Kształcenie nauczycieli.
Kształcenie to ogół świadomie organizowanych czynności i procesów umożliwiających ludziom uzyskanie wiedzy i orientacji w otaczającej rzeczywistości społecznej. Zmierza ono do możliwie wszechstronnego rozwoju osobowości, kształtowania określonych uzdolnień, zainteresowań i ogólnej sprawności umysłowej. Wynikiem kształcenia jest wykształcenie. Mówiąc o kształceniu nauczycieli, mamy na myśli nie tylko samo kształcenie, ale raczej „dokształcenie”- rozumiane, jako rozwinięcie, poszerzenie swojej dotychczas zdobytej wiedzy. Ale także kształcenie osobowości.
W ostatnim dziesięcioleciu w literaturze pedeutologicznej przedstawiono szereg koncepcji kształcenia nauczycieli, które są oparte w większości na modelach kształcenia w krajach europejskich. Na największą uwagę zasługują koncepcje, przedstawione przez: H. Kwiatkowska, J. Rutkowiak, T Lewowickiego, B. Gołebniak czy S. Dylaka. My przedstawimy klasyfikację według H. Kwiatkowskiej. Wyróżniła ona trzy modele kształcenia nauczycieli. Autorka wskazała na:
v Orientację technologiczną,
v Orientację humanistyczną,
v Orientację funkcjonalną.
Orientacja technologiczna
Charakterystyczne jest tutaj ujmowanie człowieka, jako układu reaktywnego, a poznania- jako obiektywnego, poza podmiotowego; założenia behawioryzmu (kierunek, w którym ludzi poddaje się działaniu określonych bodźców i obserwuje się ich określone reakcje na te bodźce). Źródłem tej orientacji jest zinstrumentalizowana psychologia uczenia się.
Podstawy psychologiczne:
1. Regulacja zachowania człowieka, w tym również uczenia się, przebiega na poziomie reaktywno-nawykowym. Podejście eksperymentalne spowodowało rezygnację z szukania podmiotowych wyznaczników zachowania na rzecz wyznaczników sytuacyjnych. Ujmowanie człowieka, jako układu reaktywnego.
2. Behawioryści odrzucili model człowieka aktywnego i samodzielnego, określonego przez wewnętrzne motywy i dążenia. Człowiek behawiorystów jest istotą reaktywną, każdorazowo popychaną przez przypadkowe bodźce i przez innych ludzi, przystosowującą się do otoczenia pod naciskiem nagród i kar. Aby kształtować w człowieku pożądane reakcje, nie trzeba znać jego celów, systemów wartości, aspiracji, należy tylko umieć zastosować skuteczne procedury pozytywnego wzmocnienia.
3. Psychologia behawiorystyczna uznaje tylko to, co jest stwierdzalne empirycznie. Jedynie doznania zmysłowe stanowią wiarygodny materiał do analiz psychologicznych.
Podstawowym terminem tej psychologii jest „zachowanie obserwowalne”. Twórca koncepcji behawiorystycznej Burrhus Skinner nie używa takich pojęć jak świadomość czy umysł, jest przeciwnikiem pojęć wolność czy odpowiedzialność.
Wyznaczniki orientacji technologicznej w kształceniu nauczycieli:
1. Niedowartościowanie wykształcenia teoretycznego- działanie sprowadza się do struktury reakcji na zewnętrzne bodźce środowiska społecznego, opanowanie określonego działania polega na wyuczeniu się reakcji na bodźce będące nośnikiem struktury tego działania. Docenia się znaczenie wyposażenia nauczyciela w sprawności bezpośrednio użyteczne w działaniu, pomija się umiejętności rozwiązywania sytuacji nietypowych, niepowtarzalnych.2. Zagubienie problematyki aksjologicznej- zlikwidowanie pojęcia wartości, ludzkie postępowania miały wymagać wyuczenia, a nie osobistego przeświadczenia (wyuczenie więc, a nie autentyczne poznanie). Zgodnie z tym w procesie kształcenia wystarczyło konstruować obiektywne środowisko, które za pomocą systemu różnorodnych nagród i kar wzmacniałoby postępowanie określane jako pożądane i hamowałoby zachowania, które należy wyeliminować, jako niepotwierdzone empirycznie.
3. Jednostronny instrumentalizm- proces kształcenia ma być oparty na takich samych zasadach jak procesy technologiczne wytwarzające rzeczy. W związku z tym próbuje się tworzyć „technologię kształcenia” na podobieństwo technologii wytwarzania, mając nadzieję, że edukacja zorganizowana na tych zasadach będzie równie skuteczna, jak proces technologiczny. Koncepcja ta w praktyce napotkała jednak opór, gdyż warunkiem wysokiej sprawności systemów technologicznych jest precyzja w określaniu celów, a w kształceniu człowieka trudno o taką precyzję. Inną przeszkodą jest niemożliwość opracowania algorytmicznej struktury metoda działania nauczyciela, struktury, która byłaby wystarczająca w rozwiązywaniu różnorodnych sytuacji edukacyjnych.
4. Daleko idąca sterowność procesu kształcenia nauczycieli- cel sprowadzony do wyćwiczenia określonych umiejętności, techniki dydaktyczne zorientowane są na kształtowanie zaprogramowanych reakcji osoby uczącej się. W kształceniu nauczycieli chodzi o wyćwiczenie określonych umiejętności, potrzebnych do realizacji procesów poznawczych, które później nauczyciel ma stosować w pracy zawodowej. Efektywne nauczanie- powtarzanie wzoru czynności, kierowanie czynnościami uczenia się za pomocą instrukcji.
Czym w praktyce uzewnętrznia się ta orientacja?
-Cel procesu nauczycieli sprowadza się do wyćwiczenia określonych umiejętności, potrzebnych do realizacji zadań dydaktycznych;
-W procesie przygotowania nauczyciela do zawodu nie eksponuje się norm moralnych, społecznych , etycznych, estetycznych, ale normy prakseologiczne (organizacyjne, ekonomiczne, ergonomiczne);
-Wysoka sterowność procesu kształcenia nauczycieli znajduje potwierdzenie w stosowanych technikach dydaktycznych, które służą głównie kształtowaniu zaprogramowanych reakcji osoby uczącej się.
Podsumowując, więc orientacja ta za źródło nauczycielski osiągnięć uznaje uwarunkowania zewnętrzne, sytuacyjne, empirycznie stwierdzalne i wymierzalne. Teoria nauczania będąca wyrazem behawioryzmu sprowadza kształcenie do precyzyjnie sterowanego procesu, a więc do wymiaru technologii, rozumianej nie, jako projektowanie systemów kształcenia, lecz jako zinstrumentalizowanej psychologii uczenia się.
Przykładem technik generujących ten rodzaj uczenia się są klasyczne formy nauczania programowanego, a w odniesieniu do nauczania nauczycieli- technika mikronauczania. Techniki te wykorzystują skinnerowską koncepcję warunkowania zachowań ludzkich.
Wspomniany rodzaj uczenia się może być skutecznych tylko i wyłącznie w sytuacjach powtarzalnych i stereotypowych. Orientacja ta w kształceniu nauczycieli nie inspiruje poznawczo, a tym co szczególnie obniża jej wartość, jest to że przesadnie eksponuje technologiczny wymiar kwalifikacji, przy wyraźnym niedowartościowaniu wymiaru humanistycznego.
Orientacja humanistyczna
Dla twórców orientacji humanistycznej inspiracją była psychologia humanistyczna, która głęboko zainteresowana jest człowiekiem, ludzkim posłannictwem, a przede wszystkim procesem stawania się człowiekiem.
Orientacja humanistyczna w kształceniu nauczycieli wyrasta z opozycji do koncepcji nauczyciela- technologa, a tym samym z opozycji do psychologii behawiorystycznej. Nowy sposób do podejścia do edukacji nauczycielskiej czerpie inspiracje z założeń psychologii humanistycznej i łączy się ze zmianą punktu ciężkości pojęć „dobry nauczyciel”, i „dobra edukacja nauczycielska”. To wiąże się z przeorientowaniem kierunku myślenia z behawiorystycznego na osobowościowy, personalistyczny. Przedstawiciele humanistycznego kierunku myślenia o nauczycielu są przeciwni utożsamianiu efektywnego nauczania z fachowością tego, który naucza. „Dobry nauczyciel” nie zamyka się w pojęciu „wszechstronny erudyta”. Niewłaściwe jest określenie natury „dobrego nauczania” poprzez strukturę cech wybitnych nauczycieli.
Psychologia humanistyczna nie jest kierunkiem jednolitym. Szczególnie istotne założenia to te, które mówią o podmiotowości człowieka oraz o znaczeniu relacji człowiek- człowiek.
1. Psychologia humanistyczna koncentruje się na relacji nadawca- komunikat- odbiorca. Podstawowe pojęcia: „ja”, „drugi”, „spotkanie”. Dopiero właściwe zrozumienie i interpretacja tych kategorii umożliwia adekwatny odbiór pojęć dopełniających: autentyczność, spontaniczność, wolność wyboru, twórczość, rozwój. Podstawową zasadą psychologii humanistycznej jest zasada komunikacji, autentycznego porozumienia się ludzi między sobą.
2. Niepowtarzalna natura człowieka jest wyrażona i w pełni realizuje się poprzez bycie człowiekiem w związku z innymi ludźmi. Przedmiotem zainteresowania psychologii humanistycznej jest człowiek w relacji z drugim człowiekiem.
3. Podstawy antropologiczne psychologii humanistycznej tworzy koncepcja człowieka autentycznego. Głównym celem praktycznym tej psychologii jest pomoc człowiekowi w uzyskiwaniu własnej autentyczności, w odkrywaniu własnego „ja”, które stanowi warunek samorealizacji człowieka i harmonijnego rozwoju jego natury, a właściwie osoby.
4. Zręby epistemologiczne psychologii humanistycznej podkreśla przekonanie o podmiotowym charakterze poznania. Nie istnieje wiedza obiektywna, a więc uwolniona od podmiotowości. Jak twierdzi James Bugental „cała wiedza ostatecznie nie oparta jest na psychologii ludzkiego doświadczenia- świadomego lub nie świadomego, wyrażonego expilicte lub zwartego implicite.
5. Człowiek, jako przedmiot zainteresowania psychologii stanowi niepowtarzalną całość, nie daje się, więc sprowadzić do sumy składowych elementów, takich jak: wartości potrzeby, zachowania, myśli. Można wyróżnić w tej całości tylko dwa podsystemy: „ja” i „organizm”. Stanowią one strukturalną i funkcjonalną całość.
6. Podstawową właściwością natury ludzkiej jest rozwój. Czynnikiem sprawczym tego rozwoju są siły wewnętrzne, tkwiące w człowieku, a nie poza nim. Przedmiotem szczególnego zainteresowania psychologii humanistycznej jest właśnie proces stawania się człowiekiem. Carl Rogers definiuje człowieka, jako person as a process.
7. Siłą powodującą rozwój człowieka nie są potrzeby, popędy czy stawiane zadania, lecz wewnętrzne dążenie do samorealizacji. Nauczenie człowieka odkrywania i realizowania siebie jest najcenniejszym darem, jaki można mu zaoferować.
Wyznaczniki orientacji humanistycznej w kształceniu nauczycieli:
Psychologia humanistyczna coraz częściej jest inspiracją dla prób edukacyjnych. Przykładem może być koncepcja D. Heatha, który szczególną wagę przywiązuje do: 1) kształtowania człowieka o zintegrowanej osobowości, wyrażającej się myśli i działań; 2) rozwijania w człowieku poczucia autonomii; 3) kształtowania postaw allocentrycznych, skupiających się na drugim człowieku; 4) eksponowania w wychowaniu egzystencjalnych problemów młodego człowieka; 5) kształtowania poczucia tożsamości.
Koncepcja wychowania humanistycznego zakłada zasadniczy zwrot w kształceniu nauczycieli:
1. Podstawowym celem kształcenia jest pomoc nauczycielowi w odkrywaniu własnej indywidualności. Istota dobrego nauczyciela wyraża się poprzez niepowtarzalną osobowość. Dobry nauczyciel nie jest kopią złożonego modelu kształcenia. Indywidualność i niepowtarzalność tkwią w każdym człowieku. Kształcenie w zawodzie nauczycielskim jest właściwie szukaniem drogi do siebie i odnajdywaniem siebie.
2. Kluczowym pojęciem w konstruowaniu programu humanistycznej edukacji nauczycielskiej jest pojecie „ja”. Programowo zakładana indywidualność „ja” wymaga zerwania z tradycją dostarczania wspólnego doświadczenia wszystkim studiującym, gdyż to w konsekwencji ujednolica osobowości nauczycielskie.
Istotnym warunkiem rozwoju indywidualności przyszłego nauczyciela jest wykształcenie u niego pozytywnych wyobrażeń o sobie, jako nauczycielu. Zdaniem Combsa często jest się złym nauczycielem w wyniku ukształtowania nie właściwego obrazu siebie. Nauczyciel staje się wówczas ofiarą nie braku zdolności, lecz indywidualnych przekonań o sobie.
3. Wiedza specjalistyczna jest pierwszym i podstawowym warunkiem nauczycielskich kompetencji. W humanistycznej koncepcji edukacji nauczycielskiej zakłada się, że nauczyciel musi mieć gruntowną wiedzę.
4. Wiedza pedagogiczno- metodyczna komplementarny składnik wykształcenia nauczyciela. Program humanistycznej edukacji nauczycieli przywiązuje dużą wagę do wykształcenia pedagogicznego.
5. Działania praktyczne studenta są warunkiem odkrywania osobistego znaczenia teorii. Uznając różnice w metodologii poznania teoretycznego i praktycznego, Combs uważa, że w kształceniu nauczycieli obie formy poznania teoretycznego jak i praktycznego uznaje różnice w zasobie wiedzy na ich temat.
Bycie dobrym nauczycielem wiąże się z umiejętnością używania siebie, jako instrumentu działania. Efektywny nauczyciel nie jest „technikiem”, skutecznie stosującym wyuczone metody i środki. Jest on indywidualnością świadomie posługującą się własnym zasobem intelektualnym, sprawnościowym i uczuciowym w celu zindywidualizowanego rozwiązywania problemów pedagogicznych. Głównym celem studiów nie jest, więc nauczanie kandydatów na nauczycieli, jak uczyć i wychowywać innych, lecz umożliwienie nauczenia się, jak dobrze „używać” siebie jako zasadniczego instrumentu w pracy z dzieckiem.
Orientacja funkcjonalna
– wyraża ją postulat „uobecniania nauki” w działaniu pedagogicznym, nasycenia teorią czynności praktycznych. W pracy nauczyciela nie dokonuje się ono przez przyswojenie najnowszej wiedzy, a poprzez udostępnienie wyników poznania i procedur ich osiągania.
Umiejętność wykorzystania teorii w działaniu praktycznym zależy od procesu kształcenia, a konkretnie od właściwej proporcji jego skutków kształcących i pozakształcących. Pierwszy rodzaj traktuje się, jako czynności przygotowujące do podjęcia pracy, natomiast drugi jako czynności będące realizacją pracy.
Aby „uobecnić naukę” w działaniu praktycznym nauczyciela (kształtować użyteczność jego wiedzy) w procesie kształcenia należy nadać szczególne znaczenie:
1. wiedzy, która jest podstawą działania,
2. jej aspektom metodologicznym - podstawa tworzenia systemu wiedzy,
3. umiejętnościom praktycznym.
Ponadto „uobecnienie nauki” jest praktykowaniem zgodnie ze współczesnym modelem działań wg nauki i zgodnie z nauką. A także zaprzeczeniem praktykowania opartego na kumulowaniu doświadczeń poprzez sumowanie wiedzy, umiejętności i wartości.
Źródło orientacji to psychologia poznawcza. Wychodzi ona z założenia, że jednostka jest samodzielnym podmiotem, który obserwuje świat, przewiduje, formułuje hipotezy, planuje, eksperymentuje, wnioskuje, przystosowuje się do świata i kształtuje go.
Ważnym wyznacznikiem zachowania się człowieka są posiadane przez niego struktury poznawcze, które tworzy system informacji jednostki zdobyty w drodze indywidualnego doświadczenia. Istotną rolę w zachowaniu człowieka mają także informacje płynące ze środowiska zewnętrznego.
Chcąc przygotować człowieka do rozumnego działania należy odpowiednio wykształcić jego sferę orientacyjną (podstawa teoretyczna działań i decyzji), sferę wartości i wykonawczą. Skuteczne działanie człowieka wymaga nie tylko informacji o tym, co się może zdarzyć, ale także o tym, jaką wartość ma to do czego człowiek dąży (wartościowanie). Na obraz człowieka składa się:
1. to, do czego dąży (system przewidywań i oczekiwań),
2. to, jak ocenia to, co ma zamiar realizować (system wartości),
3. to, jakie programy działania przyjmie, aby osiągnąć cel.
Wyznaczniki orientacji funkcjonalnej w kształceniu nauczycieli.
Dla edukacji funkcjonalnej istotne staje się pytanie: Jak kształcić nauczyciela, by wiedza naukowa przenikała jego czynności praktyczne? Oto niektóre właściwości tego systemu kształcenia:
1. Kształcenie działaniowe – wytworzenie celu do osiągnięcia i programu do wykonania. Podstawowym źródłem wiedzy o rzeczywistości są różnorodne formy działania w danych sytuacjach.
2. „Nadmiarowość” kwalifikacji – zbędność, nadmiarowość kwalifikacji poznawczych nauczyciela jest podstawą swobodnego „ruchu” wiedzy, warunkiem jej praktycznej stosowalności.
3. Istotny warunek funkcjonalności wiedzy to świadomość jej źródeł oraz sposobów jej odkrywania. Potrzeba kształtowania nie tyle postaw twórczych, ile postawy badawczej.
4. Wzrost znaczenia wiedzy nauczyciela o sobie, jako o podmiocie działania. Szczególną rolę w strukturach intelektualnych człowieka odgrywa struktura „ja”. Składają się na nią „ja-realne” (modele własnej osoby) oraz „ja-idealne” (wyobrażenia i wizje).
5. Istotnym elementem struktury „ja” jest poziom samoakceptacji. Stanowi ją zgodność lub rozbieżność zachodząca pomiędzy „ja-realnym” i „ja-idealnym”. Poziom samoakceptacji wpływa na trafność i stałość samooceny. Wysoki poziom samoakceptacji powoduje lepszą orientację zadaniową i mniejszy egocentryzm jednostki. Im wyższy poziom samoakceptacji, tym wyższa aktywność podmiotu. Poziom samoakceptacji wpływa na funkcjonowanie społeczne. Z badań wynika, że poziom samoakceptacji nauczycieli jest stosunkowo niski. Zjawisko to może być przyczyną nauczycielskich niepowodzeń.
6. Uwzględnienie problematyki aksjologicznej w treściach programowych. Celem pracy nauczyciela jest uczenie jak poznawać świat, a także uczenie tego, jak żyć w tym świecie, a zwłaszcza jak żyć w sposób godny.
3
monisia012