antropologia języka.doc

1.       Czym jest antropologia lingwistyczna?

ð    antropologia - postawa badawcza, dyscyplina wiedzy początkowo definiowana jako nauka o człowieku (biologizm), rozwinęła się w ścisłym związku z teorią Darwina - XIX wiek, zanurzona w historii.

- antropologiczny charakter nabrała każda refleksja dotycząca człowieka i jego zakorzenienia w kulturze

ð    antropologia kultury - - człowiek jako element kultury, lingwistyka kulturowa wydobywa z nazw wyobrażenia o narodach . antropologia kultury zajmuje się rozległymi tematami dotyczącymi odległych kultur, np. plemion indiańskich. Dostrzegano konieczność intensyfikacji tych badań. B. Malinowski badał plemiona wysp Tobriando („Życie seksualne dzikich”). Antropologia kultury wchodzi w skład nauk o kulturze i społeczeństwie, badających jego dorobek, dziedzictwo kulturowe, współczesne wzory myślenia i działania, a także wytwory (materialne i symboliczne) oraz strukturę (etniczną i społeczną). Wiąże się z badaniem zachowań werbalnych (mówienie i rozumienie), z badaniem języka i tekstów ze względu na przechowywane w nich ślady dawnej i współczesnej kultury narodowej. [językoznawstwo antropologiczne]. Wg E. Leach: Antropologia jest badaniem różnorodności ludzkiej - bez uprzedzeń i myślenia kolonizacyjnego. Celem antropologii jest badanie społeczeństw, których instytucje różnią się od znanych badaczowi osobliwości przedmiotu antropologii: badanie określonego typu społeczeństw, nastawienie na subiektywny aspekt w badaniu zjawisk kultury oraz całościowe ujęcie człowieka i kultury. Zmienia się przedmiot antropologii, gdyż zanikają społeczności pierwotne, a pojawia się akulturacja oraz nowe zjawiska kulturowe jak świadomość etniczna, nacjonalizm czy elementy społeczeństw zachodnich o wyraźnej specyfice kulturowej. Antropologa interesują normy i wzory regulujące zachowania ludzkie, a nie same zachowanie, które winny być przedmiotem zainteresowania socjologii. Całościowe podejście do kultury i człowieka - analiza zjawisk kultury w związku z człowiekiem jako istotą myślącą, przeżywającą, odczuwającą, cierpiącą…

·       Narzędzia antropologa badającego kulturę:

- język i znaczenie (strukturalizm)

- doświadczenia i obrazowanie (kognitywizm)

- językowy obraz świata

- stereotypy

·       Pytania antropologa:

- Jaka jest natura kultury?

- W jaki sposób kultura wpływa na osobowość człowieka?

- Jaki kierunek przybiera ewolucja kulturowa?

- W jaki sposób kultura wpływa na ewolucję biologiczną?

- W jaki sposób kultura wpływa na stosunki pomiędzy istotami ludzkimi a środowiskiem naturalnym, w którym one żyją?

·       Tematy antropologii:

- istota kultury

- istota języka

- początki kultury ludzkiej

- kultura a osobowość

- wzory adaptacji do środowiska

- organizacja ekonomiczna i polityczna

- prawo

- religia i magia

- sztuka - legendy, taniec, muzyka, malarstwo, rzeźba

- tworzenie się grup społecznych i wzory integracji społecznej

- zmiana kulturowa - dyfuzja, akulturacja, zanik kulturowy

ð    kultura - całokształt materialnego i duchowego dorobku ludzkości, tworzonego, utrwalonego i zbogacanego w toku dziejów; przekazywanego z pokolenia na pokolenie; dziedzictwo narodowe utrwalone m.in. w języku. Język jest nierozerwalnie z kulturą związany - jest jej składnikiem, a równocześnie podstawowym narzędziem jej badania - umożliwiając jej poznanie i zrozumienie. Istotne cechy zjawisk kulturowych:

·         wymiar czasowy

·         wymiar przestrzenny

·         systemowość

·         aparat adaptacyjny człowieka

Płaszczyzny zjawisk kulturowych:

·         materialna

·         behawioralna

·         psychologiczna

·         aksjonormatywna

Jednostki elementarne w badaniu kultury::

·         cechy kulturowe - uniwersalia (występują zawsze i wszędzie) i specjalności (występują tylko w niektórych kulturach)

·         temat kulturowy - postulat lub stanowisko otwarcie głoszone lub milcząco przyjmowane, kierujące określonym zachowaniem bądź pobudzający do myślenia

·         wzór kulturowy - ustalony w społeczności sposób zachowania, aspekt normatywny i behawioralny

·         instytucja - sieci społecznych i kulturowych stosunków organizujących daną zbiorowość i decydujących o jej specyfice

Systemowe podejście do kultury:

·         relacje między elementami kultury - funkcjinalizm

·         wzór kultury - konfiguracja

·         kultury i kręgi kulturowe jako jednostki społeczne

etymologia - miała dostarczać dowodów czy dane słowo jest zgodne z prawdą. Poznawanie kultury jest możliwe przede wszystkim za pomocą języka. Język jest swoistym przewodnikiem po kulturze; zastanawia się dlaczego słowo brzmi w taki sposób a nie inny

Każda społeczność wytwarza własny system zakazów i nakazów, konkretyzuje pojęcie tabu. Kategoria obcego - negatywny stereotyp istniejący w każdej kulturze, zagrożenie, inność. Trop kształtujący współczesne językoznawstwo antropologiczne. Wyznaczenie kierunku pytań o stereotypy (np. społeczne, dotyczące różnych nacji). Stereotypy tłumaczono przez pryzmat własnej kultury.

Nazwy własne nie są do końca konwencjonalne. Średniowieczna koncepcja sygnatur - wyraz twarzy może określać wyższość rasy (np. aryjczyk). W medycynie: jeżeli dana roślina przypomina część ciała to ma ona właściwości dla niego lecznicze (np. krwawnik - dobry do tamowania krwi). Kobieta (niegdyś znaczenie negatywne, dzisiaj neutralne) = kobyła, kobiałka (kob - chlew, gnój)

POLSKA ANTROPOLOGIA

1.       XIII/XIV wiek - kronikarz Mierzwa opisywał ludy Europy: są tacy jak my, ale w pewnych zachowaniach są inni

2.       Początek XIX wieku - romantyzm, zainteresowanie pochodzeniem język i człowieka, popularność historyzmu, antropologii i archeologii (określenie wspólnoty przodków i języka - ludy miały swój początek w Indiach, język indoeuropejski)

3.       Jędrzej Śniadecki „Teoria jestestw organicznych” - nakreślił linię ewolucyjną człowieka i jego języka, zadania antropologii jako nauki o człowieku. Związek między człowiekiem a językiem jawił się jako oczywisty.

4.       Uniwersytety francuskie - narodziny antropologii, empiryzm jako teoria naukowa, teoria „szczęśliwego dzikusa”, zainteresowanie ludami starymi (wykopaliska w Grecji i Afryce), obserwacje ludów pierwotnych, odkrycie wielości języków.

5.       1876 na Uniwersytecie Jagiellońskim powstaje wydział antropologiczny

RÓŻNORODNOŚĆ ANTROPOLOGII:

·         Antropologia ogólna - dyscyplina teoretyczna, konstruuje metody i teorie badań nad człowiekiem

·         Antropologia fizyczna - dotyczy cech fizycznych człowieka i fizjonomii, w rysach twarzy szuka powiązań  z cechami charakteru

·         Antropologia filozoficzna - czym jest człowiek? Na czym polega człowieczeństwo? Człowiek w tradycji judeo -chrześcijańskiej stoi na szczycie drabiny bytów. Filozofowie: Max Scheller, William Humboldt [autor koncepcji, która zakłada, że języku utrwalona jest historia narodów, np. Konrad Wallenrod), Plessner

ð      Filozofia personalistyczna (Levinas, Tischner) - pyta o językowe obrazy człowieka, etnostereotypy (obraz Żydów, Rumunów, Polaków utrwalony w przysłowiach)

·         Antropologia społeczna - relacje między kulturą a pewnymi faktami społecznymi, np. przemiana stereotypów płci, język współczesnych mediów. Poszczególne wątki badają inne dyscypliny: medycyna, psychologia (anoreksja, uzależnienia)

·         Antropologia polityczna - interesują ją organizacje polityczne współczesnych społeczeństw, także wspólnot plemiennych, język propagandowy, język polityki

·         Antropologia religii - rozmaite wzory kulturowe zachowań, wzmożone zainteresowanie językiem, bada przestrzeń, w jakiej kształtowały się teksty (modlitwa, piosenka), mieszanie się sfer sacrum i profanum (zmiany w religijności, obrzędowość)

·         Antropologia interpretatywna - przedstawiciel: James Clifford, jeden z nurtów postmodernistycznych, nie ma jednej prawdy ani jednego odczytania tekstu, każda interpretacja jest możliwa, znajomość słowa wyznacza jej granice, konotacje kulturowe.

2.       W czym przejawia się antropologizm?

Językoznawstwo antropologiczne znajduje się w obszarze zainteresowania, który dotyczy człowieka we wszystkich przejawach jego życia (duchowość, moda, obyczaje, kuchnia) dzieli go ona z nurtami: etnolingwistyka (zainteresowanie związkiem miedzy językiem a kulturą danego etosu)

- antropologię języka najmniej interesuje odmiana danego słowa, ale dlaczego tak jest i czy wynika to z kultury

- miejsce językoznawstwa antropologicznego wśród innych nauk o człowieku pomaga ustalać opozycje np. natura-kultura

Językoznawstwo antropologiczne to interdyscyplinarny kierunek badań. Wychodzi ono od faktów języka i szuka potwierdzeń w kulturze, próbuje zbudować kulturowy skrypt - to znaczy profil znaczeniowy. Antropolog - przeciwnie - wychodzi od kultury i wspomaga się językiem.

- odkrywanie zapisanej w języku (w jego znakach, kategoriach, strukturach) gramatyki kultury (narodowej i ponadnarodowej), łączy i integruje wszelkie dziedziny wiedzy o języku (gramatyka-semantyka-pragmatyka), korzysta z metod i koncepcji semantyki (strukturalnej i kognitywnej), ale uwzględnia też dane innych nauk o człowieku i kulturze. Analizuje nie tylko słownictwo i frazeologię ogólną - także teksty - literackie i nieliterackie (gwary i socjolekty), dyskurs medialny, teksty kultury popularnej, przysłowia ludowe, aforyzmy lub „nowe skrzydlate frazy”, które weszły w powszechny obieg jako wyrażenia przysłowiowe.

ð    Zadania antropologii kultury i języka:

·       Analiza cech (podobieństw i różnic) kulturowych w czasie i przestrzenie, także tych, które utrwalił język

·       Poszukiwanie tego, co uniwersalne (wspólne wszystkim ludom i narodom) i tego co specyficzne dla danej grupy ludzkiej (plemienia, narodu, regionu) uwzględniając stałość i zmienność wzorów kultury, wypracowanych i modyfikowanych w toku dziejów. Szczególnie ważne dziedziny i pojęcia (np. człowiek, rodzina, ojczyzna, dobro, religia, rozrywka, kuchnia, zabawa). Także stereotypy kulturowe w języku stereotypowe sądy (np. o kobitach/mężczyznach, stereotypy pana, chłopa, inteligenta) - co utrwalało się m.in. w przysłowiach i nie tylko.

Spotkanie z innością jako korzenie antropologii:

Ludzkiej świadomości od zarania dziejów towarzyszy przekonanie o uprzywilejowanym miejscu na świecie. Świat własnej kultury stanowi dla człowieka podstawową płaszczyznę odniesienia w ocenie innych kultur i obyczajów. Etnocentryzm to od zawsze główny wyznacznik samowartościowania grup społecznych, podstawa samoidentyfikacji. Większość ludów uznawała swoje ziemie za centrum świata, zatem to centrum świata – „pępek ziemi” zamieszkiwali zawsze prawdziwi ludzie, czyli „my” otoczeni przez „nie ludzi”, ewentualnie barbarzyńców. Zdaniem antropologa E. Leach uniwersalne przeciwstawienie „my – oni” poprzedzone jest opozycyjnym zestawieniem „ludzie – nie ludzie”. Różnice utożsamiające obie pary tych opozycji opierają się na trzech identycznych zasadach:

-        ludzie różnią się od innych gatunków zwierząt tym, iż ogień służy im nie tylko jako źródło ciepła, ale do przygotowania pożywienia

-        ludzie angażują się uczuciowo w związki seksualne

-        ludzie dokonują zabiegów na swym ciele poprzez malowanie, przywdziewanie strojów, różnorodne okaleczenia.

Stereotypowe myślenie o obcym (Innym) - lęk przed obcym; archetypiczne, odwieczne doświadczenie pierwotne i historyczne

3.       Prekursorzy antropologii języka

1. J. G. Herder:

myślenie jest tożsame z mówieniem, dlatego języki są różne.

- różnica języków wynika z tego, że różnie myślimy. Mówienie to głośnie myślenie: widzę i dostrzegam to, co potrafi wyróżnić mój język (Granice mojego języka są granicami mojego świata - Wittgenstein). Wzajemna zależność mówienia i myślenia.

język wyraża tzw. ducha narodu oraz jego kulturę.

2. W. Humboldt :

język jako czynnik dominujący kulturę

To, że każdy język naturalny służy nie tylko komunikacji, lecz zawiera właściwy tylko sobie sposób widzenia świata i subiektywizuje poznanie, zwracał uwagę w pierwszej połowie XIX wieku Wilhelm von Humboldt. Różnorodność języków to, między innymi, właśnie różnorodne sposoby widzenia świata.

- czyniki zewnętrzne wpływają na język. Dla Humboldta relacja ta jest obustronna. Zadanie badacza polega na odkrywaniu świata. Język pośredniczy między człowiekiem a wewnętrznymi i zewnętrznymi czynnikami na niego wpływającymi. Czynniki wewnętrzne to psychologiczne potrzeby człowieka. To, co istniało materialnie, ma swoje pojęcia, w które wpisana jest ocena wartościująca. Niektóre elementy ekspresji dane są bezpośrednio. Istnieje potrzeba, aby ponazywać regularne nazwy miejsc za pomocą sufiksów -alnia, -isko. Norma zabrania natomiast skracania słów takich jak dyrektor, polityk (złamana jedynie dla celów satyrycznych).

3.               Sapir:

                            język jako przewodnik po rzeczywistości społecznej

- język warunkuje nasze problemy dotyczące sfery społecznej. Nie ma tak podobnych języków, aby można byłoby stwierdzić, że mówią o tym samym elemencie kultury - nie ma zatem przekładu doskonałego - zawsze coś w przekładzie umknie im bardziej abstrakcyjny jest tekst, tym przekład trudniejszy, np. mit, że Ewa powstała z żebra Adama (w Biblii nie ma o tym mowy!). przekład doskonały byłby przeniesieniem owych sensów naddanych do tłumaczenia (niekoniecznie dosłowność). Używamy pewnych wyrażeń, podświadomie przypisując im znaczenia.

język nie jest tylko instrumentem odtwarzającym nasze myślenie, on nadaje mu kształ

4.     Stosunek antropologii lingwistycznej do innych nurtów(semantyka kognitywna, etnolingwistyka, językoznawstwo pragmatyczne)

ð    kognitywizm (definicja 1) - panująca od kilku lat tendencja w obszarze badawczym „język a kultura” wyraźnie pokazuje, że zajmujący się tą dziedziną badacze chętniej skłaniają się ku kulturze, zostawiając nieco na boku język. Odchodzenie od zagadnień ściśle językowych jest wynikiem rozmywania się granic lingwistyki, które stało się widoczne m.in. w kognitywnym podejściu do języka. W kognitywizmie język staje się narzędziem poznania świata, jest refleksem zdolności poznawczych ludzkiego umysłu, pokazuje, w jaki sposób człowiek pojmuje świat. Celem językoznawstwa kognitywnego są sposoby konceptualizacji wiedzy o świecie w wypowiedziach i w utrwalonych znaczeniach jednostek językowych. Idealne modele kognitywne (ICM-y) wyodrębnia się na podstawie modeli kulturowych, światopoglądowych i poznawczych, biorąc pod uwagę prototypy i stereotypy, przy czym bardzo wyraźnie podkreśla się związki istniejące między językiem i kulturą. Nowsza teoria kognitywna, zwana teorią amalgamatów zakłada, że rozumienie dyskursu jest zorganizowane w pewnych przestrzeniach mentalnych (może się to przejawiać na poziomie języka w konstrukcjach gramatycznych i w wyrazach). Wiele z tego, co koduje język, jest fragmentaryczne, ponieważ pełne znaczenie zawsze jest odtwarzane on line. Zarówno w czasie tworzenia, jak i odbioru tekstu siatka przestrzeni mentalnych stanowi konstrukcję naszego myślenia. Amalgamat to jedna z operacji przeprowadzanych na przestrzeniach mentalnych Struktury gramatyczne i teksty są podpowiedziami (wskazówkami), pozwalającymi zrekonstruować amalgamaty pojęciowe. Np. wyrażanie związku przyczynowo-skutkowego jako wydarzenia zintegrowanego może mieć postać amalgamatu. Amalgamaty pojawiają się też w związku z analogią pojęciową i metaforą (np. wirus komputerowy; Rzuciła mu pożegnalne spojrzenie). Teoria amalgamatów dotyczy nie tylko analizy struktur językowych. Okazuje się bowiem, że są one (= amalgamaty) tworzone przy przekazywaniu i odbiorze przekazu wizualnego, np. niektórych reklam, czego na pewno nie da się uczynić bez znajomości kultury.

ð    językoznawstwo kognitywne(definicja 2) - to najnowszy kierunek językoznawczy powstały w latach siedemdziesiątych XX wieku w USA. Wyrósł z zaingerowań antropologią i kulturą, które nie zajmują się abstrakcyjnymi systemami, lecz badają ludzkie zachowania. Zdaniem kognitywistów, nie można odrywać opisu języka od procesów postrzegania i myślenia. Przedmiotem zainteresowania przedstawicieli tego kierunku jest sposób, w jaki człowiek poznaje świat i jak efekty tego poznania utrwalone SA w języku. Pragną więc odtworzyć obraz świata istniejący w ludzkich umysłach - nie tylko w poezji, ale w różnych sytuacjach życiowych. Uwagę koncentrują na metaforze jako ważnym sposobie funkcjonowania języka. Metafora wg nich jest sposobem myślenia. Język stanowi bezpośrednie odbicie ludzkiego poznania; jego badanie musi się sprowadzać do ustalenia ogólnych reguł poznawczych. Dlatego powinien być określany w kontekście analiz psychologicznych, socjologicznych i kulturowych. Podstawowe dla tej teorii są trzy pojęcia: kategoryzacja, modele pojęciowe i metaforyzacja. Kategorię tworzą obiekty lub zjawiska mające określony zbiór cech idealnych - są to najczęściej cechy ustalone przez naukę. Każdy przedstawiciel danej kategorii musi mieć te cechy. Okazuje się jednak, że człowiek nie zawsze porządkuje świat zgodnie z wiedzą naukową, często widzi cechy najbardziej rzucające się w oczy, ważne z jego punktu widzenia. Poznanie potoczne odbiega więc od poznania naukowego. W teorii kognitywnej najważniejsze jest pojęcie metaforyzacji. Zjawiska abstrakcyjne, niedostępne zmysłowemu poznaniu, przyswajamy za pomocą metafory. Tworzą one językowy obraz świata i stanowią ważne narzędzie służące poznawaniu rzeczywistości i jej oswajaniu. W ostatnich latach kognitywizm zdominował wszystkie inne teorie językoznawcze, zaproponował wyjście poza schematy i reguły, a w użytkowaniu języka pozwolił dostrzec nie genialną maszynę do produkowania słów i zdań, lecz wspaniałego twórcę, doskonałego obserwatora, niepowtarzalną osobowość o niezwykłym, oryginalnym spojrzeniu na świat.

Gramatyka kognitywna - cognito - poznanie - jak system gramatyczny odzwierciedla system pojęć, np.

- tradycyjna gramatyka: kategoria liczby w gramatyce opisywana jest z punktu widzenia formy (fleksja, odmiana)

- kognitywizm -...