M._Sandbothe_Transwersalne_swiaty_medialne.pdf

Transwersalne światy medialne.

Filozoficzne rozważania o Internecie

Mike Sandbothe

Internet nie jest medium radykalnie nowym. Stanowi ra-

czej miejsce cyfrowego splatania się już znanych mediów. Kompu-

tery zespolone w internetową Sieć środkami nowoczesnej tele-

komunikacji łączą i przekształcają treści, formy i sposoby korzy-

stania z nich, które znamy z telewizji, radia, porozumiewania się

face to face, telefonu, wideo i mediów drukowanych. Mimo to me-

dialna hybryda Internetu nie polega -jak to sugeruje marketingo-

we hasło multimedia — na prostym zsumowaniu lub dyfuzyjnym

pomieszaniu rozmaitych mediów. Internet jest raczej bardzo złożo-

nym i niezwykle wrażliwym transmedium, w którym różne aspe-

kty, podporządkowywane dotychczas odrębnym światom medial-

nym, dzięki różnorodnym niewielkim innowacjom splotły się i za-

gęściły tak, że sprawiają wrażenie jakiegoś nowego medium.

Jednakże aby adekwatnie oddać transmedialną wewnętrzną

strukturę Internetu, korzystne wydaje się oddzielne rozpatrzenie

podłoża software'owo-technicznego oraz wspartych na nim praktyk

kulturowych, czyniących Sieć tym, czym jest (por. też Sandbothe

1997). W centrum Internetu znajduje się dziś graficzna struktura

World Wide Web. Należy odróżnić od niej najstarsze, klasyczne

usługi Internetu, które sięgają od e-mailu i bezpośredniej konwer-

sacji za pomocą tekstów pisanych na klawiaturze (talk) poprzez

grupy dyskusyjne oraz listy dyskusyjne, aż po IRC, MUD i MOO.

Wspólną ich cechą jest to, że w odróżnieniu od hipertekstualnego

World Wide Web orientują się one jeszcze według modelu linearno-

tekstualnej piśmienności. Ponieważ usługi te w coraz większym

206

Mike Sandbothe

Transwersalne światy medialne

207

stopniu zostają zintegrowane z WWW, granice między ich formami

„dawnymi" a „nowymi" stają się wprawdzie coraz bardziej płyn-

ne, ale oddzielenie linearno-tekstualnych od hipertekstowych pól In-

ternetu jest -jako zabieg heurystyczny - ciągle jeszcze przydatne.

W niniejszych refleksjach nad transmedialną strukturą Interne-

tu skupiam początkowo uwagę na linearno-tekstualnych krajobra-

zach komunikacyjnych MUD-ów i MOO-ów. W centrum pozostaje

pytanie, w jaki sposób doświadczenia ambiwalencji, jakich użyt-

kownicy doznają obcując z wirtualnymi wspólnotami, łączą się

z transmedialnością Internetu. Następnie - po dygresji, która

ujawni te ścisłe powiązania, jakie mogą zachodzić między komuni-

kacją on line i off line — w drugiej części moich rozważań będzie

chodziło o transmedialną hipertekstualność World Wide Web.

WWW można by opisać jako cyfrowy splot dotychczas oddzielonych

od siebie rodzajów mediów (obraz, słowo, pismo), które w warun-

kach hipertekstu zmieniają swoje specyficzne cechy i wchodzą

w nowe konstelacje. Na koniec postaram się ukazać całościową trans-

medialną strukturę Internetu na tle proponowanej przez Wolfganga

Welscha koncepcji transwersalnego rozumu i w ten sposób zaryso-

wać horyzont pragmatycznej mikropolityki znaku.

jesteśmy przypuszczać, że nie ma tu nic do badania. Również bo-

wiem w Sieci, jak zwykle, podróżuję wraz ze swą codzienną tożsa-

mością. Jako pracownik naukowy zapewniam sobie dane biblio-

graficzne z Biblioteki Kongresu w Waszyngtonie, przekazuję swój

głos w dyskusji na filozoficzne listy adresowe, których jestem sub-

skrybentem lub konferuję za pośrednictwem elektronicznej poczty

z kolegami z całego świata. Zarazem jednak sieć daje mi możliwość

udania się w pseudonimowe światy czatów IRC lub w pełne fanta-

zji środowiska MUD-ów lub MOO-ów.

IRC to skrót nazwy Internet Relay Chat. Chodzi przy tym o roz-

budowany krajobraz komunikacyjny, jaki tworzą rozmaite fora dia-

logowe - kanały. Tutaj ludzie z całego świata spotykają się on line,

aby pod wybranymi przez siebie kryptonimami pisemnie, a mimo

to synchronicznie, rozmawiać ze sobą i wymieniać najnowsze infor-

macje na najróżniejsze tematy. Tematy sięgają od powszedniej sie-

ciowej gadaniny i wirtualnych flirtów aż po dyskutowanie kwestii

technicznych dotyczących hard- i software'u oraz po mniej lub bar-

dziej naukowe rozmowy o literaturze, polityce, filozofii, fizyce, me-

dycynie i innych dziedzinach 2 .

MUD jest skrótem nazwy Multi-User Dungeon (Lochy Wielooso-

bowe). Chodzi przy tym o wirtualne ,jaskinie gry". Pewna liczba

różnych uczestników loguje się równocześnie w fikcyjnym teksto-

wym krajobrazie gry, aby w walce z innymi uczestnikami i zapro-

gramowanymi robotami zbierać tzw. „punkty doświadczenia"

i w hierarchii gry awansować do pozycji „kreatora" lub „boga".

„Kreatorzy" bowiem i „bogowie" mają moc zmieniania krajobrazu

gry i programowania problemów, które inni uczestnicy muszą roz-

wiązywać (por. Rheingold 1994, rozdz. V; por. też Turkle 1995,

zwłaszcza 180-186) 3 .

TRANSMEDIALNE ASPEKTY WSPÓLNOT WIRTUALNYCH

Kwestię, w jaki sposób doświadczenia ambiwalencji, jakie lu-

dzie wynoszą z obcowania z wirtualnymi wspólnotami Internetu,

łączą się z jego strukturą transmedialną, chciałbym unaocznić

przeprowadzając krytyczną rekonstrukcję badań Sherry Turkle,

słusznie dziś uznawanych za kanoniczne. Turkle, Amerykanka zaj-

mująca się psychologią osobowości i socjologią komputerową,

przedstawiła te badania w książce Life on the Screen. Identity in

the Age of the Internet (patrz Turkle 1995). Jej zasadniczą kwestią

jest pytanie: w jaki sposób wirtualna rzeczywistość cyberprzestrze-

ni 1 odbija się na naszej koncepcji tożsamości? Początkowo skłonni

ne trójwymiarowe światy komputerowe. Dopiero w ostatnich latach rozszerzono za-

kres obydwu pojęć do cyfrowych przestrzeni Internetu. Używam ich właśnie w tym

rozszerzonym, internetowym znaczeniu.

2 Przystępny opis i analizę IRC znajdziemy w szóstym rozdziale popularnej

książki o Internecie - patrz Rheingold (1994, 219-242). Por. też obszerne studium

Reid (1991) (wersja on line: http://www.ee.mu.oz.au/papers/emr/index.html). Stresz-

czenie studium Reid znajduje się w „Intertek" 1992, t. 3.3, Winter 1992 (7-15).

3 Obszerną analizę struktur komunikacyjnych MUD przedłożyła Reid (1994) (wer-

sja on line: http://www.ee.mu.oz.au/papers/emr/index.html).

1 Pojęcie „cyberspace" utworzył William Gibson w powieści Neuromancer (New

York 1984; polski przekład 1996). Podobnie jak pojęcia „virtual reałity", używano go

w nauce początkowo do określenia audiowizualnych i taktylnych technik symulacyj-

nych, które z pomocą odpowiednich ubrań i hełmów przenosiły użytkownika w sztucz-

208

Mike Sandbothe

Transwersalne światy medialne

209

MOO to skrót nazwy Multi-User Dungeon Object Oriented (Lo-

chy Wieloosobowe Zorientowane Obiektowo). Tutaj - w odróżnie-

niu od podlegających ścisłej hierarchii i po części dość agresywnych

gier typu MUD - chodzi o gry, dla których istotnym momentem jest

współpraca, solidarność, edukacja i nauka. Każdy z uczestników

otrzymuje prawo programowania, tzn. może kreować przestrzenie

i przedmioty oraz samodzielnie współkształtować krajobraz gry.

W USA od kilku lat MOO-y użytkuje się jako interaktywne środo-

wiska edukacyjne, w których rodzice i dzieci, nauczyciele i ucznio-

wie mogą za pomocą nowego medium Internetu wspólnie bawić się

i gromadzić doświadczenia (por. Bruckmann 1997).

W IRC-ach, w MUD-ach i w MOO-ach mogę się prezentować jako

swobodnie (w zależności od kontekstu) wymyślona tożsamość X lub

Y. Oczywiście „w czasie rzeczywistym" mógłbym to uczynić również

w jakiejkolwiek knajpie. Ale tam z powodu wyglądu, płci i społecz-

nej tożsamości szybko natrafiłbym na granice. W Sieci jest inaczej.

Neutralizuje ona podstawowe koordynaty czasowo-przestrzenne

tożsamości fizycznej, leżące u podstaw naszej powszedniej konce-

pcji tożsamości personalnej.

Turkle przedstawiła podstawowe ambiwalencje, charakterys-

tyczne dla wirtualnych wspólnot w Internecie na przykładzie użyt-

kowania MUD-ów w ich szerokim sensie, obejmującym przygodowe

MUD-y i kooperujące MOO-y: „W MUD-ach wirtualni bohaterowie

rozmawiają między sobą, wymieniają się gestami, okazują emocje,

zdobywają i tracą wirtualne pieniądze, podwyższają lub obniżają

swój społeczny status [...]. Wszystko to uzyskiwane jest za pomocą

pisma, czyli poprzez to w kulturze, co pozornie usypia w audio-

wizualnych ramionach telewizji" (Turkle 1995, 183). Autorka una-

ocznia transmedialny charakter owych światów komunikacji opar-

tych na piśmie, pisząc dalej: „Ale to nowe pisanie jest rodzajem hy-

brydy: mową na moment zakrzepłą w artefakt, ale w artefakt nie-

zwyczajnie efemeryczny. W tym nowym pisaniu, dopóki nie zosta-

nie ono wydrukowane na papierze, migocącą zawartość ekranu

szybko zastępuje kolejne migotanie" (Turkle 1995, 183). Tu,

w akcie percepcji, pismo nie ma już rozciągłości, ustalonego kształ-

tu i obecności drukowanego tekstu, lecz na płaszczyźnie przedsta-

wienia zyskuje cechy nieciągłości i nieobecności, które znamy z mi-

gotliwego świata obrazów telewizyjnych.

Opisanych przez siebie transmedialnych fenomenów splotu Tur-

kle nie łączy jednak wprost z ambiwalentnymi efektami, które wy-

stępują na płaszczyźnie psychospołecznej. Te ostatnie opisuje spe-

cjalistka Massachusetts Institute of Technology (MIT) na podstawie

szerokiego materiału empirycznego uzyskanego ze studium przy-

padku, następująco rzecz podsumowując: „Kiedy każdy gracz może

stworzyć wiele postaci i uczestniczyć w wielu grach, jego jaźń jest

nie tylko pozbawiona ośrodka, ale i nieskończenie zwielokrotniona.

Czasem takie doświadczenie może ułatwić samopoznanie i rozwój

osobisty, a czasem — przeciwnie. MUD-y mogą być miejscami,

w których ludzie rozkwitają lub takimi, w których ludzie gubią się,

zatracają w samowystarczalnym świecie, w którym wszystko jest

prostsze niż w świecie realnym, i w którym - jeśli wszystko zawie-

dzie - możesz wycofać swego bohatera i po prostu zacząć nowe ży-

cie z innym" (Turkle 1995, 185).

Z wykształcenia psychoanalityk i psycholog osobowości, Turkle

poszukuje przyczyn zróżnicowanego oddziaływania MUD-ów przede

wszystkim w indywidualnych konstelacjach psychicznych i stru-

kturach tożsamości poszczególnych użytkowników IRL 4 . Pisze ona:

„MUD-y stwarzają szerokie pole gry dla działań i decyzji. Są tam

autentyczne możliwości powodowania zmian, jest też miejsce dla

nieproduktywnych powtórzeń. Rezultat zależy od emocjonalnego

zaangażowania graczy i emocjonalnych zasobów, jakie wnoszą do

gry" (Turkle 1995, 200). Na plan pierwszy wysuwa się wtedy oso-

bowość RL uczestnika gry, przy czym zakłada się, że jest to osobo-

wość medialnie neutralna. Także ocena jego kontaktów z wirtual-

nymi tożsamościami następuje poprzez odniesienie do rzekomo

wolnej medialnie tożsamości RL. Odmienne perspektywy medialne,

z których różne grupy użytkowników spoglądają na Internet i wir-

tualny świat MUD-ów, nie zostały zanalizowane przez Sherry Tur-

kle, bo metodyczną podstawą jej studium jest zasada „real life

bias" (Turkle 1995, 324).

Z całą pewnością struktura osobowościowa RL odgrywa ważną

rolę w utwierdzaniu się określonych wzorów korzystania z Interne-

tu. Należy przy tym - wychodząc poza stanowisko Turkle - wziąć

4 IRL (albo RL) to używane w Internecie skróty wyrażeń: „in real life" lub „real life".

210

Mike Sandbothe

Transwersalne światy medialne

211

pod uwagę to, że inne media (takie jak słowo drukowane lub tele-

wizja) też wywierały określony wpływ na tożsamość RL. Nie można

określić postrzegania i użytkowania Internetu przede wszystkim

lub wyłącznie z indywidualnej perspektywy psychologicznej, neu-

tralnej w stosunku do mediów. Odwrotnie, występuje tu wiele ba-

nalnych i przypadkowych, ale istotnych aspektów łączących się

z dotychczasowym doświadczeniem medialnym oraz medialną so-

cjalizacją uczestników. Nie musi to być od razu nie rozwiązany

konflikt z matką lub nadto ścisła więź z ojcem, które poszczególne-

mu uczestnikowi uniemożliwiają wykorzystanie MUD-ów dla krea-

tywnego wglądu we własną przeszłość. Często zależy to po prostu

od tego, czy użytkownik postrzega MUD z perspektywy medial-

nej, określonej już przez słowo drukowane, a także od tego, w jaki

sposób korzysta z telewizji, ewentualnie z książek, i jak je inter-

pretuje.

świat" jest wtedy ze swej strony odbierany jako konstrukcja spo-

łeczna; przeciwnie, staje się to raczej regułą w przypadku telewi-

zyjnie socjalizowanej „generacji X" 5 . Uwaga tego typu użytkownika

Internetu nie skupia się na uczestnictwie w symulacji, ale na funk-

cjonalizacji wspólnot w celu stworzenia wspólnot realnych. Nawet

w obrębie kontekstów fikcjonalnych ten typ użytkownika będzie

starał się wybierać tożsamości fikcjonalne w taki sposób, by wyko-

rzystać doświadczenia, jakich nabywa w obcowaniu z nimi, dla

własnej tożsamości RL. Będzie skłonny do tego, by w opowieści fik-

cjonalne wplatać wciąż także takie treści komunikowania, które

wychodząc poza kontekst imaginacyjny zmierzają ku stosunkom

w świecie rzeczywistym. Zależnie od okoliczności zatem rozbudzają

zainteresowanie tym, by fikcjonalną wspólnotę świata MUD-ów

przybliżać ku rozmowie w już nie fikcjonalnym kontekście Interne-

tu lub nawet skłaniać do jakiegoś spotkania RL 6 . Zdolność rozpo-

znawania „rzeczywistych" aspektów wspólnot wirtualnych i kre-

atywnego ich wykorzystania zakłada oczywiście wrażliwość na

„wirtualne", tzn. społecznie konstruowane aspekty wspólnot rze-

czywistych. Jeśli tej wrażliwości brakuje, wtedy wszelkie próby

tworzenia splotów rozbijają się o to, że światy off line i on line

wchodzą w opozycję, podobnie jak byt i pozór, sztuka i natura, po-

waga i gra, i są odbierane jako światy niewspółmierne.

Dla uproszczenia, ale również dlatego, że tradycyjny system me-

dialny dominuje i powoduje znaczące transformacje, ograniczę się

do telewizji jako medium odgraniczającego. Użytkowniczka korzy-

stająca z MUD-ów jako zamkniętego systemu, ściśle oddzielonego

od RL i kierującego się logiką fikcji, interpretuje MUD-y analogicz-

nie do symulacyjnej formy korzystania z telewizji, czyli formy

ukształtowanej w toku nabywania rutynowych nawyków recepcyj-

nych. Nie usiłuje ona przełamać świata medialnych symulakrów

w kierunku realności niemedialnej, jej celem bowiem jest stanie się

częścią świata symulakrów. Wykorzystuje ona MUD-y, by za pomo-

cą Internetu aktywnie wejść w symulacyjną logikę telewizji, tzn.

zachowywać się jak aktorka w symulowanej przestrzeni medium.

Faktycznie, często zdarza się, iż imaginacyjne światy transmisji te-

lewizyjnych wpływają na kształt przestrzeni, ról i kontekstów akcji

MUD-ów. Na przykład scenariusz filmu Star Trek (Star Trek: The

Motion Picture, reż. R. Wise, USA 1979 i dalsze filmy cyklu) jest

jednym z najbardziej ulubionych motywów w MUD-ach.

Inny styl użytkowania MUD-ów powstaje wtedy, kiedy uczestnik

MUD-ów ma za sobą doświadczenie socjalizacji telewizyjnej, dla

której telewizja nie jest zamkniętą w sobie maszynerią symulacyj-

ną, ale funkcjonuje jako medialne miejsce kontaktowania się ze

światem rzeczywistym. Nie wyklucza się przy tym, iż „rzeczywisty

DYGRESJA: PARAKOMUNIKACYJNE ASPEKTY

INTERAKCJI TELEMATYCZNEJ

Wydaje mi się sprawą ważną, aby wyraźnie wskazać na to, jak

niewielki dystans dzieli interakcyjne krajobrazy komunikacyjne od

powszedniej komunikacji face toface. W aktualnych dyskusjach nie

tylko bowiem nazbyt często się ją pomija, ale wręcz nie chce przy-

jąć do wiadomości. Na przykład Elene Esposito w artykule Inter-

5 Por. też Vattimo, który w swej pracy mówi o Jiermeneutycznej koine lat sie-

demdziesiątych i osiemdziesiątych". Jej centrum stanowi coraz powszechniej formu-

łowany postulat, „by uwolnić [...] interpretacje od panowania jednej «prawdziwej»

prawdy" (Vattimo 1998, 17).

6 Welsch (1998, 242 n.) wskazuje, że dominacja mediów elektronicznych prowadzi

nawet do specyficznej „rewalidyzacji nieelektronicznych form doświadczenia".

212

Mike Sandbothe

Transwersalne światy medialne

213

aktion, Interaktiuitdt und die Personalisierung der Massenmedien

(patrz Esposito 1995) odrzuciła z perspektywy teoretycznosystemo-

wej możliwość, że „telematyczna komunikacja miałaby zarazem

otwierać komunikację personalizowaną i nieanonimową" (Esposito

1995, 147). Uzasadniając swoją tezę (całkiem trafną w odniesieniu

do interaktywnej telewizji i zamkniętych światów programowych

autonomicznych pecetów), uczennica Luhmanna podkreśla, że

w przypadku internetowego forum czatowego mamy do czynienia

wyłącznie z komunikacją anonimową, i nie można jej personalizo-

wać, bo nie sposób odróżnić, czy chodzi o ludzi, czy też być może

o tzw. roboty, a więc programy interaktywne (Esposito 1995, 252).

To prawda, że przeważająca część komunikacji typu czat doko-

nuje się początkowo nie w imieniu rzeczywistej tożsamości, ale pod

osłoną pseudonimu. Wydaje mi się jednak ważne, aby te formy

„wtórnej" niejako anonimizacji wyraźnie oddzielić od anonimowości

strukturalnej, jaką znamy ze strony odbiorców mediów drukowa-

nych lub telewizji. Uczestnicy czatu nie są przecież bezimienni, wa-

runkiem ich uczestnictwa jest to właśnie, że sami wybierają sobie

nazwisko. O tyle czat jest strukturalnie komunikacją personalną.

Nawet jeśli uczestnicy posługują się pseudonimem, a nie nazwis-

kiem, są mimo to obecni tam jako „osoby", tj. jako maski, jako od-

grywane tożsamości. Oczywiście, istnieje ponadto możliwość zastą-

pienia w każdej chwili tożsamości granej tożsamością realną, tzn.

komunikacją osób w autentycznym znaczeniu. Wskazywanym

przez Elenę Esposito niebezpieczeństwem, że za rzekomo autentycz-

ną osobą, z którą - jak nam się wydaje - wchodzimy w kontakt,

w rzeczywistości mogłaby kryć się maszyna, przy dzisiejszym sta-

nie rozwoju KI nie trzeba się przejmować. Kto miał kiedyś do czy-

nienia z programem-robotem, któremu właśnie brakuje zdolności

do indywidualnej i wrażliwej na kontakt komunikacji, wie, jak łat-

wo i szybko można odróżnić komunikację między człowiekiem

a maszyną od komunikacji między człowiekiem a człowiekiem. Do-

tyczy to również „inteligentnych agentów", nad którymi obecnie

prowadzi się prace; w ich przypadku zresztą nie chodzi przede

wszystkim o komunikację między człowiekiem a maszyną, lecz

o komunikację między maszyną a maszyną, możliwą do zaprogra-

mowania ze względu na nasze indywidualne potrzeby (por. Wool-

dridge, Jennings 1995).

Drugi przykład występujących w aktualnej debacie tendencji do

teoretycznego przerysowywania różnic między komunikacją on line

a komunikacją face to face znajdujemy w artykule Sybille Kramer

Vom Mythos „Kiinstleriche Intelligenz" zum Mythos „Kunstliche

Kommunikation" (patrz Kramer 1997). Autorka przedstawia tam

następujący wywód: „Elektroniczna sieć, o ile wykorzystywana jest

jako forum komunikacyjne, ma charakter ram sprawiających, że

zachodzi w niej rodzaj interakcji, która w świetle terminologiczne-

go odróżnienia «gry» odciążającej od świata powszedniego i «powa-

gi» wzmacniającej powszedniość świata przynależy do gry"

(Kramer 1997, 98). Kramer zmierza tym samym ku tezie (wynika-

jącej z przyjętej przez nią teorii aktów mowy), że „komunikacja

w sieciach elektronicznych [...] [opiera się] na neutralizacji związa-

nych z osobowością i autorstwem illokucyjnych oraz parakomu-

nikacyjnych wymiarów naszego symbolicznego działania" (Kramer

1997, 97). Jest jasne, że teza ta nie może służyć jako istotnościowe

określenie komunikacji internetowej, ponieważ pozostaje trafna je-

dynie w odniesieniu do określonych form użytkowania, jakie moż-

na obserwować zwłaszcza w fikcyjnych krajobrazach komunikacyj-

nych, takich jak MUD i MOO. A nawet w stosunku do MUD-ów pod-

kreślić należy, że również w fikcyjnych kontekstach gra może bar-

dzo szybko przejść w powagę, a pseudonimowa komunikacja w oso-

bistą rozmowę. Bywało, że rozgrywanie fikcyjnych ról prowadziło

często do powstawania wspólnot wirtualnych, te zaś wiodły do cał-

kiem realnych przyjaźni, a nawet małżeństw pobłogosławionych

w kościele.

Nie bez racji Eva Jelden wskazywała w związku z tym, że dla

obecnego rozwoju Internetu decydujące znaczenie ma narastanie

realności w żywiole wirtualnym. Znamienne dla tego rozwoju jest

jej zdaniem właśnie włączanie wymiarów parakomunikacyjnych.

Jelden pisze: „Każdym kliknięciem myszy faktycznie poruszam coś

w świecie rzeczywistym, informuję, przenoszę pieniądze, handluję

itp." (Jelden 1996, 28). Wypowiedź Jelden należy oczywiście znacz-

nie ograniczyć wskazując, że włączenie parakomunikacyjnych

aspektów nie jest, jak sugeruje, charakterystyczne dla „każdego"

aktu komunikacji w Sieci, ale właśnie dla określonego, odnoszone-

go do rzeczywistości sposobu użytkowania Internetu.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: