wypracowania nr 1-47.doc

1.    Dzisiejsze spojrzenie na wartość literatury polskiej okresu średniowiecza

Średniowiecze to epoka odległa od naszych czasów. Rozwijała się od V do XV w. (w Polsce od X do XV) - trwała długo, była złożona i niejednolita. Dystans czasu powoduje, że wiedzę o niej budujemy często z zachowanych do naszej współczesności nielicznych odruchów. Patrzymy z oddali na zdarzenia, odtwarzamy procesy dziejowe, czytamy utwory literackie, oglądamy zabytki architektury i zadajemy sobie pytanie - jacy byli ludzie, którzy wówczas żyli, tworzyli, budowali? Pozostawione przez nich dzieła mówią tak niewiele.

Z powodu tego dystansu czasowego ocena zjawisk literackich nie jest łatwa. W okresach następujących po średniowieczu utrwalono na długo jego ocenę negatywną, mówiło się o „mrokach średniowiecza", o epoce ciemnoty, zacofania w porównaniu ze świetnością starożytności i rozkwitem sztuk i nauk w odrodzeniu.

Dzisiaj ta ocena została zweryfikowana. Doceniamy wartość sztuki romańskiej i gotyckiej, podziwiamy pięknie iluminowane rękopisy, śpiewy gregoriańskie, hymny, żywoty świętych itd. Nikt nie wątpi w znaczenie średniowiecza dla rozwoju nauki (sieć uniwersytetów) i dla umacniania chrześcijańskiego systemu wartości w Europie. W Polsce jest to czas budowania państwowości i umacniania jedności kraju. Z przyjęciem chrześcijaństwa zostaliśmy zaliczeni do rodziny narodów europejskich i zaczęliśmy tworzyć polską, katolicką, narodową kulturę. Średniowiecze, więc, mówiąc najogólniej, dało nam Biblię wraz z chrześcijańskim systemem wartości, jego twórcy przeszczepili na grunt polski sztukę romańską i gotycką, której zabytki podziwiamy do dziś, zapoczątkowali polskie piśmiennictwo, najpierw w języku łacińskim, a potem i w polskim. Zachowane najdawniejsze zabytki języka polskiego są dowodem Jak mozolnie wykuwał się język przez całe wieki, by mógł spełniać wszechstronne zadania literackie. Jest to wielki dorobek ludzi epoki średniowiecza, który stanowi o ogromnej wartości piśmiennictwa średniowiecznego dla nas - ich potomków.

Polska literatura okresu średniowiecza (to, co z niej do dzisiaj zostało) wydaje się dość uboga w porównaniu z dorobkiem twórców innych dziedzin kultury i sztuki. Kilka wieków trzeba było czekać, by wreszcie na przełomie XIII i XIV w. pojawił się pierwszy tekst prozą w języku polskim - Kazania świętokrzyskie. Poprzedzały go pojedyncze wyrazy i zdania porozrzucane po obcojęzycznych tekstach. Mimo to autor Kazań... sprawnie posługuje się językiem polskim jako narzędziem wyrażania myśli. Komponuje kazania zgodnie z obowiązującymi kanonami gatunku literackiego. Zbiór ten ma więc wartość historyczną, jako zabytek języka staropolskiego, a także literacką, jako dowód opanowania przez nieznanego autora reguł sztuki pisarskiej. Dla nas jest świadectwem dokonań naszych przodków w drodze do pełnego zjednoczenia z Europą.

W dziedzinie poezji podobną rolę odgrywa Bogurodzica - pierwszy polski wiersz, pierwsza polska pieśń religijna. Jej wartość podkreśla fakt, że stalą się pierwszym hymnem narodowym, carmen patrium, śpiewało ją rycerstwo pod Grunwaldem, pod Warną, wykonuje się ją do dziś jako utwór religijny. Żyje ona w polskiej tradycji, dzięki licznym nawiązaniom późniejszych poetów. Utwór, pochodzący prawdopodobnie z XII w., zadziwia kunsztowną budową artystyczną, ciekawymi rymami, apostrofami. Jest bezcennym zabytkiem języka, ale ma też wartość poetycką jako świadectwo pewnego etapu w kształtowaniu się systemu wersyfikacyjnego i zasobu środków artystycznych. Przykładem liryki średniowiecznej jest też Lament świętokrzyski. Autor polskiego tekstu nawiązuje do popularnej pieśni łacińskiej z XVIII w. - Stabat Mater Dolorosa. Wiersz, mimo bariery językowej, wzrusza i współczesnego czytelnika. Jest pełen skarg, żalu, autor próbuje wyrazić uczucia matki, patrzącej na cierpienia syna. Poeta użył licznych epitetów i apostrof, dzięki czemu wiersz jest bardzo ciekawy pod względem artystycznym. Nawiązują do niego często późniejsi twórcy, autorzy wierszy, rzeźb i utworów muzycznych. Motyw pasji, pięty jest częsty w całej europejskiej kulturze.

Średniowieczna literatura polska jest dwujęzyczna. Obok utworów w języku polskim powstają dzieła łacińskie. Należą do nich zwłaszcza roczniki i kroniki. W XII w. powstała Kronika polska Galia Anonima. Ma ona wszystkie cechy modnych wówczas opowieści historycznych zwanych chansons de geste. Pisana jest kunsztownym językiem, pełna bogatych w środki artystyczne opisów bitew, czynów rycerskich, a także pieśni pochwalnych, przemówień wodzów. Autor przedstawia w niej, w osobie Bolesława Chrobrego, ideał władcy - dobrego ojca i sędziego swych poddanych, oraz ideał władcy-rycerza w postaci Bolesława Krzywoustego. Wysoki poziom artystyczny Kroniki... i jej cechy gatunkowe świadczą o znajomości literatury europejskiej i o świadomym jej naśladowaniu. Następcy Galia - Wincenty Kadłubek, Janko z Czarnkowa, Jan Długosz - doskonalą swój kunszt i tworzą coraz ciekawsze dzieła. Oprócz wysokiej wartości literackiej, jaką posiadają, są one bardzo cennym źródłem wiedzy o historii i o naszych przodkach.

Tak w Europie Zachodniej Jak i w Polsce powstają żywoty świętych. W języku łacińskim stworzono żywoty bł. Kingi i św. Wojciecha. Tłumaczono też żywoty na język polski. Jednym z najstarszych tłumaczeń jest Legenda o świętym Aleksym. Rozwój tego gatunku jest ściśle związany z teocentryzmem średniowiecznym, upowszechnianą wówczas postawą ascetyczną. Istnienie przykładów żywotopisarstwa w piśmiennictwie polskim także świadczy o związkach z kulturą Europy oraz o przyjmowaniu się na ziemiach polskich światopoglądu i wartości chrześcijańskich.

Dowodem tego samego procesu jest Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią - najdłuższy polski wiersz średniowieczny, poemat dydaktyczno-satyryczny. Występujące w nim wyobrażenie odrażającej Śmierci, nawiązanie do „tańców śmierci", a także brutalny realizm i akcenty satyryczne wskazują na związki z podobnymi zjawiskami w ówczesnej kulturze europejskiej.

Nie mamy w literaturze polskiej tego czasu przykładów epiki rycerskiej, dworskiej. Nie zdążyła się u nas wykształcić tego typu obyczajowość i kultura. Ale byli ludzie, którzy stykali się z nią na Zachodzie. Próbą przeszczepienia na grunt polski takiej kultury jest wiersz Słoty O zachowaniu się przy stole. Jest to swego rodzaju średniowieczny wierszowany savoir-vivre, naiwny i może śmieszny w swej prostocie, ale wymowny jako świadectwo dorastania młodszej siostry, Polski, do europejskiej kultury.

Satyra na leniwych chłopów i Pieśń o zamordowaniu Jedrzeja Tęczyńskiego mają głównie wartość historyczną, jako świadectwo zachodzących w Polsce procesów społecznych. Autor Satyry... ukazuje także, jak utrwaliło się w świadomości ludzi tego czasu przekonanie o nienaruszalności porządku świata, hierarchiczności układów społecznych - że każda próba ich naruszenia wydaje się grzechem przeciw Bożym prawom. Każdy z tych wierszy jest jednocześnie dowodem ogromnej sprawności językowej pisarzy, którzy nie obawiają się już poruszania żadnych problemów czy tematów.

Dorobek polskiej literatury w średniowieczu jest ilościowo niewielki. Początkowo są to teksty łacińskie, potem pojawia się coraz więcej przekładów, wreszcie utwory, które można nazwać oryginalnymi. Ale i te pisane po polsku nie posiadają cech narodowych, ale mają charakter uniwersalny, religijny, są to pieśni, kazania, żywoty świętych. Dopiero autorzy pojawiających się w XV w. wierszy świeckich mówią o pewnych problemach społecznych w Polsce. Z drugiej jednak strony wolno nam powiedzieć, że pod względem artystycznym literatura polska tego czasu nie ustępuje europejskiej. Większość autorów dzieł łacińskich dobrze opanowała kompozycję i styl, posługiwano się wieloma gatunkami literackimi (historiografia, hagiografia). Teksty polskie, zwłaszcza poetyckie, początkowo nieporadne, doskonalą się. Bogurodzica, Lament świętokrzyskie Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią nie ustępują wzorom europejskim.

Dla nas dzisiaj wartość tego dorobku jest wieloraka. Po pierwsze jest to dowód na zbliżanie się Polski do Europy, skuteczne doganianie starszej siostry w kulturze. Mówi się dzisiaj często o przyłączeniu Polski do Europy, tymczasem my w Europie jesteśmy już od wieków. Warto o tym pamiętać i przypomina nam o tym piśmiennictwo średniowieczne. Po drugie średniowiecze to początek naszej kultury - zaczął się wtedy tworzyć wzór wiersza polskiego, środki artystyczne itp. To dzieciństwo naszej literatury, a dzieciństwo jest zawsze ważne, decyduje o dalszym życiu, odciska piętno na osobowości i psychice.

Podobnie średniowiecze z jego gatunkami literackimi, wartościami moralnymi, wzorcami osobowymi zaważyło na polskiej kulturze. Po trzecie w średniowieczu ukształtował się język polski. Bezimienni twórcy przygotowali grunt dla działalności pisarzy następnych epok. Po czwarte wreszcie i dzisiaj podziwiamy Bogurodzicę, wzrusza nas Lament świętokrzyski, żywo reagujemy czytając opis bitwy pod Głogowem w Kronice... Galia Anonima, bo jest to wartościowa literatura.

5.  „Nie dosc nauczyc, trzeba bys sie bawil". Jak tworcy  literatury polskiego oświecenia realizowali tę zasadę?

               WSTĘP: Zasada: „Nie dosc nauczyć, trzeba byś się bawił" pochodzi z Poetyki Arystotelesa i obowiązywała przez wszystkie epoki, w których nawiązywano do reguł klasycznych. Prawdę powiedziawszy, współcześni twórcy też często łączą obie funkcje.

W okresie oświecenia w Polsce współistniały obok siebie trzy kierunki artystyczne: klasycyzm, sentymentalizm i rokoko. Zwłaszcza twórcy klasycyzmu starali się realizować te dwie funkcje literatury. Dydaktyzm literatury klasycy stycznej wynikał z sytuacji kraju i podjętej przez pisarzy służby publicznej w dziele naprawy Rzeczypospolitej. O utylitarnym charakterze tej literatury świadczy już wybór gatunków literackich: bajka, satyra, komedia, poemat heroikomiczny. Miały one służyć wytykaniu wad, wynaturzeń obyczajów i wskazywaniu postaw pozytywnych, postępowych, „oświeconych". W wymienionych gatunkach literackich funkcja dydaktyczno-moralizatorska łączy się właśnie ze śmiechem, humorem, komizmem, dowcipem, ironią, parodią.

I. Krasicki w bajkach • Jak bawi? a) poeta ukazuje zwierzęta, które są alegoriami postaw ludzkich; b) prezentuje śmieszne sytuacje, np.: szczura na ołtarzu krztuszącego się dymem kadzideł (Szczur i kot), filozofa-ateistę, który w cierpieniu uwierzył nie tylko w Boga, ale i w upiory (Filozof), dewotkę odmawiającą pacierz i jednocześnie bijącą służącą (Dewotka), łaskawego, „oświeconego" władcę-lwa, pozwalającego zwierzętom zjadać się nawzajem (Lew i zwierzęta), c) bajki zawierają dowcipne śmieszno-gorzkie sformułowania: Wstęp do bajek -zestawienie stereotypowych wad ludzkich z puentą: ,, - A cóż to jest za bajka? Wszystko to być może! - Prawda, jednakże ja to między bajki włożę ". Groch przy drodze - morał: „Niech się miary trzymają i starzy, i młodzi: I ostrożność zbyteczna  częstokroć zaszkodzi".  Jagnię i wilczycy — argumenty wilków: „Smacznyś, słaby i w lesie!" w połączeniu z morałem: ,,Zawżdy znajdzie przyczynę, kto zdobyczy pragnie".  • Jak uczy? a) bajki są pozbawione nudnej, natrętnej dydaktyki; b) pisarz ukazuje gorzką prawdę o człowieku za pomocą ogólnych, typowych sytuacji z życia; c) formułuje uogólniające sądy o świecie, chcąc poprawiać obyczaje; d) bajki urzekają kunsztem artystycznym, pięknem krótkiej formy, brakiem zbędnych słów; e) zawierają sumę wiedzy pisarza o świecie i ludziach, którzy łudzą się nadziejami, opierają życie na omylnych rachubach, a błądzą zwłaszcza wtedy, gdy nadmiernie ufają rozumowi. . A. Naruszewicz i I. Krasicki w satyrach Jak uczą? a) satyry zawierają fabułę, na którą składają się realne zdarzenia, konkretne sytuuje, ilustrujące tezę utworu, np: wizyta prowincjonalnego ziemianina w księgarni ^. Naruszewicz Chudy literat), uczty w domu pijaka (I. Krasicki Pijaństwo), spisywanie intercyzy, wyjazd modnej żony do domu na wsi, zmiany w dworku, zabawa fajerwerkami (I. Krasicki Żona modna);

b) satyry są skomponowane w formie dialogów, co ożywia tekst, autorzy wprowadzają też często przytoczenia wypowiedzi różnych postaci, głoszona teza jest więc oparta wieloma przykładami, np. po stwierdzeniu: „Lecz w naszym kraju jeszcze ten dzień nie zaświtał. Żeby kto w domu pisma pożyteczne czytał". (A. Naruszewicz Chudy literat) Naruszewicz przytacza argumenty członków poszczególnych stanów Rzeczypospolitej, ludzi różnych profesji, będących w różnym wieku, którzy nie mają czasu ani ochoty aby czytać; w satyrze Do króla Krasicki streszcza argumenty królewskich przeciwko w itp.; c) wnioski płynące ze zdarzeń z życia pijaka o szkodliwości nadużywania alkoholu poparte są długą rozprawą o zaletach trzeźwości (Pijaństwo), d) nauki moralne ubrane są w formę przysłów, sentencji, np.:„Satyra prawdę mówi, względów się wyrzeka. Wielbi urząd, czci króla, lecz sadzi człowieka ", (I. Krasicki Do króla)„ ... zdrożne obyczaje, Krnąbrność, nierząd, rozpusta, zbytki gub iq kraje" (I. Krasicki Świat zepsuty) „Pamięć się przez nie traci, rozumu użycie, Zdrowie się nadweręża i ukróca życia ". (I. Krasicki Pijaństwo) e) teksty są ożywione za pomocą licznych pytań retorycznych i wykrzyknień. Jak bawią? a) przedstawione zdarzenia, scenki, sytuacje są wesołe, zabawne, np.: pijacka dyskusja polityczna zakończona bójką (I. Krasicki Pijaństwo), sadowienie się żony modnej w karecie, w której nie starcza już miejsca dla męża (I. Krasicki Żona modna), yta szlachcica w księgarni (A. Naruszewicz Chudy literat), mimo wynikających ich poważnych, nawet tragicznych konsekwencji; b) autorzy posługują się ironią, np. formułując argumenty, którymi chcą ośmieszyć, jak wypowiedzi konserwatystów - przeciwników króla: „ Wszak w zmarszczkach rozum mieszka, a gdzie broda siwa, Tam wszelka doskonałość zwyczajnie przebywa. ", „Żaden się naród ksiąg w moc nie przysposobił: Mądry przedysputował, ale głupi pobił". (l. Krasicki Do króla) opinie pijaka, ilustrujące obyczajowość, gościnność sarmacką: „Jakże nie poczęstować, gdy kto w dom przychodzi? Jak częstować, a nie pić? I to się nie godzi", „Kieliszek, jeden, drugi zdrowiu nie zawadzi, ". (I. Krasicki Pijaństwo); c) kreują świetne, oryginalne portrety ludzkie, np.: szlachcic-ziemianin w księgarni (A. Naruszewicz Chudy literat): i jego opinie-recenzje, w których odrzuca każdą propozycję, wypowiadane bardzo autorytatywnie — Tacyt - ,.to pisarz pogański1', wiersze „To błazeństwo",

„»Polskie dzieje« - „Bodajbyście wisieli na haku złodzieje, Żeście (...) Powyrzucali z kronik i Wandy, i Lechy... " itd., ostatecznie szlachcic kupuje kalendarz z przepowiedniami (świetna scenka i doskonały portret); doskonale też sportretowana jest żona modna i jej mąż, ukarany przez los za chciwość. I. Krasicki w Monachomachii • Jak bawi? a) utwór zawiera parodię poematu rycerskiego: tu rycerzami „bez broni, bez miecza" są mnisi „nadzy i bosi", a walczą tak: „Jak się zawinął i z boku i z góry, Za jednym razem urwał dwa kaptury", „Lecą sandały i trepki, i pasy", „ ... wtem kuflem od wina Legł z sławnej ręki ojca Zefiryna", „Ryknął Gaudenty jak lew rozjuszony" itd.  b) zawiera znakomitą parodię barokowego stylu, jego zawiłości, ozdobności, przesady, np.: „Niechaj się Zoil od zazdrości puka, Niechaj się Syrty i Charybdy kruszą, Niechaj i Paktol nowych źródeł szuka, Niech się Olimpy i Parnasy wzrusza! W tobie firmament znajduje nauka: Tyś kraju zaszczyt, tyś ojczyzny dusza ". c) świetne ironiczne i dowcipne określenia i sentencje: „Nie wszystko złoto, co się świecie z góry", „Godna litości ułomność człowiecza", a także: ,, Wielebne głupstwo", „Rumiana dzielność błyszczy się na twarzy", „Tuman mądrości nad łbami unosi", „Szanujmy mądrych, przykładnych, chwalebnych, / Śmiejmy się z głupich, choć i przewielebnych". ,, Prawdziwa cnota krytyk się nie boi" itd. (o mnichach) d) kapitalne portreciki mnichów i zabawne sytuacje z ich udziałem, gdzie jedno słowo trafnie użyte zmienia cały sens, np.: „Ojciec Hilary obudzić się raczył", „ ... ksiądz przeor porwawszy się z puchu, / Pierwszy raz w życiu jutrzenkę obaczył", przerażenie, że „wyschły kufle, gąsiory i dzbany" uciszone, bo: „Przeor... w kubek wódki nalał", „Ojciec Gaudenty z rzędu się wytoczył", „otarł z potu mięsiste jagody", ,, ławy pod nim dubeltowe jękły", czy wreszcie scena wzniesienia słynnego pucharu , który zakończył wojnę „Stanęli wszyscy na to widowisko, A gdy się puchar coraz zbliżać raczył, Krzyknęli wszyscy: Zgoda!" • Jak uczy? a) Monachomachia zawiera zestawienie na ...