwala� s�dzi�, �e dana osoba w swej pracy zawodowej mog�a mie� znacz�ce kontakty z cenzur�. Nie istnia�o kryterium terytorialne, a je�eli, to tylko w tym sensie, �e uk�adaj�c list� ankietowanych starano si�, by nie by�o preferencji dla os�b mieszkaj�cych w Warszawie. Bez znaczenia by� �wiatopogl�d czy orientacja polityczna, tak z czas�w minionych, jak i wsp�czesnych. Starano si�, aby pro�ba o wspomnienia dotar�a do uczonych reprezentuj�cych wszystkie opcje �wiatopogl�dowe i polityczne. Do wys�anego listu za��czono zestaw pyta�-problem�w, kt�re ankietowani mogli, cho� nie musieli, potraktowa� jako pomoc przy spisywaniu relacji1. 1 Ankieta zawiera�a nast�puj�ce pytania: 1) Pierwsza ingerencja cenzury w Pana/i tekst (publikacj�). Pro�ba o podanie przybli�onej daty, tytu�u publikacji i charakteru ingerencji, czego dotyczy�y? 2) Czy opr�cz cenzury urz�dowej w Pana/i dzia�alno�ci naukowej zetkn�� si� Pan/i ze spe�nianiem funkcji cenzorskich przez kogo� innego, je�li tak, to przez kogo? 3) Czy zetkn�� si� Pan/i z propozycjami zmian w tek�cie wysuwanymi ze strony redakcji czasopism lub redaktor�w w wydawnictwach? 4) W jaki spos�b dowiadywa� si� Pan/i o ingerencjach cenzury w rzecz oddan� do druku? Czy kiedykolwiek mia� Pan/i bezpo�redni kontakt-rozmow� z cenzorem? Je�li tak, to gdzie spotkanie si� odby�o? 5) Jak cenzor lub osoba wyst�puj�ca w jego imieniu argumentowa�a konieczno�� dokonania zmian w tek�cie? 6) Jak stara� si� Pan/i broni� swego tekstu? Jakich u�ywa� Pan/i argument�w? Czy uda�o si� Panu/i kiedy� co� �odwojowa�", czyli przywr�ci� tekst pierwotny? 7) Czy z ingerencjami cenzury zapozna� si� Pan/i po z�o�eniu maszynopisu i na nim by�y one zaznaczone, czy dopiero po sk�adzie? 8) Czy przypomina sobie Pan/i w jakim czasie czego, dotyczy�y ingerencje cenzury? Czy m�g�by Pan/i powiedzie�, kiedy mia� Pan/i do czynienia z zaostrzon� cenzur�, a kiedy odczu� Pan/i liberalizacj� kursu? 9) Czy kt�ra� z Pana/i prac nie ukaza�a si� drukiem, gdy� zosta�a �zatrzymana" przez cenzur� lub dlatego, �e nie zgodzi� si� Pan/i na wprowadzenie wymaganych poprawek? Czy zna Pan takie wypadki odnosz�ce si� do koleg�w lub przygotowywanych reedycji prac klasyk�w historiografii? 10) Czy zakazano Panu/i cytowania jakich� prac nie ze wzgl�du na ich tre��, ale na osob� autora lub miejsce wydania? 11) Czy znane s� Panu/i prace wsp�czesnych historyk�w emigracyjnych, kt�re ukaza�y si� w Polsce w obiegu oficjalnym przed 1989 rokiem? 12) Czy zdarzy�o si�, �e cenzor zaproponowa� Panu/i dopisanie jakiego� fragmentu tekstu i jaki mia� by� tego cel? 13) Czy uda�o si� Panu/i we w�asnych opublikowanych tekstach przemyci� tre�ci niecen- zuralne? Czy zauwa�y� to Pan/i w pracach koleg�w? 14) Jakich temat�w badawczych nie podj�� Pan/i ze wzgl�du na istnienie cenzury? Jakich zagadnie� nie omawia� Pan/i w swoich pracach z tych samych wzgl�d�w, wiedz�c, �e i tak odpowiedni fragment zostanie zakwestionowany i b�dzie usuni�ty? 15) Czy i w jakiej mierze samo istnienie cenzury mia�o wp�yw na wyb�r przez Pana/i� specjalizacji naukowej, kierunku bada�, uj�cia lematu, u�ywanej te...
labsspl