I. Ustna twórczość ludowa (definicja, cechy, klasyfikacja)
„Poezja ludowa”, „ludowa literatura”, „twórczość poetycka ludu”, „folklor” – oto najczęstsze, przyjęte w nauce terminy na oznaczenie kręgu specyficznych przejawów samorodnej i spontanicznej twórczości słownej mas ludowych, kształtującej się niezależnie od tzw. literatury uczonej, oficjalnej. Termin folklor wprowadził w 1846 anglik Wiliam Thomas, jest on znaczeniowo (mądrość, wiedza ludu) szerszy i oznaczać może nie tylko gminną poezje, popularną masową literaturę, ale także cały kompleks materialnej i duchowej kultury tworzonej przez lud. W węższym znaczeniu jest synonimem ludowej literatury.
Za ludowe uważamy takie utwory, które powstały w wyniku twórczych wysiłków zbiorowości, mają więc charakter kolektywny i anonimowy. Są wyrazem ludowej mądrości, doświadczenia oraz wiedzy o otaczającym świecie. Są wytworami ustnymi mającymi charakter zmienny, uzależniony od każdorazowej niemal realizacji. Ulegają cyklizacji, operują masą typowych i stereotypowych chwytów kompozycyjnych, form gatunkowych oraz środków stylowych. Funkcjonują w swoistej symbiozie z innymi przejawami artystycznej działalności ludu (synkretyzm). Nie ma w literaturze ustnej utworów o większej objętości, o skomplikowanej treści i złożonej konstrukcji: dominują utwory krótkie, o prostych układach i skonwencjonalizowanej szacie słowno-kompozycyjnej.
Rosyjski folklor to 3 podstawowe typy rodzajowe: epika, liryka i dramat, chociaż nie każdy rozwijał się równomiernie. Istnieje także sporo form pośrednich, oraz takich, które takiemu podziałowi się nie poddają. Najbogatsze, najbardziej rozbudowane i zróżnicowane w folklorze rosyjskim są epika i liryka. W nich ludowy twórca zbiorowy wypowiedział się w sposób pełny i wszechstronny.
II. Liryka ludowa
1. Drobne formy folkloru poetyckiego:
- zaklęcia i wróżby (tzw. wiedza tajemna)
- zagadki
- przysłowia i zwroty przysłowiowe (porzekadła)
2. Pieśni obrzędowe
- pieśni kalendarzowo-świąteczne
- pieśni weselne, lamenty pogrzebowe oraz rekruckie (jak chłop szedł do woja to na min. 25 lat, czyli całe życie :) )
3. Pieśni pozaobrzędowe (liryka właściwa)
- pieśni liryczne (jamszczyków - woźniców pocztowych; burłaków – tragarzy ciągnących brzegiem Wołgi łodzie pod prąd; rozbójników)
- czastuszki (krótkie przeważnie czterowierszowe rymowane utwory przypominające literackie kuplety albo polskie taneczne przyśpiewki; upowszechniły się dopiero przy końcu XIX w. dlatego uważa się je za gatunek nieautentyczny przyniesiony wtórnie do folkloru z miasta)
- pieśni na pograniczu folkloru i literatury
III. Epos ludowy. Byliny
1. Byliny (nazwa pochodzenia literackiego zaczerpnięta w XIX w. ze Słowa o wyprawie Igora). Nie mają bezpośrednich analogii w folklorze innych narodów słowiańskich. To pieśni epickie, których treścią jest zarówno materiał historyczny choć upoetyzowany (realne postacie i wydarzenia), jak i rzeczywistość fikcyjna, cudowna, baśniowa, a także zjawiska życia społeczno-obyczajowego. Dzielimy je na byliny:
- cyklu kijowskiego o tematyce historyczno-wojennej i heroicznym charakterze; nazwy łączą się z dziejami politycznymi Rusi Kijowskiej; główne postacie: książę kijowski Włodzimierz, Ilja Muromiec, Światogor, Dobrynia Nikiticz (wuj księcia Włodzimierza)
- nowogrodzkie o treściach obyczajowych i nowelistycznej naturze, z dużą domieszką elementów baśniowych; nazwy łączą się z warunkami życia społeczno-obyczajowego ziemi nowogrodzkiej; główne postacie: gęślarz Sadko, Wasilij Busłajew
2. Pieśni historyczne
3. Wiersze duchowne (należały do repertuaru wędrownych pielgrzymów). Dzielą się na wiersze epickie (wcześniejsze) i liryczne (powstawały głównie w XVII i XVIII)
4. Ballady
IV. Baśnie, podania, legendy, skazy
1. Bajki fantastyczne (baśnie): charakterystyczne postaci obdarzone niezwykłymi cechami i możliwościami, główni bohaterowie z ich wyczynami, poszukiwane i wyzwalane przez nich bohaterki, doradcy i pomocnicy, a obok nich skontrastowani na zasadzie antytezy przeciwnicy wraz ze wspomagającymi ich siłami (Iwan-Carewicz, Wasylisa bardzo Mądra, złota rybka, Baba Jaga, Kościej, itd.)
2. Bajki o zwierzętach (najmniej liczna grupa bajek rosyjskich). Oparte głównie na dialogu, akcja ogranicza się do kilku scen-rozmów
3. Bajki obyczajowe i bajki-anegdoty (najwiecej). Krótkie, satyryczne. Realności postaci występujących, branych z życia społecznego i rodzinnego (pan, bogacz, głupiec, chłop, robotnik, żołnierz, itd.), odpowiada życiowe prawdopodobieństwo sytuacji i wątków: zdobycie szczęścia dzięki zastosowaniu się do dobrych rad, osiągnięcie mimo przeciwności awansu
4. Legendy (prozatorskie utwory narracyjne o charakterze cudowno-baśniowym, które bądź przedstawiają tworzony przez system ludowych wierzeń świat istot nadprzyrodzonych- duchy, dusze zmarłych; bądź stanowią baśniowe opowieści o tematyce historycznej oraz religijnej
5. Skazy (najbliższy polski odpowiednik terminu to gawęda). Powstała późno (XIX) prozaiczna forma epicko-narracyjna wywodząca się ze środowisk robotników
V. Teatr ludowy (pod względem literackim – prostota fabuły, nikłość dramatycznego konfliktu, nieskomplikowana kompozycja, prymitywny komizm oparty na żartach językowych). Można wydzielić:
1. wertep (powstały w XVII – XVIII w.) czyli szopka łącząca tematykę biblijną „bożonarodzeniową” z realistyczno-obyczajową, komiczną
2. rajok (powstały w XVIII – XIX w.) teatrzyk demonstrujący zmieniane przez przesuwanie wałka obrazki, komentowane przez wykonawcę (dialogi wierszowe, o charakterze komiczno-parodyjnym)
3. pietruszki (XVII w.) teatrzyk kukiełkowy
4. teatr dla aktorów
5. Teatr ludowy
Wywodzi się z obrzędów i zabaw, np. obrzędów weselnych, korowodów. Zajmowali się nim wędrowni aktorzy CKOMOPOXU .
Teatr (Petruszki – ros) – teatr lalkowy, palcowy, zajmowali się nim CKOMOROXU, prześladowani za częstą satyrę na władzę. Główny bohater – Petruszka to dowcipniś, włóczęga, łamiący prawa moralne, społeczne, państwowe. Występują cygan, żołnierze, doktor, pijana baba. Farsa, często wulgarne sceny.
Вертеп (szopka) – teatr lalkowy, trzcinowy, od XVII w. pod wpływem polskim, temat narodzin Chrystusa, i pokłonu mędrców. W dolnej części pudełka miały miejsce sceny humorystyczne z udziałem Heroda, śmierci, Żyda, cygana. Nosili szopkę mnisi, Popowie, klerycy, potem mieszczanie i wieśniacy.
Pajok (to po ros.) – teatr obrazkowy pochodzący od szopki, składający się z pudełka i dwóch wałków z naciągniętym na nie płótnem z wymalowanymi obrazkami. Za pomocą korby przewijano obrazy, które oglądało się przez szkło powiększające. Tematem był grzech Adama i Ewy, męki piekielne grzeszników, także tematy świeckie, grał dowcip, rymowane komentarze.
Przedstawienie aktorskie – pojawiły się w Xviii. Jako naśladownictwo teatrów szkolnych i pańszczyźnianych, początkowo tematyka szopki, przedstawienia w czasie świąt, potem tematyka świecka. Aktorami byli chłopi, żołnierze, robotnicy, więźniowie.
Balagin (po ros.) – od Xviii. Czasowy barak na jarmarkach dla przedstawień cyrkowych, także pantomimy, teatr marionetek, Pietruszki.
Ważniejsze dramaty ludowe;
1. BARIN I PRIKAZSZIK (po ros.)
2. LODKA (po ros.)
3. CAR MAKSIMILIAN
6. Periodyzacja literatury staroruskiej:
1. Okres Rusi Kijowskiej (związany z pierwszą państwowością) od końca X do XIII wieku. Początek – chrzest, koniec- zwycięski najazd Mongołów
2. Okres II- rozbicie dzielnicowe i niewola tatarska. Trwał od XII wieku po lata 70 XIV w. Rok 1380- bitwa na Kulikowym Polu
3. Okres III- okres kształtowania się nowej państwowości ruskiej z centrum w Moskwie. U schyłku XIV w. po wiek XV. Wtedy pojawiają się pewne teorie politologiczne- teoria Moskwy III Rzymu. Miała być tak jak Rzym starożytny. W średniowieczu tę rolę przejłą Konstantynopol. Na terenach północno- wschodnich kolejna światowa potęga.
4. Okres IV- okres ukształtowanej państwowości moskiewskiej. Zaliczany od 1500 do 1600r, ta data to też 1585 może być – śmierć Jwana IV Groźnego- zjednoczenie i skonstruowanie
5. Okres V- Literatura ruska wieku XVII. Wtedy pojawia się 1 raz kategoria historycznoliteracka baroku.
LITERATURA LATOPISARSKA RUSI KIJOWSKIEJ
X Czołowe miejsce wśród zabytków piśmiennictwa staroruskiego zajmują – ze względu na walory literackie i na wartość źródłową dla historyka – kroniki, nazywane na Rusi latopisami (lietopisi)
X XI - powstanie rodzimych tekstów latopisarskich
X Wśród gatunków literatury staro rosyjskiej latopisy zajmowały centralne miejsce wyróżniające się zarówno rozmiarami jak i tez walorami ideowymi i artystycznymi.
X W klasztorach .(także przy katedrach biskupich w kancelariach książęcych) zapisywano toczące się wydarzenia z życia klasztornego i ze świata , forma luźnych notatek , które potem redagowano
X Potrzeba prowadzenia zapisków kronikarskich , które w słowie pisanym utrwaliły by bieg dziejów kraju pojawiają się wówczas kiedy wzrosła i umocniła się międzynarodowa pozycja Rusi
X Inspiracje i materiał faktograficzny czerpały owe zapisy nie tylko z bizantyjskiej literatury historycznej, dokumentów państwowych , ale tez z pieśni bohaterskich , pogańskich i chrześcijańskich podań o sławnych i wysławionych miejscowościach tej ziemi.
X Zaczęto je sporządzać w różnych regionach raju , począwszy od połowy XI aż po wiek XVII choć zachowały się głównie w postaci kompilacji pochodzących z XIV-XVII w.
X Ustalono że osnowę tego wielkiego dorobku latopisarstwa stanowi tekst z XI przypisywany Nestorowi :
Powieść lat minionych (powest bremennych let)
ü Uczeni zgodnie uznali za kanoniczną postać wszystkich późniejszych latopisów na Rusi
ü Powieść stanowi podsumowanie rezultatów żmudnej pracy kilku pokoleń kronikarzy . Złożyły się na nią krótkie doroczne oraz rozmaite podania i legendy, opisy wydarzeń i walk miedzy książętami (często oparte na opisach naocznych świadków) , a także nauki świeckie i kościelne jak również opowieści folklorystyczne.
ü Przede wszystkim więc „Powieść...” nie ma jednolitego charakteru i nie może być przypisywana jednemu autorowi , stanowi bowiem tak zwany zwód, czyli wielowarstwową kompilacji wielu źródeł będących dziełami różnych autorów.
ü Mimo różnorodności poszczeg części, z których się składa stanowi monumentalną całość. Świadomość jedności ziemi ruskiej bronionej przez książąt rodu Rurykowiczów , ukazanie ich czynów jako wzorów godnych naśladowania przez potomnych , płynąca stad duma narodowa – oto elementy przewijającej się przez zabytek i nadającej mu jednolity charakter tendencji ideowej.
ü U podstaw powieści legła spójna relacja o początkach Rusi , niezmiennie powtarzana przez kronikarzy , którym przypominała lata świetności ich ziemi ojczystej , a nade wszystko – jednolita postawa światopoglądowa redaktorów.
ü Wychodząc z przesłanek religijnych w opisie wydarzeń prezentował kronikarz stanowisko ponadczasowe . Nie wnikał w szczegóły obyczajowe ani w subtelności stosunków społecznych , czy politycznych , nie szukał tez uzasadnienia przedstawianych faktów.
ü Interesowało go ujęcie całościowe, w świetle którego poszczególne wypadki były jedynie fragmentem obrazu świata danego przez Boga.Opisując przeszłość rejestrował wiec konkretne fakty , nie dostrzegając miedzy nimi powiązań przyczynowo – skutkowych, widząc natomiast przejawy „woli Bożej”
ü W powieści lat minionych można wyróżnić kilka typów relacji kronikarskiej. Każda z nich odznacza się specyficzną formą :
1. Najstarszy rodowód maja zapisy doroczne, objętościowo niewielkie, zwięzłej informacji, najczęściej tylko odnotowujące fakt narodzin, zgonu w rodzinne i panującego , klęski żywiołowe itd. Tu kronikarz nie wdaje się w szczegóły – suche fakty
2. Starannej obróbce podlegały natomiast podania – w nich kronikarz nierzadko wykorzystywał zdobycze folkloru . było to związane z watkami dot czasów zamierzchłych - podań o założeniu Kijowa, wyprawkach Igora przeciw Grekom, jego zamordowaniu i zemście Olgi itd.
3. Nieco inny charakter miały opowiadania kronikarskie . Cechowała je dokumentalność , zmierzały one do bezpośredniego odtworzenia rzeczywistych wydarzeń , opartego na świadectwie uczestników i świadków.
ü Wyczuwało się w nich obecność autora , który niejako bez odpowiedniego dystansu czasowego ocenia ludzi i komentuje wypadki.
ü Powieść minionych lat pisana była językiem staroruskim , w początkowym stadium jego rozwoju. Element cerkiewno –słowiański zachował się gównie w cytatach z ksiąg religijnych opowiadaniach.
ü Istotnym walorem zabytku jest to ze jest on najpełniejszym i najwierniejszym wyrazem życia i kultury dawnych mieszkańców tej ziemi , jak też swoistym archiwum w którym przetrwały ślady zaginionych utworów piśmiennictwa staroruskiego.
ü W powieści minionych lat znalazły się rozmaite zabytki literackie starej Rusi .
ü „Powieść...” wywarła niezwykle głęboki wpływ na rozwój świadomości narodowej i państwowej Rusi w następnych stuleciach Rozpoczyna ona niemal każdy latopis powstały czy to w księstwach feudalnych czy w Moskwie w okresie tworzenia się państwa moskiewskiego, dlatego służyła tez przez szereg wieków za wzór latopisarstwu ruskiemu.
ü W okresie niewoli tatarskiej przypominała czasy minionej chwały państwa ruskiego, w epoce rozdrobnienia feudalnego głosiła ideę jednosci rusi, az po wiek XVII kształtowała w znacznym stopniu moskiewską myśl historyczną i państwową.
ü Przekłady lit greckiej napływające z Bizancjum, szczególną popularnością cieszyła się kronika (Georgij Amartol’) najstarsza kronika ruska
SŁOWO O WYPRAWIE IGORA
Ø Największym osiągnięciem literackim okresu Rusi Kijowskiej
Ø Dzieło to wywarło widoczny wpływ na późniejszą literaturę
Ø Tekst powstał w 12 wieku
Ø Tekst oryginalny. Nie było nic wcześniejszego co mogło by stanowić bazę dla tego utworu.
Ø Słowo to utwór analogiczny do powstających w średniowieczu Pieśni o Rolandzie, Pieśni o królu Arturze i Rycerzach okragłego Stołu.
Ø Słowo odegrało i nadal odgrywa ważną rolę w literaturze i sztuce rosyjskiej.
Ø Wielokrotnie tłumaczono ja na język współczesny -. Doczekało się też wielu przekładów na jeżyki obce ( w tym polski oczywiście – najdoskonalszy przekład – Tuwim)
Ø Utwór został osnuty na dramatycznych wydarzeniach historycznych II połowy XII - Historia z lat 1185-1187
Ø Do fabuły wprowadził autor wielu książąt ówczesnych , z tytułowym bohaterem na czele.
Ø Wyposażeni są oni oczywiście w cechy mężnych wojowników
Ø Tytułowy książę Igor był postacią historyczna. Wyruszył na Połowców z małymi siłami .
Ø Autor słowa odwołuje się do autentycznych wydarzeń – najazd Połowców i wyprawa księcia Nowogrodu – Igora Swiatosławicza, przeciw Połowcom .
Ø Jednak nie jest to typowy opis walki jak to miało miejsce w latopisach. Autor tu skupia się na epizodach które tworzą konstrukcję poetycką. Ma on poruszać słuchacza i skłonić do refleksji na temat skłóconej wewnętrznie ziemi ruskiej odpierającej z wielkim trudem niebezpieczeństwo zewnętrzne.
Ø Klęskę wojsk tłumaczy swarami książąt, ich skłóceniem i bratobójczymi wojnami, które doprowadziły do ich upadku..
Ø Nawoływanie do jedności i zgodnej współpracy w walce z najeźdźcą stanowi główną ideę utworu. Najpełniej została wyrażona w proroczym „złotym słowie” Świętosława.
Ø „złote słowo” tchnie smutkiem z powodu istniejącego rozbicia. Ale tez widac tu ze autor wzywa książąt do ofiarnego przeciwstawieni a się nawale , i zgodnego prowadzenia zastępów do boju przeciw wspólnemu wrogowi .
Ø Postać świętosława stałą się w ten sposób centralna postacią utworu .
Ø W jego osobie nakreślił autor wzór mądrego i silnego władcy, oraz dalekowzrocznego polityka.
Ø Zwycięstwo jakie odniósł nie tylko zapewniło mu miano nieustraszonego wojownika ale nabrało sensu symbolicznego wskazując do czego może doprowadzić zaniechanie swarom i złączenie wszystkich się w obronie ziemi ruskiej.
Ø Motywacja jaką kierował się Igor – zbliża się wróg więc trzeba stawić mu opór, ale Igor rusza dla sławy, nie waży sił – spotyka go zasłużona kara.
Ø Gdy igor w niewoli , autor przenosi narrację do Putywla, gdzie jest jego żona Jarosławna – płacz, lament / pieśń tesknoty i miłości, oczekiwania. – liryzm pieśni wydaje sie wkraczać poza poziom literacki piśmiennictwa XIIw
Ø Elementy stylistyki ludowej – ludowe pieśni miłosne
...
littlejoanna