Uwagi o komizmie stylistycznym w pismach Cypriana Norwida.PDF

UWAGI O KOMIZMIE STYLISTYCZNYM W PISMACH CYPRIANA NORWIDA

«Remarks on Stylistic Comicality of Cyprian Norwid's Writings»

by Tomasz Korpysz

Source:

Linguistic Guide (Poradnik Językowy), issue: 09 / 2008, pages: 717, on www.ceeol.com .

Tomasz Korpysz

(Uniwersytet Kardyna³a Stefana Wyszyñskiego)

UWAGI O KOMIZMIE STYLISTYCZNYM W PISMACH

CYPRIANA NORWIDA

Badania nad twórczoci¹ Cypriana Norwida jak dot¹d niemal ca³-

kowicie pomija³y obecnoæ w niej ró¿nego typu elementów komicznych.

Kategoria humoru czy te¿ komizmu 1 poza nielicznymi pracami po-

wiêconymi twórczoci pozaliterackiej autora Vade-mecum, zw³aszcza

karykaturom 2 , oraz rozproszonymi uwagami na temat jego komedii 3

jako kategorie badawcze by³y niemal nieobecne w norwidologii. Co wiê-

cej, w wielu pracach mo¿na odnaleæ sformu³owane wprost lub jedynie

sugerowane przekonanie, ¿e kategorie te s¹ obce twórczoci Norwida 4 .

Za bardzo istotn¹ uwa¿a siê natomiast kategoriê ironii i to jej podpo-

rz¹dkowuje siê wszelkie elementy komiczne. Stanis³aw Pigoñ pisa³ np.:

W niniejszej pracy uznaje siê pojêcie komizmu za znaczeniowo najbar-

dziej ogólne i pojemne, nadrzêdne wobec innych z tego pola semantycznego.

Por. np. D. Buttler, Polski dowcip jêzykowy, wyd. II, Warszawa 1974, B. Dzie-

midok, O komizmie, Warszawa 1967, M. Go³aszewska, miesznoæ i komizm,

Wroc³awWarszawaKrakówGdañsk£ód 1987, B. Bogo³êbska, Miêdzy hu-

morem, dowcipem i komizmem (miesznoci¹), czyli o zmaganiach terminolo-

gicznych autorów poetyk XIX i pocz¹tku XX w., [w:] wiat humoru, red. nauko-

wa S. Gajda i D. Brzozowska, Opole 2000.

Zob.: J. Syzdó³, Karykatury Cypriana Norwida, Studia Norwidiana

nr 910, 19911992, a tak¿e: A. Melbechowska-Luty, Sztukmistrz. Twórczoæ

artystyczna i myl o sztuce Cypriana Norwida, Warszawa 2001, zw³aszcza

s. 203208, E. Chlebowska, Ipse ipsum. O autoportretach Cypriana Norwi-

da, Lublin 2004, zw³aszcza s. 8790, D. Pniewski, Miêdzy obrazem i s³owem.

Studia o pogl¹dach estetycznych i twórczoci literackiej Norwida, Lublin 2005,

zw³aszcza s. 297322, D. Pluciñska, Norwida gra z odbiorc¹ Klary Nagnio-

szewskiej samobójstwo, [w:] Poeta i sztukmistrz. O twórczoci poetyckiej i ar-

tystycznej Norwida, red. P. Chlebowski, Lublin 2007.

Najwiêcej uwagi temu zagadnieniu powiêci³a Irena S³awiñska (zob. tej-

¿e, O komediach Norwida, Lublin 1953, passim, zw³aszcza podrozdzia³ miech,

umiech, ironia).

Przekonanie takie dobrze wyra¿aj¹ s³owa S. Pigonia: Na derwidowej harfie

poetyckiej C. Norwida brakuje kilku strun; brak zw³aszcza struny wesela. Tak

siê ju¿ sta³o, ¿e kategorie estetyczne komizmu i humoru dalekie, prawie ¿e obce

by³y jego organizacji artystycznej. [] W poezji Norwida umiech jest gociem

nader rzadkim (¯arty Cypriana Norwida, G³os Narodu 25 XII 1929, s. 467).

TOMASZ KORPYSZ

¯art, jeli siê nawet przewinie przez który z utworów, to raczej w formie sarkazmu,

ironii; zawsze tam nad nim góruje i zawsze jest widoczna cierpka, choæ m¹dra pob³a¿li-

woæ samotnictwa, które siê ostr¹ granic¹ odcina od mizernych ma³oci wiata tego 5 .

Dok³adna lektura pism Norwida dowodzi, ¿e zarysowana opinia

badacza i wynikaj¹ce z niej tezy interpretacyjne nie daj¹ siê obroniæ.

Niew¹tpliwie, ironia w odniesieniu do twórczoci autora Assunty jest

jedn¹ z wa¿niejszych kategorii 6 , czêsto jednak nie jest ona zwi¹zana

z komizmem, który powinien byæ traktowany jako odrêbny problem

badawczy 7 .

Warto w tym miejscu podkreliæ, ¿e elementy komiczne w tekstach

Norwida maj¹ ró¿n¹ wymowê i ró¿ne natê¿enie. Niektóre s¹ powi¹zane

z ironi¹, inne z satyr¹, jeszcze inne po prostu z ró¿nego typu pozytyw-

nymi emocjami. Niektóre s¹ subtelne i wymagaj¹ dog³êbnej interpreta-

cji kontekstu, inne wyraziste, proste. Niektóre maj¹ okrelon¹ funkcjê

(np. negatywnie wartociuj¹ bohatera, omieszaj¹ racje interlokutora,

pozwalaj¹ zdystansowaæ siê wobec rzeczywistoci), inne s¹ przyk³adami

konwencjonalnych ¿artów, niekiedy zwi¹zanych z sytuacj¹ towarzysk¹,

jak np. wiersze [Jak w patetycznej czêsto melodramie] (II, 216) 8 i Impos-

sibilissime! (II, 217) czy czêæ listów do Joanny Kuczyñskiej, a zw³aszcza

wczesne listy do Marii Trêbickiej 9 . Niektóre wzbudzaj¹ w czytelniku au-

tentyczn¹ weso³oæ, inne wywo³uj¹ jedynie delikatny umiech, jeszcze

inne za np. dziêki podkrelaniu elementów skontrastowanych czy

wrêcz sprzecznych po prostu refleksjê nad skomplikowan¹ rzeczywi-

stoci¹. Norwidowski komizm ma zatem, co warto podkreliæ, charak-

ter nie tylko ludyczny, lecz tak¿e poznawczy i aksjologiczny.

Do osi¹gniêcia efektów komicznych Norwid wykorzystuje bardzo

ró¿norodne rodki i mechanizmy jêzykowe (a tak¿e graficzne, np. pod-

krelenia, nawiasy, cudzys³owy) w jego pismach znaleæ mo¿na za-

równo typowe przyk³ady komizmu s³owotwórczego, w tym zwi¹zanego

Tam¿e, s. 467.

Szerzej na temat ironii Norwida zob.: S. Ko³aczkowski, Ironia Norwida,

Droga 1933, nr 11: Pamiêci Cypriana Norwida, B. Wosiek, Ironia w liryce Nor-

wida, Roczniki Humanistyczne 1958, t. VI, z. 1, J. Puzynina, Ironia jako ele-

ment jêzyka osobniczego, [w:] Jêzyk osobniczy jako przedmiot badañ lingwistycz-

nych, red. J. Brzeziñski, Zielona Góra 1988, A. van Nieukerken, Ironiczny

konceptyzm. Nowoczesna polska poezja metafizyczna w kontekcie anglosaskiego

modernizmu, Kraków 1997, passim.

Szerzej zob. T. Korpysz, O potrzebie uwzglêdniania kategorii komizmu

w badaniach twórczoci Cypriana Norwida, Wschodni Rocznik Humanistycz-

ny 2008, t. V, s. 203217.

Cytaty z pism Norwida oraz odwo³ania do nich za wydaniem: C. Norwid,

Pisma wszystkie. Zebra³, tekst ustali³, wstêpem i uwagami krytycznymi opa-

trzy³ J.W. Gomulicki, t. IXI, Warszawa 19711976. Liczby rzymskie ozna-

czaj¹ numery tomów, liczby arabskie numery stron.

Niektóre ¿artobliwe autotematyczne wypowiedzi z korespondencji Nor-

wida odnotowuje P. Bojko w rozdziale Ironia i ¿art ksi¹¿ki Oblicze cz³owieka.

Rysy autoportretu w listach Norwida, Piotrków Trybunalski 2004.

UWAGI O KOMIZMIE STYLISTYCZNYM W PISMACH CYPRIANA NORWIDA

z nazwami w³asnymi, komizmu opartego na homonimii i polisemii,

a tak¿e wykorzystuj¹cego zwi¹zki frazeologiczne, jak te¿ zjawiska rzad-

sze np. komizm rymów czy komizm zwi¹zany z elementami metajê-

zyka i metatekstu 10 . W niniejszym szkicu wskazanych zostanie kilka

wybranych zjawisk, które mo¿na obj¹æ ogóln¹ nazw¹ komizmu

stylistycznego.

Prezentowany typ komizmu wykorzystuje stylistyczne aspekty zarów-

no s³ów czy wyra¿eñ, jak te¿ tekstów (np. ich konwencje gatunkowe),

a tak¿e ogólnie sytuacji komunikacyjnych (w tym tak¿e typy i cechy pod-

miotów mówi¹cych). Mo¿na go w zwi¹zku z tym podzieliæ na kilka grup.

1. KOMIZM OPARTY NA ZESTAWIANIU ELEMENTÓW

RÓ¯NOSTYLOWYCH

Efekt komiczny niekiedy wywo³ywany jest przez takie zestawienia

s³ów i wyra¿eñ, w których zderza siê ze sob¹ elementy nale¿¹ce do

ró¿nych, czêsto dalekich rejestrów stylistycznych czy odmian jêzyka,

elementy niejednokrotnie nazywaj¹ce przy tym zupe³nie niepowi¹zane

ze sob¹ zjawiska nale¿¹ce do ró¿nych sfer rzeczywistoci. Komizm

wynika wówczas, jak pisze Danuta Buttlerowa, z dostrze¿enia niezgod-

noci chronologicznej, stylowej lub rodowiskowej elementów zawar-

tych w pewnej wypowiedzi 11 .

Jeden z najwczeniejszych Norwidowskich przyk³adów takiego zja-

wiska pochodzi z m³odzieñczego wiersza Pismo, w którym podmiot

mówi¹cy wyranie krytycznie wypowiada siê o miecie, o tym, ¿e ludzie

¿yj¹ tam w stworzonym przez samych siebie, pe³nym fa³szu wiecie.

Zgromadzone zapewne w jakim eleganckim salonie kobiet grono re-

aguje na te s³owa, jak pisze Norwid, wrzaskiem (I, 36). Okrelenie to

wyranie kontrastuje stylistycznie zarówno z innymi kwestiami kobiet,

jak te¿ z ich statusem i salonowymi konwenansami.

Kilkakrotnie Norwid zderza ze sob¹ neutralne nazwy ró¿nych obiek-

tów z ich zaskakuj¹cymi kolokwialnymi okreleniami czy opisami. Tak

jest np. w wierszu Trylog, w którym po pe³nej ciekawych metafor i pla-

stycznych porównañ czêci pierwszej i drugiej nastêpuje nieco ¿arto-

bliwa czêæ trzecia z nastêpuj¹cym fragmentem (I, 115):

Przy ksiê¿ycu dzi herbata?

Z dawna mi³e mi ksiê¿yce

A zielonoæ jak sa³ata

Nieco szerzej zob. T. Korpysz, Czy Cyprian Norwid mia³ poczucie humo-

ru? Kilka uwag o komicznej antroponimii Norwida, Prace Filologiczne, t. LIII,

Warszawa 2007, s. 323330; ten¿e, Komizm jêzykowy w pismach Cypriana

Norwida. Uwagi (w druku).

D. Buttler, Polski dowcip jêzykowy, op.cit., s. 85.

TOMASZ KORPYSZ

Z kolei we fraszce Koncept a ewangelia efekt komiczny wywo³uje

dokonany przez panicza przyby³ego do Berlina na naukê opis wa¿-

nej filozoficznej ksi¹¿ki (I, 156):

Jest to filozofija-dziejów, tom szarawy,

Pierwsza rzecz, któr¹-m kupi³, jad¹c tu z Warszawy,

Niewielka, brudno-¿ó³ta, tak jak ucho wole.

W utworze Do Mieczy-S³awa komu, kto chce zrozumieæ emigracjê

i tocz¹ce siê w jej obrêbie spory, podmiot mówi¹cy proponuje najpierw

dok³adne przyjrzenie siê narodowi, a jego krótki opis koñczy zalece-

niami, które i form¹, i treci¹ radykalnie odbiegaj¹ od wczeniejszych

rozwa¿añ (I, 248):

Wtedy zobaczysz, ¿e jest do roboty

Wiêcej, ni¿ ni siê filozofii o tem:

Przekopaæ rowy, powygradzaæ p³oty,

Poruszyæ niwê tu i owdzie grzmotem,

Parê wiñ wgoniæ do ciep³ego lochu,

Uciszyæ kaczki, go³êbiom daæ grochu.

Fantazja Toast to utwór, którego bohaterami s¹ ró¿ne, czêsto znisz-

czone przedmioty zgromadzone przed starych sprzêtów sklepem

(I, 275) oraz w jego sieni. Rzeczy te opisywane s¹ potocznym jêzykiem,

np. Kij [] ³ysy jak ga³ka s³oniowa (tam¿e). W tym kontekcie efekt

komiczny wywo³uj¹ nie tylko gry jêzykowe, np. P³aszcz siê z roz-

paczy wiesza, nie tykaj¹c ziemi!... (tam¿e), lecz tak¿e stylistycznie skon-

trastowane sformu³owania typu: Smutno jest i mistycznie (tam¿e) czy

Wszelako rzeczy drobnej, Zapa³ki chemicznéj, / Milczenie

kry³o w sobie sens dyplomatyczny (I, 276).

Dotychczasowe cytaty pochodzi³y z poezji, ale w utworach proza-

torskich oraz listach tak¿e mo¿na znaleæ podobne przyk³ady kontra-

stowego zestawiania elementów jêzykowych. Dobr¹ ilustracj¹ mo¿e byæ

scena, w której stary ogrodnik niezdarnie pe³ni¹cy funkcjê lokaja w do-

mu pañstwa Dr¹¿kowskich z £askawego opiekuna, podnios³¹ rozmo-

wê na temat szlacheckiego pochodzenia jednego z bohaterów przery-

wa s³owami: Barszcz z rur¹ na stole! (VI, 28).

Szczególnie czêsto Norwid wykorzystuje opisywany mechanizm kon-

trastowego zderzania stylów w zakoñczeniach utworów, niejednokrot-

nie osi¹gaj¹c tym efekt komicznej degradacji. W zakoñczeniu wiersza

Odpowied [II] przywo³ane zosta³o np. w niepe³nej postaci, zapewne

aby nieco os³abiæ wymowê ca³ej frazy kolokwialne przekleñstwo za-

skakuj¹co odbiegaj¹ce od tonacji tekstu, bêd¹cego poetyckim dialo-

giem Norwida z Lenartowiczem (I, 307):

Owszem ciemnoci ni wiata, ni stylu,

Jam siê nie ul¹k³, z³oty mój motylu;

Ale¿ kto z twego co wyczyta listu,

Zaprawdê, mêdrszy ode mnie

do trzystu!

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: