Tadeusz Doktór Psychologia religii w Polsce Rys Historyczny Nomos 32 33 2001.pdf

TadeuszDoktór

InstytutStosowanychNaukSpołecznychUniwersytetWarszawski

NOMOS

32/33(2001)

PSYCHOLOGIARELIGIIWPOLSCE

RYSHISTORYCZNY

PsychologiareligiiprzeŜywaobecniepewienrenesans,coznajdujeswój

wyrazrównieŜwzbiorczychopracowaniachdotyczącychhistoriitejdyscy

pliny,któramajuŜwnaszymkrajuponadstuletniątradycję(Szmyd1979;

Zych1985;GrzymałaMoszczyńska1991a;Szmyd1996;DoktóriFranczak

1998).Publikacjetegotypuzawszeskazanesąnapewnąselektywność,choćby

zuwaginapreferencjeistanwiedzybadacza.Wysiłektenwartjestchyba

podjęcia,choćbyzuwaginaperspektywymoŜliwegokumulatywnegoprzy

rostuwiedzywtejdziedzinie,wktórejnadalbrakcałościowegosystematy

cznegoopracowaniadorobkuwieluwaŜnych,apominiętychwdotychczaso

wychpublikacjach,badaczy.Niepretendującdowyczerpaniazagadnienia,

proponujemyzatemkolejnyopisowobibliograficznyzaryshistoriitejdyscy

pliny,posługującsięszerokądefinicjąreligiiireligijności(obejmującąnie

którezjawiska,określaneniekiedyjakoparareligijne)orazszerokądefinicją

psychologii(obejmującąrównieŜjejpograniczazinnymidyscyplinami).Nie

cowięcejmiejscazostanietutajpoświęconekoncepcjomteoretycznym,zaśw

przypadku badań empirycznych zostaną wymienione jedynie ich główne

kierunkiwrazztypowymiprzykładami.

WrozwojutakrozumianejpsychologiireligiiwPolscemoŜnawyróŜnić

czterypodstawoweetapy,którychgranicewyznaczanesą,przynajmniejczę

ściowo,wydarzeniamihistorycznymiizwiązanymiznimiuwarunkowaniami

instytucjonalnymi,jakidominacjąokreślonychproblemówimetodichroz

wiązywania.PierwszyrozpocząłsięwdrugiejpołowieXIXwieku,trwałdo

końcapierwszejwojnyświatowejicechowałsiędominacjąproblemudo

świadczeniareligijnegobadanego,interpretowanegonaogółworyginalny

sposób,taknagrunciepsychologicznym,jakifilozoficznym;drugiobej

119

mującydwudziestoleciemiędzywojenne,wktórymdominowałoujęciereligii

jakozjawiskapozaracjonalnego,interpretowanegonajczęściejwsposóbpsy

choanalityczny;trzeciobejmującyokresPRL,zdominowanyprzezanalizę

związkówpomiędzyreligiąiosobowością,orazczwartytrwającyodłat

osiemdziesiątych(dokładnacezuraczasowajesttunajtrudniejszadowyzna

czenia)dochwiliobecnej,wktórymcorazczęściejreligiaujmowanajestjako

zjawiskopluralistyczneiwielowymiarowe.

PSYCHOLOGIADOŚWIADCZENIARELIGIJNEGOI

„RELIGIJNYCHWIRTUOZÓW"

Pierwszyztychetapów,obejmującyokresbrakupaństwowościspo

wodowanyrozbiorami,cechowałsięsilnymizwiązkamipsychologiireligiiz

filozofią.Odzwierciedlałotowpewnymstopniuówczesnetendencjeświa

towe(przykłademmoŜebyćtwórczośćWilliamaJamesa),choćwPolscebyły

onechybawyraźniejszeniŜgdzieindziej,gdyŜwzasadziekaŜdyzwybit

niejszych autorów nawiązywał do filozofii w sposób mniej lub bardziej

wyraźny.Najwybitniejsibadaczewtejdziedziniebylijednocześniefilozofa

mi,niekiedybardziejznanymizeswejtwórczościwtejwłaśniedziedzinie.

JulianOchorowicz(18501917)byłtwórcąfilozoficznegoprogramu„pozy

tywizmuwarszawskiego",aWincentyLutosławski(18631951)stworzyłswój

własny,oryginalnysystemfilozoficzny,nawiązującydotradycjipolskiego

mesjanizmu.NieoznaczałotowszakŜeunikaniabadańempirycznych,lecz

przesądzałoozróŜnicowanymsposobieichprowadzeniaiinterpretacji.Dzięki

tymnawiązaniomrodzącąsiędyscyplinęcechowałpluralizmmetodologiczny,

a nawet epistemologiczny; od skrajnie naturalistycznej orientacji Juliana

OchorowiczapoorientacjęhermeneutycznąWincentegoLutosławskiego.

Kolejnącechątegookresubyłbrakoparciawstrukturachuniwersyteckich.

Psychologiareligiirozwijałasięnaogółpozaichobrębem,aczęstowpewnym

konflikciezichprzedstawicielami,cobyłoszczególniewyraźnewprzypadku

OchorowiczaiLutosławskiego.Brakstabilnegouniwersyteckiegozaplecza

instytucjonalnegonieprzeszkadzałszerokozakrojonejdziałalnościpublika

cyjnej,abyćmoŜenawetjąstymulował.Wielupolskichpsychologówreligii

prezentowałowtedyswojepracenaforummiędzynarodowym,publikującw

językach:angielskim,francuskiminiemieckim.Międzynarodowyrezonansich

twórczościwpostaciliczbycytowańbyłteŜdośćznaczny.Zainteresowanie

psychologówkierowałosięzaśwznacznejmierzekureligijnościniezin

120

stytucjonałizowanej, a takŜe jej pograniczom, jak parapsychologia, okultyzm,

spirytyzmimagia,czyjejformombardziejspektakularnym,jakmistycyzm.

Dominującym wątkiem, podobnie jak w światowej psychologii religii tego

okresu, były analizy doświadczenia religijnego ujmowanego najczęściej w jego

mistycznej i apersonalnej postaci, inspirowanej równieŜ egzotycznymi tradycjami

religiiorientalnych.WsposóbniezwyklewyraźnyuwidaczniałysięturóŜnicew

orientacjach filozoficznych badaczy, prowadzące do odmiennych perspektyw

metodologicznychiinterpretacyjnych.

WswoichbadaniachnaddoświadczeniemreligijnymJulianOchorowiczwcielał

w Ŝycie program pozytywistyczny. Stwierdzając, Ŝe wszystko, co istnieje, jest

jednościąwramachprzyrody,podporządkowanąjejnadrzędnymprawom,zalecałon

w postępowaniu badawczym stosowanie metod właściwych przyrodoznawstwu, a

więc obserwacji i eksperymentu. Prowadząc badania w obszarze czterech

podstawowych dyscyplin naukowych (według swej własnej klasyfikacji

modyfikującejujęcieComte'a),awięcfizyki(materianieoŜywiona),biologii(materia

oŜywiona),psychologii(zjawiskaduchoweocharakterzeindywidualnym)isocjologii

(zjawiska duchowe o charakterze zbiorowym), Ochorowicz starał się nie tylko

stosowaćujednoliconąmetodologię,lecztakŜeprzedstawiaćwynikibadańwformie

spójnegoiujednoliconegointerpretacyjniesystemu,copowodowało,Ŝeprzyrodnicze

traktowaniefaktówrozciągałrównieŜnapsychologięiparapsychologię.

OchorowiczinteresowałsięszczególniestanamizwęŜeniaświadomości

iograniczeniajejdojednegotylkowyobraŜenialubjednegoszereguwyob

raŜeń,którestająsięwtedywyraźniejsze,absorbująccałąenergiępsychiczną.

Jesttostantzw.monoideizmu,którymoŜesięwytworzyćwpsychicepod

wpływemsilnegowzruszenia,hipnozylubwwarunkachpatologicznych(hi

steria):

[...]wyobraŜeniakrępującesięwzajemniewstanienormalnegoczuwania,tłumione

przezciągłynapływnowychwraŜeńistałynaciskwraŜeńcielesnychwewnętrznych,

tuniczymnieskrępowanestająsięnamiętnymipopędami,opanowującałyumysł,

przenikająniejakocałymózgisąnietylkoniesłychaniejasneisilne,alenawetw

swymdziałaniunaorganizmniemalwszechmocne(Ochorowicz1916:323).

W normalnych warunkach, kiedy w świadomości funkcjonuje wiele róŜ

norodnych wyobraŜeń lub ich ciągów wzajemnie się przeplatających, mamy do

czynienia ze stanem poliideizmu. W warunkach zaś zupełnego wyłączenia

świadomości, przy braku jakichkolwiek wyobraŜeń (np. w głębokim transie

hipnotycznym)pojawiasięstanokreślonyprzezOchorowiczajakoaideizm.

121

Tego rodzaju trójstopniowa typologia stanów psychicznych umoŜliwia psy

chologicznąkategoryzacjępoziomówhipnozy,którejnaturawedługtejkoncepcji

poleganazwęŜeniupolaświadomościpodwpływemsugestii.OwozwęŜeniejestteŜ

zasadniczymmechanizmemmedytacji.

Wskazujeonobowiemnastanmonoideizmu,którynambardzowieletajemnic

tłumaczy.WyobraŜeniakrępującesięwzajemniewstanienormalnegoczuwania,tłu

mioneprzezciągłynapływnowychwraŜeńistałynaciskwraŜeńcielesnychwewnę

trznych,tuniczymnieskrępowanestająsięnamiętnymipopędami,opanowującały

umysł,przenikająniejakocałymózgisąnietylkoniesłychaniejasneisilne,alenawet

wswymdziałaniunaorganizmniemalwszechmocne(Ochorowicz1916:323).

Buddyjskie opisy stopni kontemplacji przypominają, zdaniemOchorowicza,

klasyfikacjepoziomówhipnozy,anawetjeprzewyŜszająswojądokładnością:

[...]Jesttowcaletrafnacharakterystykastanówhipnotycznych,zestanowiskapacjenta,

noioczywiściereligijnychpojęćindyjskich.Aletakajakajest,jeststanowczodo

kładniejszaoddorywczychobserwacjiprof.Heidenhainaioddrukowanejwrocznikach

Akademiinotyprof.Charcota,wktórejtwierdzisię,Ŝe3stopniehipnozycharakte

ryzujezamknięcielubotwarcieoczu,asomnambulizmwywołujenaciskinaszczyt

głowy,poniewaŜtakwyuczonohisteryczkiSalpetiere.[...]Doktorowieindyjscyumieli

wtymopisieodróŜnićcechydodatkoweipodrzędne,takiejakstopieńzamknięcia

oczulubkierunekźrenic,odcechistotnychistałych,wewnętrznych,psychologicznych

(Ochorowicz1916:322).

Mechanizmhipnotycznystanowiwięc,podłoŜemedytacji,jakiwieluinnych

zjawisk religijnych (np. stanów silnego wzruszenia religijnego). Świadczy o tym

obecnośćanalogicznychmanifestacji,jakzanikpercepcjizmysłowej(wtymiczucia

bólu) w trakcie ich trwania, bezwładność i obniŜenie temperatury ciała, oczy

zamknięte lub otwarte (lecz z martwym spojrzeniem), oraz obecność pewnych

symptomówpsychosomatycznych,takichjakstygmaty.

Hipnotyczny mechanizm tkwi równieŜ u podstaw patologicznego i tera

peutycznego charakteru niektórych zjawisk religijnych, jak opętanie (dysocjacja

osobowości na tle hipnotycznym) czy egzorcyzm (terapeutyczne zastosowanie

hipnozy). Mógł on takŜe posłuŜyć do eksperymentalnego wywoływania ekstaz

religijnych,coOchorowiczczyniłwielokrotnie,naogółwcelachterapeutycznych:

Podsuwamuśpionejwidzenienieba.[...]Gdymjejkazałopisać,jakwygląda

PanBógwniebie,dałamiobrazdokładniepowtarzającyten,którywidywałana

codzieńwkościeleŚwiętokrzyskimwWarszawie.Alewzruszeniebyłotaksilne

122

itakprzyjemne,Ŝenietylkoustałgwałtownybólgłowy,któryjąprzeduśpieniem

prześladował,alenadto,poniewaŜkazałemzapamiętaćwidzenie,poobudzeniunie

którejegoszczegółyzostaływpamięcijakowspaniałyobrazwiekuistegoszczęścia"

(Ochorowicz,1916,s.323).

Odmienny program badań realizował Wincenty Lutosławski (18631951),

zajmując się pod wpływem psychologistycznej hermeneutyki Diltheya psy

chologicznymiuwarunkowaniamiróŜnychtypówświatopoglądu.Najbardziejchyba

znanyjestjakoautormetodystylometrii,napodstawiektórejustaliłchronologiędzieł

Platona. Była ona praktyczną realizacją pomysłu na wprzęgnięcie psychologii do

analizwdziedziniehistoriifilozofii.Jakstwierdzawjednymzeswoichpierwszych

artykułów,Oznaczeniuizadaniachhistoriifilozofii,„filozofpowinien[...]dąŜyćdo

psychologicznegowytłumaczeniarozwojuteorii,którebada"(Lutosławski1900:280).

Taswoistametoda„wczuwania"sięwprzeŜyciaiewolucjęosobowościautoradzieła,

apoprzeztoodtworzeniaprzesłaniajegotekstujakoekspresjiosobowości,uzyskała

najpełniejszywyrazwjegonajbardziejznanymdzieleTheOriginandGrowthof

PlatosLogicwithanAccountofPlato'sStyleandoftheChronologyofHisWritings

(1897).Byłoononajbardziejznane,choćsamautorwyŜejceniłinneswojeprace.Jak

piszewswojejautobiografii(1933:217):

ZostałemmimowolnienacałeŜycienapiętnowanyjakobadaczPlatonaitwórca

stylometrii.Ajałudziłemsię,ŜeuzyskamwiększeuznaniejakoniezaleŜnyfilozofi

myśliciel. Całą stylometrię uwaŜałem tylko za techniczny środek umoŜliwiający

zrozumienierozwojuduchowegoPlatona,odpierwotnegoidealizmukuspirytuali

zmowi.Rozwójtenzgodnybyłzmoimwłasnymodkryciemjaźni,którePlatonowi

obcemniebyło,jakusiłowałemtowykazać.

Rozwój duchowy Platona interpretował Lutosławski w ramach swojej

ewolucyjnejtypologiiświatopoglądów.WyróŜniłonsześćtypówświatopoglądu,w

zaleŜności od treści świadomości, która staje się jego podstawą: materializm

(wraŜenia zmysłowe), idealizm (idee), panteizm (uczucie),spirytualiom (poczucie

jaźni), mistycyzm (intuicja rzeczywistości duchowej) i mesjanizm (intuicja

rzeczywistości materialnej). Ten ostatni typ światopoglądu uwaŜany był przez

Lutosławskiego(1926)zaewolucyjnienajwyŜszy.

Intuicjawyćwiczonaprzezmistykównapoznawaniuboga,wmesjanizmiejest

stosowanadobliźnich,aszczególniedotejgrupyjaźni,którastanowinaród.PoniewaŜ

powołanienaroduspełniasięnaziemiiwymagawcieleniaideałówduchowychw

formy materialne, uduchowienia ciała, więc mesjanista powraca na wyŜszympo

ziomiespiralniedoskupieniaswejuwaginaświeciematerialnym[...].

123

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: