LESZEK PODHORODECKI
Chanat Krymski
w XV-XVIII w.
KSIĄŻKA I WIEDZA
WARSZAWA 1987
Okładkę projektowała Bożena Kowalewska
Redaktor Danuta Wolska
Redaktor techniczny Jan Stawiński
przy współpracy Jadwigi Pajewskiej
Korektor Małgorzata Andrychowiec
Wydawnictwo ..Książka i Wiedza".
Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza
..Prasa-Książka-Ruch".
Warszawa, grudzień 1987 r.
Wyd. I. Nakład 29.650 + 150 egz.
Obj. ark. wyd. 18.6
Obj. ark. druk. 20.0+ 2.5 ark. wkładki ilustracyjnej.
Papier offset, kl. III 70 g. rola 61 cm.
Oddano do składu w grudniu 1986 r.
Podpisano do druku w październiku 1987 r
Druk ukończono w grudniu 1987 r..
łódzka Drukarnia Dziełowa.
Łódź. ul. Rewolucji 1905 r. nr 45.
Zam. nr 1164/1100/86 K-5
Dwanaście tysięcy pięćset dziewięćdziesiąta dziewiąta
publikacja „KiW"
©Copyright by Wydawnictwo „Książka i Wiedza'"
„Prasa—Książka—Ruch"
Warszawa 1987
ISBN 83-05-11618-2
Pamięci ukochanej
Żony Ireny
7
Rozkład Złotej Ordy i początki Chanatu Krymskiego
Przez długie lata potęga Złotej Ordy ' złowieszczo ciążyła
na losach ludów Europy Wschodniej, aż wreszcie przyszedł
kres jej istnienia. Proces feudalizacji społeczeństwa tatarskiego
doprowadził do wzrostu tendencji odśrodkowych i nieustannych
walk wewnętrznych o władzę, w rezultacie czego olbrzymi
zlepek różnych ludów i kultur, trzymany dotąd mocną ręką
przez władców z Saraju, zaczął się rozpadać, zaś ujarzmione
przez stepowych koczowników ludy zbuntowały się. Wszystko
rozpoczęło się po śmierci chana Dżanibeka w 1357 r., zamordo-
wanego prawdopodobnie przez własnego syna. W Złotej Ordzie
rozpoczął się okres wielkiego zamętu, a na tronie bez przerwy
zmieniali się władcy, przy czym mało który z nich kończył życie
śmiercią naturalną. W latach 1360—1380 panowało aż 25 cha-
nów, nieraz po kilku jednocześnie, toteż trudno im było utrzy-
mać jedność rozległego państwa. Stopniowo zaczęły odpadać
od Złotej Ordy różne kraje, a sąsiedzi wykorzystując osłabienie
pogrążonego w chaosie państwa zagarniali tereny podległe
dotąd Tatarom. Szczególnie aktywna była Litwa, która za
rządów wielkiego księcia Olgierda (1345—1377) opanowała
ziemie księstwa kijowskiego, czernihowskiego, nowogrodzko-
1 Złota Orda — zachodnia część państwa Czyngis-chana powstała po podziale
jego imperium w 1227 r. jako ułus (dzielnica) jego syna Dżocziego, a faktycznie
wnuka Batu-chana. Obejmowała różne ludy tureckie zamieszkujące Środkową
Azję i stepy Kipczaku oraz ujarzmione księstwa ruskie.
8
-siewierskiego, perejasławskiego, częściowo smoleńskiego, a tak-
że bezpośrednio zarządzane przez Złotą Ordę Podole, zajęte
po rozbiciu Tatarów w bitwie nad Sinymi Wodami w 1362 r.
W ten sposób ogromna część ziem ruskich znalazła się we wła-
daniu wielkich książąt litewskich.
Częściowy porządek w Ordzie zaprowadził temnik (wysoki
dostojnik tatarski, dowódca tumenu, liczącego 10 tys. żołnie-
rzy), a faktycznie chan Mamaj, ale w 1380 r. został rozgromio-
ny na Kulikowym Polu przez wojska ruskie dowodzone przez
księcia Dymitra. Historyczna ta bitwa zapoczątkowała wiel-
kość Moskwy, która — stopniowo uniezależniając się od Ta-
tarów — przystąpiła do walki o zjednoczenie wszystkich ziem
ruskich. Doprowadziło to do konfliktu z Litwą, usiłującą utrzy-
mać w swych rękach część tych ziem.
Tymczasem po upadku Mamaja władzę w Ordzie zdobył
Tochtamysz, władca koczującej nad Jaikiem (Uralem) Białej
Ordy, wchodzącej niegdyś w skład państwa Batu-chana. Przy-
wrócił on na krótko jedność Złotej Ordy i narzucił zwierzchni-
ctwo Moskwie. Wkrótce jednak (1395) poniósł klęskę w star-
ciu z wielkim zdobywcą azjatyckim Tamerlanem, władcą Sa-
markandy, i schronił się na Krymie, gdzie utrzymał się u wła-
dzy dzięki interwencji wojsk litewskich przyjaznego mu księcia
Witolda. Większość terytorium Złotej Ordy dostała się w ręce
Temura Kutłuka, Czyngisydy i dostojnika na dworze Tamerlana.
Historyk turecki z XVII w., Ibrahim pasza Peczewi, pisał:
„Gdy przyszedł wszechpotężny Timur (tj. Tamerlan), to nie-
których (Tatarów) uprowadził do niewoli, a innych oddał pod
miecz. Niektóre zaś plemiona uciekły do kraju niewiernych
Polaków i Moskali i tam osiadły" 2.
Pokonany Tochtamysz nie dał za wygraną. Szybko poro-
zumiał się z Witoldem i zawarł z nim układ o wzajemnej pomo-
cy. Ambitny Witold snuł wtedy plany wielkomocarstwowe.
Zamierzał podporządkować sobie całą Tatarszczyznę, unie-
zależnić się od swego stryjecznego brata Jagiełły, zerwać unię
polsko-litewską i zostać królem Litwy. W 1397 r. po raz pierwszy
wyruszył w stepy, wziął do niewoli wielu Tatarów, których
osadził następnie na Litwie. „Pobijemy cara Temura Kutłuka,
odbierzemy mu carstwo i posadzimy na tronie Tochtamysza,
on zaś posadzi mnie na całej Rusi" — powiedział, zachęcony
2 P. Borawski, Z dziejów kolonizacji tatarskiej w Wielkim Księstwie Litewskim
i w Polsce w XIV—XVII w., ..Przegląd Oricntaiistyczny" 1977, nr 4, s. 293.
9
pierwszym powodzeniem. W 1398 r. na czele oddziałów lite-
wskich, ruskich, tatarskich (wiernych Tochtamyszowi) i krzy-
żackich pomaszerował wzdłuż Dniepru i dotarł na Krym, gdzie
pojmał wielu jeńców, osiedlonych później na Litwie. W zamian
za osadzenie Tochtamysza na Krymie, uzyskał zatwierdzenie
przez Tatarów wszystkich zdobyczy Litwy na Rusi. W lipcu
1399 r. potężna armia Witolda, złożona z Litwinów, Rusinów,
Polaków, Wołochów, Krzyżaków i wiernych Tochtamyszowi
Tatarów pomaszerowała lewym brzegiem Dniepru w głąb stepów.
Nad rzeką Worsklą zastąpiły jej drogę wojska Temura Kutłuka.
Chan tatarski zaczął rokowania z Litwinami, by zyskać na czasie,
zbliżał się bowiem mu z pomocą wódz Tamerlana, Edygej. Gdy
po kilku dniach nadszedł, Tatarzy zerwali rokowania i 12 sierpnia
wydali Witoldowi bitwę, zakończoną całkowitym pogromem
wojsk litewskich. ,,W strumieniach krwi utonęły' nad Worsklą
Jagiełłowe i Witoldowe marzenia o skupieniu w ramach li-
tewskiej państwowości całej Rusi, całej Europy Wschodniej" —
stwierdził Ludwik Kolankowski3. Zwycięska Orda spustoszyła
po bitwie pogranicze ziemi kijowskiej i Wołynia, ale na szczęście
dla Litwy i Polski wojujący wtedy z Turkami Tamerlan nie
zainteresował się wydarzeniami na stepach czarnomorskich.
Nauczony smutnym doświadczeniem Witold powrócił do współ-
pracy z Polską.
Przez następnych dziesięć lat nie prowadził aktywnej poli-
tyki na odcinku tatarskim. Nowe nadzieje związał z przyby-
ciem do Kijowa w 1409 r. najstarszego syna Tochtamysza,
Dżelala ed-Dina, który przyprowadził ze sobą część Ordy.
Uchodźcy ze Złotej Ordy wzięli udział w bitwie pod Grunwaldem,
sprawiając Krzyżakom, wedle słów Długosza, ;,piękny z wej-
rzenia, ale zasmucający widok". Poszli potem z Jagiełłą i Wi-
toldem pod Malbork, bili się pod Koronowem. Nieznany z imie-
nia autor Traktatu o Tatarach polskich (1558), zapewne Tatar
litewski, pisał: „Ale najwięcej osiedliło się [Tatarów na Li-
twie. — L.P.] za czasów Timura. Król Lehski prosił u niego
posiłków przeciw swym wrogom [tu nieścisłość — L.P.]. Wsku-
tek czego wysłał kilka tysięcy [faktycznie było to ok. 2 tys. ludzi —
L.P.] swego walecznego wojska, a kiedy otrzymali zwycięstwo
na prośbę króla [chodzi o Witolda — L.P.], pozostali w jego
posiadłościach obsypani wszelkimi oznakami łask monarszych,
3 L. Kolankowski, Dzieje Wielkiego Księstwa Litewskiego, t. I, Warszawa
1930.
10
jako to posiadłościami ziemskimi, pysznymi kaftanami i bo-
gactwami. Imię zaś tego króla, który był jakby podporą utrzy-
mującą islam w kraju giaurów, jest Witold" 4.
Większość tatarskich uczestników wojny 1410 r. osiadła koło
Trok oraz nad rzeką Waką, gdzie powstało kilka wsi tatarskich.
Osadnictwo to miało charakter wojskowy, przybysze ze Złotej
Ordy strzegli granicy pruskiej oraz większych grodów przed
Krzyżakami. Witold nadał Tatarom nie tylko ziemię, ale i wszy-
stkie prawa obywatelskie, zezwolił też żenić się z chrześcijan-
kami. Część Tatarów przesłał Jagielle do Korony, gdzie osa-
dzono ich na Rusi Czerwonej. Ochrzczeni i pożenieni z Polkami,
szybko ulegli asymilacji i wzmocnili żywioł polski na kresach
południowo-wschodnich. Zapewne osadzono też garstkę Ta-
tarów nad Nidą, Wisłokiem i Sanem.
Wielu Tatarów służyło już wcześniej u hospodara litewskiego.
Wiadomo, że w 1386 r. znajdowali się w orszaku Jagiełły, przy-
byłego do Krakowa. Byli to zapewne osiedleńcy z czasów Ol-
gierda, którzy służyli w wojsku litewskim podczas walk
1362 r. ze swymi ziomkami ze Złotej Ordy, lub jeńcy pojma-
ni wówczas na Podolu i wysłani na Litwę. Krzysztof R. Gri-
gajtis szacuje, że za Olgierda osiadło na Litwie do 1000 Tatarów,
za Witolda — 1000—1500. Pod koniec XIV w. mogło być tam
łącznie do 3 tys. Tatarów. Część z nich mieszkała nawet w
Wilnie (stąd brama i ulica Tatarska w tym mieście), inni pod
Mińskiem. Po śmierci Witolda osadnictwo tatarskie na Litwie
nadal się rozwijało. Samego księcia Tatarzy długo zachowali
we wdzięcznej pamięci i jeszcze w XVI w. modlili się za nie-
go w swoich meczetach, zbudowanych za zgodą władcy na zie-
mi litewskiej.
Osadzeni ze Złotej Ordy uchodźcy nie byli jednak pierwszy-
mi Tatarami na Litwie. Znacznie wcześniejszą informację o ich
pobycie na Litwie dał kronikarz franciszkański Łukasz Wading
pod datą 1324. Były to czasy panowania księcia Giedymina.
Ci pierwsi Tatarzy rozpłynęli się jednak w masie ludności li-
tewsko-ruskiej, a jedynym śladem, jaki po nich pozostał, było
tatarskie brzmienie niektórych nazwisk litewsko-ruskich, np.
Akrzak, Berendej, Kierdej, Korsak.
W 1411 r. Witold znowu zwrócił swą energię ku Tatarszczyź-
nie. Niebawem odniósł poważny sukces osadzając na tronie
4 Zdanie sprawy o Tatarach litewskich sułtanowi Sulejmanowi w 1558 r., wyd.
A. Muchliński, „Teka Wileńska", 1858 IV s. 252—253.
11
powolnego sobie Dżelala ed-Dina. W rok później z inspiracji
Witolda udało się do Jagiełły, przebywającego wówczas z wi-
zytą w Budzie, poselstwo tatarskie od Dżelala ed-Dina. Przy-
wiozło królowi polskiemu bogate dary, m.in. trzy wielbłądy
okryte drogocennymi tkaninami. Posłowie oświadczyli Jagielle,
że chan gotów jest wspierać militarnie Polskę w walce z jej wro-
gami i może zawsze przysłać jej swoje wojsko. Dżelal ed-Din
prowadził politykę antymoskiewską, co było na rękę Litwie
i Polsce, panował jednak krótko, został bowiem obalony przez
Edygeja. Ten, po krótkotrwałych walkach z Litwą, pogodził
się z Witoldem. Na stepach czarnomorskich na kilka lat zapa-
nował pokój. Witold zabezpieczył południową granicę Litwy
przed Tatarami budując szereg warowni.
Nawiązał też stosunki handlowe z Ordą. Tatarzy byli pośredni-
kami w handlu ze Wschodem, przywozili na Litwę jedwab chiń-
ski, korzenie indyjskie, pachnidła i pieprz. Handlowali też
z Litwinami bydłem, końmi, futrami, skórami i bronią.
Po śmierci Edygeja, zamordowanego w 1419 r., w Złotej Ordzie
znowu doszło do zamętu i walki o władzę. Witold wykorzy-
stał tę sytuację i poparł kandydaturę Hadży Gereja, potomka
Czyngis-chana, namiestnika Krymu z ramienia władców Złotej
Ordy. Ojciec Hadżiego, Dżijas ed-Din, po zwycięstwie Tamerlana
nad Tochtamyszem osiadł również na Krymie, ale został stamtąd
wypędzony przez przeciwników i schronił się na Litwie. Tu,
w Trokach urodził się założyciel krymskiej dynastii panującej,
Hadży Gerej. Początkowo poniósł on porażkę w walce o władzę
nad Złotą Ordą, ale przy pomocy Litwinów i potężnego rodu
arystokratycznego na Krymie, Szirinów, w latach 1428—1430
zdobył władzę na Półwyspie i zapoczątkował dzieje niezależnego
państwa tatarskiego nad Morzem Czarnym.
Aby zrozumieć genezę Chanatu Krymskiego, musimy cofnąć
się nieco w historię Półwyspu w czasach Złotej Ordy. Przed
połową XIII w., podczas inwazji ord mongolsko-tatarskich
Batu-chana na Europę, Krym zamieszkiwała osiadła ludność
słowiańska oraz koczownicy Połowcy. Na wybrzeżu znajdo-
wały się bogate miasta handlowe: Kaffa (dziś Teodozja), zało-
żona w końcu XI w. przez Genueńczyków, Sudak i Gózlewe
(dziś Eupatoria).Te dwa ostatnie miasta, zamieszkane głównie
przez Włochów i Francuzów, płaciły Połowcom trybut w zamian
za pozostawienie ich w spokoju. W okresie bitwy nad Kałką
(1223) najechali na Krym władcy seldżuccy z Anatolii. Rezul-
tatem ich najazdu było osiedlenie się znacznej liczby Turków
12
na Półwyspie. Kolonizacja turecka trwała i w następnych la-
tach. Wiadomo, że jedna z córek sułtana Seldżuków została
wydana za władcę Złotej Ordy, Berke-chana. Syn tej Seldżuczki
otrzymał w nadanie od chana miasta Sudak i Sołhat (późniejszy
Eski Krym) oraz okoliczne ziemie na Krymie, na których osiedlał
Turków5. Na wybrzeżu przybysze ci pomieszali się z miesz-
kającymi tu od dawna Włochami, Francuzami, Słowianami,
Grekami, Ormianami, Żydami i Karaimami, stanowili jednak
mniejszość, z wyjątkiem Sudaku, gdzie przeważali liczebnie
w końcu XIV w.
W okresie panowania Złotej Ordy zaczęli napływać na Krym
Tatarzy. W rezultacie północna część Półwyspu zamieszkana
była przez różne ludy koczownicze, wyznające islam i mówiące
dialektami tureckimi, południowa zaś — przez istną mozaikę
narodowościową, z widoczną przewagą chrześcijan kilku wy-
znań.
W końcu XIII w. do wielkiej potęgi w Złotej Ordzie doszedł
emir Nogaj, namiestnik Krymu i stepowych obszarów czar-
nomorskich. Narzucił on trybut Genueńczykom z Kaffy oraz in-
nym miastom wybrzeża, a wkrótce stał się faktycznie udziel-
nym władcą. Nogaj zapoczątkował separatystyczne tenden-
cje na Krymie, a chcąc szybko się wzbogacić kilkakrotnie
napadał na Kaffę. Po jego upadku na Półwyspie zapanował
spokój, dzięki czemu chrześcijańska ludność miast nadbrzeż-
nych, uznająca od czasów Nogaja zwierzchnictwo Złotej
Ordy, mogła osiedlać się na północy Półwyspu, mieszając
się z przybyłymi z Anatolii Turkami oraz Połowcami i Tata-
rami.
W ciągu XIV w. na największy ośrodek miejski w głębi Krymu
wyrósł Sołhat. Stał się on ważnym ośrodkiem akcji misyjnej
islamu w kierunku Północy i Kaukazu. Tu znajdowały się liczne
meczety, klasztory derwiszów, medresy nauczające chłopców
zasad Koranu, bazary i targowiska. Miasto miało mocne forty-
fikacje kamienne, zapewniające mu bezpieczeństwo w tych
burzliwych czasach. Sołhat stał się siedzibą namiestników,
zarządzających Krymem w imieniu chanów Złotej Ordy (czasem
i samodzielnie), a także miejscem rokowań dyplomatów tatar-
skich z przedstawicielami mameluków egipskich. W mieście sku-
piała się opozycja przeciw chanom, rodziły się aspiracje do tro-
nu. Tu powstał wreszcie program niezależności Krymu. Twórcą
A. Fisher, The Crimea Tatars, Stanford 1978, s. 2.
13
jego był dziad Hadży Gereja, Tasz Timur, który nazwał Krym
swą jurtą (w średniowiecznym rozumieniu patrimonium) i od-
mawiał posłuszeństwa chanom z Saraju. Podobną politykę
kontynuował z mniejszym powodzeniem Dżijas ed-Din. Jak
widać, tradycje niezależności Krymu były dość stare. W całym
XIV w. stanowił on niemal samodzielną prowincję Złotej
Ordy, miał własnego namiestnika, cieszył się szeroką autonomią.
Jego emirowie niejednokrotnie obalali lub wynosili na tron
chanów w Saraju.
Chanat Krymski powstał w latach 1428—1430. Początki jego
kryją wiele tajemnic. Mało znana jest szczególnie kariera pier-
wszych Gerejów, zakres ich władzy na Półwyspie, charakter
stosunków ze Złotą Ordą. Władza Hadży Gereja rozciągała się
początkowo tylko na część Krymu, nie uznawały jej bowiem
niektóre miasta wybrzeża, na pewno zaś Kaffa, podporządko-
wana nadal chanom Złotej Ordy. Opozycja wśród Tatarów
krymskich była silna, toteż władza pierwszego chana była
dość słaba. W celu umocnienia swej pozycji Hadży Gerej musiał
stale lawirować między sąsiednimi potęgami: Złotą Ordą, Pol-
ską i Litwą oraz Moskwą. Wydaje się, że początkowo uznawał
nad sobą jednocześnie dwóch protektorów: Witolda, a po nim
Kazimierza Jagiellończyka, oraz chanów z Saraju. W 1433 r.
odniósł poważny sukces, zmusił bowiem Kaffę do posłuszeń-
stwa, ale tylko na krótko. Niebawem władzę jego uznały inne
miasta portowe, w tym Gózlewe i odległa Tana (Azow, Azak),
położona przy ujściu Donu.
Pierwszy okres dziejów Chanatu (do 1502—1503 r.) wypeł-
nia długotrwała walka o wyzwolenie się spod zwierzchnic-
twa Złotej Ordy, o jej całkowite rozbicie i wywalczenie zwierz-
chnictwa nad Tatarszczyzną europejską. „Był to nieubłagany
bój o pierwszeństwo, a raczej całość władzy w obrębie całe-
go terytorium Kipczaku [pod tym pojęciem rozumiano obszar
stepów ciągnących się od ujścia Dunaju aż po Kazachstan
— L.P.]" — pisał Ludwik Kolankowski (Dzieje chanatu krym-
skiego w XV i XVI w.). Jednocześnie była to walka dwóch ro-
dów: Gerejów-Tochtamyszowiczów z Temur-Kutłukowiczami.
Wciągnięci do niej zostali wszyscy sąsiedzi Krymu, a także
Mołdawia.
Gdy po śmierci Witolda doszło na Litwie do walki o władzę
między młodszym bratem Jagiełły, Swidrygiełłą a bratem
Witolda, Zygmuntem Kiejstutowiczem, obie strony nawiązały
współpracę z Tatarami. Swidrygiełło poparł chana Wielkiej
14
Ordy (dawny ośrodek Złotej Ordy nad Wołgą), Sajjida Ahmeda,
Zygmunt natomiast pomagał Hadży Gerejowi. Po upadku
Swidrygiełły i śmierci Zygmunta władzę na Litwie objął 11-letni
Kazimierz Jagiellończyk, młodszy syn Jagiełły, co doprowadziło
do zerwania unii z Polską, w której panował Władysław, zwany
później Warneńczykiem. Kazimierz wspierał Hadży Gereja,
za co ten zrewanżował się udzielając mu pomocy w walce z nowym
pretenden...
zbrozlo1