1.pdf

Na podstawie Wieczorkowska, Wierzbiński (2007); Wieczorkowska, Wierzbiński, Siarkiewicz(2009) 1

I Proces odpowiadania na pytanie ..................................................................................................... 2

Tabela 2. 1. Porównanie strategii formułowania sądów ................................................................... 5

II Pytania o fakty vs o postawy............................................................................................................ 6

II.1.1 Przykład: Podstawowe fakty .......................................................................................... 6

II.1.2 Przykład : Przynależność do Solidarności...................................................................... 6

III Zadawanie pytań jako dialog............................................................................................................ 8

IV Kontekst oceny .............................................................................................................................. 10

V Przykłady zniekształconych odpowiedzi respondentów ................................................................. 13

V.1 Zniekształcenia wynikające z nieprzestrzegania w badaniach zasad konwersacji ............... 13

V.1.1 Przykład: Wpływ pytań poprzedzających na interpretację............................................ 13

V.1.2 Przykład: LICZBA SYTUACJI ...................................................................................... 13

V.1.3 Przykład: wpływ kolejności pytań................................................................................. 14

V.2 Zniekształcenia wynikające z narzuconej formy odpowiedzi. Pytania otwarte i zamknięte. .. 16

V.2.1 Przykład : Problemy kraju ........................................................................................... 16

V.2.2 Przykład: NAGŁOŚNIENIE .......................................................................................... 17

V.3 Zniekształcenia związane ze sposobem formułowania pytania ............................................ 18

V.3.1 Przykład : Podwójne przeczenia ................................................................................. 18

V.3.2 Przykład : Dwa pytania w jednym ............................................................................... 18

V.3.3 Przykład: Obiekt oceny jest „podwójny” ...................................................................... 19

V.3.4 Przykład: Obiekt oceny jest „zbiorowy” ....................................................................... 19

V.3.5 Przykład : ”Podwójnie” zdefiniowane zadanie - przez niewłaściwe dobranie kategorii

odpowiedzi 19

V.3.6 Przykład: Wpływ przykładu w treści pytania................................................................. 19

V.3.7 Przykład. Zmiana określeń w sformułowaniu pytania................................................... 20

V.4 Zniekształcenia związane z wyborem przez badacza formy skali odpowiedzi (porządkowej)

V.4.1 Przykład UDANE ŻYCIE .............................................................................................. 21

V.5 Pytania o częstość zachowania ............................................................................................ 22

V.5.1 Przykład: PYTANIE WPROWADZAJĄCE.................................................................... 22

V.5.2 Przykład: BÓL GŁOWY................................................................................................ 23

V.5.3 Przykład OGLĄDANIE TELEWIZJI .............................................................................. 23

V.6 Przykład: Forma graficzna skali odpowiedzi ......................................................................... 24

V.7 Zniekształcenia związane z kolejnością opcji w kafeterii odpowiedzi ................................... 25

V.7.1 Przykład: Wybory ............................................................................................................. 26

V.8 Wpływ modalności bodźca (bodźce słuchowe vs wzrokowe) ............................................... 26

V.8.1 Przykład: Modalność bodźca ....................................................................................... 26

V.8.2 Przykład : Rozwód ....................................................................................................... 27

VI Odpowiedzi beztreściowe (TP) ...................................................................................................... 28

VII

Punkt środkowy na skali............................................................................................................ 32

VIII

Podsumowanie ......................................................................................................................... 32

Na podstawie Wieczorkowska, Wierzbiński (2007); Wieczorkowska, Wierzbiński, Siarkiewicz(2009) 2

Odpowiedzi na pytania jako podstawowe dane w naukach

społecznych 1

Słowa kluczowe: model umysłu respondenta,

strategie formułowania sądów,

ankieta jako forma kooperatywnego dialogu, efekt kontekstu (asymilacja vs kontrast)

oczekiwania respondentów,

skala i kafeteria odpowiedzi

kolejność pytań i opcji odpowiedzi, efekt pierwszeństwa i świeżości

wpływ wieku respondenta i modalności bodźca

Celem tego rozdziału jest przekonanie Czytelnika, ze żadne wyrafinowane analizy

statystyczne nie pomogą jeżeli dane, które wprowadzamy do analizy są nie mają większej

wartości.

W tym celu pokażemy szereg przykładów zniekształceń odpowiedzi respondentów i

spróbujemy sformułować zasady pozwalające polepszyć jakość uzyskiwanych danych.

Niestety nie dysponujemy jeszcze dobrą teorią, dlatego w prezentowanym tekście mamy

więcej przykładów niż rozwiązań teoretycznych. Nadal umiejętność zadawania pytań jest w

większym stopniu sztuką niż rzemiosłem .

W rozdziale przedstawimy kolejno: założenia dotyczące modelu procesów

poznawczych 2 , zaangażowanych przy odpowiadaniu na pytania; przedstawimy wypełnianie

ankiety jako formę dialogu między badaczem i respondentem - i konsekwencje przyjęcia tego

założenia; omówimy efekty kontekstu i zalecenia dotyczące układania pytań ankiety.

I Proces odpowiadania na pytanie

Jak pisze Sułek [20] : „Bezwiednie lub świadomie w swoim myśleniu o pytaniach i

odpowiedziach ankietowych przyjmujemy jakiś, częściej zdroworozsądkowy niż teoretyczny,

model badanego. Model ten zmienia się wraz z ogólnymi zmianami w naukach społecznych,

narastaniem wiedzy szczegółowej i trendami w samym społeczeństwie”. Dlatego tekst

zaczynamy od zarysowania przyjętego przez nas modelu .

Odpowiadanie na pytanie o ocenę, np. polityków, wymaga aktywizacji rożnych

informacji zawartych w pamięci długotrwałej - w jej części semantycznej (np. co to znaczy,

że polityk jest uczciwy) i epizodycznej (np. przypomnienie sobie jego wypowiedzi na różne

tematy). Przywoływane informacje, zgodnie z koncepcją świadomości nazwaną modelem

szkiców wielokrotnych , podlegają ciągłemu redagowaniu. W żadnym momencie tego

procesu nie można powiedzieć, że edytowanie jest ukończone, a świadomie doświadczany

jest jego ostateczny wynik. W danej chwili przypominamy sobie najgorsze epizody, za

godzinę możemy przywołać informacje zmieniające diametralnie nasz sąd. Będąc w dobrym

nastroju, szukamy pozytywnych aspektów ocenianego polityka, w złym zaś “szukamy dziury

w całym”. Respondenci, wypełniając ankietę, niezwykle rzadko mają gotowe oceny

polityków “w głowach”. Założenie, że na stałe archiwizujemy oceny napotykanych ludzi, jest

mało przekonujące. Alternatywne założenie mówi, że konstruujemy je na bieżąco wtedy,

kiedy są potrzebne. Prawdopodobnie większość na stałe reprezentowanej w umyśle

1 Część prezentowanych w tym rozdziale przykładów i rozważań była publikowana wcześniej [17] .

2 Wieczorkowska, G. (2007). Kierowanie motywacją: rola myśli i emocji. Warszawa: Wydawnictwa Instytutu

Studiów Społecznych a także rozdział 2 w [3].

Na podstawie Wieczorkowska, Wierzbiński (2007); Wieczorkowska, Wierzbiński, Siarkiewicz(2009) 3

informacji to abstrakcyjne, niespecyficzne cele, standardy, oceny i postawy o dużych

zdolnościach generowania dalszych informacji. Mamy zakodowane w naszych umysłach

różne ogólne opinie, cele, standardy i postawy. Są one niezbędne do powstania emocji, gdyż

bez nich nie sposób nadać jakiegokolwiek znaczenia napotykanym zdarzeniom. Większość

reprezentacji poznawczych(np. poglądy na temat demokracji), o które pytamy, nie jest

reprezentowana w umyśle przed zainicjowaniem oceny. Takie reprezentacje mogą zostać

określona jako wirtualne (bo nie istnieją przed zadaniem pytania). Nasze podejście różni się

istotnie od tradycyjnego podejścia teorii pomiaru, w którym zakłada się, że badany ma już

ustaloną “prawdziwą” odpowiedź – taką, której udzieliłby sobie sam, więc podstawowym

problemem jest minimalizacja błędu pomiaru spowodowanego przez formę pytania, kontekst

społeczny.

Każda ocena wymaga umiejętności skupienia uwagi umożliwiającej selekcję

informacji, pominięcie lub przynajmniej zablokowanie tych, które mają uboczne znaczenie.

Skonstruowanie zdania jest złożoną operacją, która wydaje się nam prosta tylko dlatego, że

uległa automatyzacji. W trakcie przekształcania myśli w wypowiedź pojawia się w umyśle

łańcuch asocjacji. Każde słowo, zwłaszcza wieloznaczne, uruchamia sekwencje skojarzeń

biegnących często w różnych, nawet bardzo rozbieżnych kierunkach. Jest wiele

zakodowanych w pamięci trwałej schematów poznawczych „gotowych” do interpretacji

takiego słowa. Umysł zazwyczaj przesiewa skojarzenia i wybiera tylko te, które mają związek

z myślą, jaką chcemy wyrazić. Im dokładniejszy jest ten odsiew informacji, tym skuteczniej

może przebiegać następne stadium przetwarzania związane ze świadomą uwagą. Dzięki

pamięci semantycznej nie musimy zagłębiać się w każdy szczegół. Dzielimy tylko informacje

na istotne i nieistotne. Informacja jest „przeglądana” przez pamięć na każdym etapie

przetwarzania, ale jej istotność bardzo często oceniamy bez udziału świadomości. Jedynie

skromny ułamek informacji zostaje "uprzytomniony". Nie znaczy to jednak, że nasza uwaga

jest w tym procesie zupełnie bierna - możemy przecież zwrócić ją na różne aspekty

zagadnienia. W ten sposób świadomość modyfikuje działanie filtra. Możemy wywołać

informacje z pamięci długotrwałej i to one będą filtrować napływające informacje.

Psychologowie zazdroszczą fizykom - chcieliby móc wypracować zasady

formułowania ocen tak proste jak trzy zasady dynamiki Newtona. Prawdopodobne jest

jednak, że funkcjonowaniem umysłu nie kieruje kilka zasad, lecz tysiące, które są zbiorem

zapisów wariantowych . Każda docierająca do nas informacja jest zapisywana na wiele

sposobów. Polityka możemy rozpoznać po głosie, rysach twarzy, sposobie chodzenia,

charakterystycznych zachowaniach. Dysponując taką różnorodnością metod rozpoznawania,

możemy je zmieniać w zależności od okoliczności. Jeżeli jedna zawodzi, nasz umysł

przełącza się na inny wariant rozpoznawania. Przyczyn złożoności zasad działania i

złożoności samego mózgu naukowcy upatrują w tym, że mózg ewoluował tak, aby jak

najlepiej sprawdzać się w sytuacji, w której się znalazł. Prawdopodobnie wiele spośród

znanych nam fragmentów mózgu wykształciło się po to, by móc rozwiązywać zadania, z

którymi nie radziły sobie części mózgu istniejące wcześniej. Jeżeli tak właśnie jest, to nie

istnieją ogólne zasady pracy naszego umysłu. Jest on raczej zbiorem dobudowywanych

strategii, tworzonych w odpowiedzi na wymagania środowiska. Ta wielowariantowość

naszego „mentalnego oprzyrządowania” wyjaśnia, dlaczego nasz umysł - w odróżnieniu od

komputera - prawie nigdy się nie zawiesza. Pierwsze modele działania naszego umysłu

opisywały biurokratyczną organizację przetwarzania przez nas informacji, z „dyrektorem” i

szeregiem „podwładnych” na różnych szczeblach hierarchii. Struktura taka ma ściśle

określoną “drogę służbową” w przekazywaniu informacji: wiadomo, kto i na jakim szczeblu

podejmuje decyzje, kto za co odpowiada. Wszystko jest dokładnie zaplanowane przy

optymalnym wykorzystaniu środków - nie ma niepotrzebnych pracowników, każdy w

gotowości czeka na swoje zadanie. Taka wizja - efekt naszej zdolności myślenia formalnego,

Na podstawie Wieczorkowska, Wierzbiński (2007); Wieczorkowska, Wierzbiński, Siarkiewicz(2009) 4

abstrakcyjnego - odbiega od tego, co dzieje się w przyrodzie. Natura bowiem marnotrawi

wiele środków. Tylko niewiele plemników i komórek jajowych ma szansę wykonać swoje

zadanie, tylko część z zapłodnionych komórek rozwinie się w dojrzały organizm.

Podstawową zasadą są rozwiązania nadmiarowe . Dlatego interesującą dźwignią wyobraźni

dla zrozumienia funkcjonowania naszego umysłu jest idea Kontrolowanego Pandemonium .

Gdy pojawia się nowa informacja lub żądanie sformułowania nowej oceny, nasz umysł może

zinterpretować na tysiąc sposobów. Jest tak, jakby różne interpretacje pytania wyrywały się

jeden przez drugiego: “Ja chcę to zrobić! Ja zrobię to najlepiej!”. Ale tylko jedna może

wygrać w danym momencie i zająć naszą pamięć operacyjną. Jeżeli nie poradzi sobie z

zadaniem, inne zostaną wpuszczone na jej miejsce. Model ten podkreśla dynamikę naszego

umysłu - mamy do czynienia z ciągłą zmianą układu sił. Wiele rzeczy rozgrywa się naraz -

każda z interpretacji pracuje nad swoim własnym malutkim zadaniem, powstaje wiele

rozwiązań, z których masa trafia do „mentalnego kosza”. Taka organizacja pracy jest szalenie

bezładna i nieekonomiczna, ale dzięki konkurencji mogą wygrać interpretacje w danym

momencie najlepsze.

Podsumowując – musimy zdawać sobie sprawę z tego, że pytane przez nas osoby bardzo

często nie mają gotowej odpowiedzi i tworzą ją dopiero wtedy, gdy padnie pytania. Badani

bardzo często nie odtwarzają swoich opinii, ale je konstruują.

To, jaką opinię sformułujemy, zależy od tego, którą z czterech 3 strategii formułowania

sądu zastosujemy:

1. odtwarzania gotowych ocen,

2. przetwarzania zmotywowanego,

3. przetwarzania heurystycznego (uproszczonego),

4. przetwarzania analitycznego (szczegółowego).

Przykład: jeżeli zadaniem respondenta jest ocena pracy premiera rządu, to stosując strategię:

1) odtwarzania gotowych ocen – przeszuka on magazyn pamięci w celu znalezienia

wcześniej sformułowanej oceny własnej lub oceny cenionego publicysty;

2) przetwarzania zmotywowanego – jeżeli głosował na tę partię rządzącą i nie chcę

przyznać się, że się pomylił -- to będzie odrzucał informacje dla rządu niepochlebne;

3) przetwarzania heurystycznego (uproszczonego) -- sformułuje swoją ocenę,

przeglądając skojarzenia, które mu przyjdą na myśl;

4) przetwarzania analitycznego (szczegółowego) -- spróbuje przeanalizować warunki,

w jakich rząd pracował, zastanowić się, czy inni pracowaliby lepiej, skonfrontować

zapamiętane opinie zwolenników i przeciwników rządu -- i na tej podstawie

sformułować opinię.

Opis strategii przedstawiony jest w tabeli 2.1:

3 Na podstawie Forgas i Vargas (2005) „Wpływ nastroju na społeczne oceny i rozumowanie” W: M. Lewis, J.

M. Haviland Jones (red). Psychologia emocji. Gdańsk: GWP.

Na podstawie Wieczorkowska, Wierzbiński (2007); Wieczorkowska, Wierzbiński, Siarkiewicz(2009) 5

Tabela 2. 1. Porównanie strategii formułowania sądów

Strategia odtwarzania gotowych ocen polega na wyszukiwaniu w pamięci istniejącej już

wcześniej odpowiedzi. Większość z nas dysponuje bogatymi zasobami takich

skrystalizowanych, gotowych ocen czekających na wykorzystanie. Ze względu na zasadę

ekonomi poznawczej (minimalizacja wysiłku) strategia ta jest wykorzystywana tak często, jak to

tylko możliwe – szczególnie wtedy, gdy przedmiot oceny jest dobrze znany i nic nie skłania nas

do intensywnego myślenia.

Strategia przetwarzania zmotywowanego stosowana jest najczęściej wtedy, gdy mamy silne

preferencje dotyczące oceny, jaką mamy sformułować. W ten sposób przetwarzamy bardzo

często informacje krytyczne (odrzucamy je) pod adresem ważnych dla nas osób, w sposób

pozwalający nam zachować dobre mniemanie o sobie, naszej rodzinie, przyjaciołach.

Strategia heurystycznego (uproszczonego) przetwarzania informacji jest drogą „na skróty”,

wykorzystywaną wtedy, gdy nie mamy gotowych ocen, przedmiot oceny jest „prosty”, nie zależy

nam bardzo na trafności (sytuacja typowa dla uczestników badań) lub jesteśmy przeciążeni.

Oceny heurystyczne opierają się na skojarzeniach.

Strategia przetwarzania analitycznego (szczegółowego) wymaga wyselekcjonowania i

zinterpretowania nowej informacji, a następnie powiązania jej z informacjami zawartymi w

odpowiednich strukturach poznawczych. Jest ona stosowana, gdy mamy wystarczające

zdolności i zasoby poznawcze, przedmiot oceny jest skomplikowany albo nietypowy, jesteśmy

zainteresowani trafnością naszych ocen.

O tym, jaka strategia przetwarzania informacji zostanie wybrana, decydują nasze

możliwości poznawcze (np. poziom refleksyjności), stan organizmu (przeciążenie,

nastrój), cele wyznaczające stopień zaangażowania. Na wybór wpływają także cechy

przedmiotu oceny (stopień znajomości i złożoności) i cechy sytuacji (presja czasowa,

aprobata społeczna, jak kosztowne są błędy). W badaniach sondażowych respondenci, ze

względu na ograniczenia czasowe i brak kosztów sformułowania nietrafnego sądu, niezwykle

rzadko stosują strategię analityczną.

Ten krótki przegląd powinien przekonać Czytelnika, ze odpowiedzi respondenta, które

poddajemy dalszym analizom mają różną wartość poznawczą. Na nic się zdadzą

wyrafinowane metody analizy danych jeśli te dane są uzyskane w sposób mało rzetelny.

Po tym wstępie, dotyczącym przyjętego przez nas modelu funkcjonowania umysłu,

zastanówmy się, co z niego wynika dla trudnej sztuki zadawania pytań – ogólniej: tworzenia

ankiet.

Problem pierwszy dotyczy tego, czy pytana osoba ma odpowiednie informacje, aby

odpowiedzieć na pytanie. Zasada uprzywilejowanego dostępu mówi, że to respondent, a nie

obserwator, ma najwięcej informacji o nim samym. Jednak psychologowie zebrali wiele

dowodów pokazujących, że nie zdajemy sobie sprawy np. z faktu, że nasze postawy utajone (

niedostępne świadomości 4 ) różnią się od naszych postaw jawnych.

Drugi problem wiąże się z przekazaniem tego, co wiemy, osobie, która nas o to pyta.

Nasza wiedza jest bardzo rozbudowana i często słabo uporządkowana . Możemy mieć

gotowe sądy w pamięci długotrwałej, np. urodziliśmy się w Warszawie, cenimy porządek,

popieramy aborcję z powodów społecznych. Na te pytania stosując strategię odtwarzania

4 Por. np. Wieczorkowska, G. (2007). Kierowanie motywacją: rola myśli i emocji. Warszawa: Wydawnictwa

Instytutu Studiów Społecznych

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: