Pojęcia i systemy pedagogiczne(wyklady opracowanie).docx

Pojęcia i systemy pedagogiczne (wykłady opracowanie)

I. Podstawowe pojęcia z systemów pedagogicznych.

1. Pedagogika jako nauka

Pedagogika jest dyscypliną naukową, ponieważ posiada:

-        przedmiot badań (wychowanie) oraz podmiot badań (człowiek, wychowanek)

-        metody badań

-        teorię, czyli dorobek

Pedagogika jest nauką zajmującą się całością zjawisk wychowawczych, tzn.

-        warunkami, w których zjawiska wychowawcze przebiegają;

-        celami, którym ma służyć wychowanie;

-        treściami działalności wychowawczej,

-        metodami, formami i środkami, które mają zapewnić skuteczność oddziaływania wychowawczego.

Zajmuje się ona formułowaniem teorii, celów, treści, metod, środków i form procesu wychowania, a także stanowi zasób wiedzy praktycznej na ten temat. Współczesny rozwój sił wytwórczych, nauki, techniki i organizacji pracy wymaga od pedagogiki jako nauki objęcia swoim zakresem badań całokształtu spraw związanych z wychowaniem człowieka. Dlatego przedmiotem badań pedagogiki są nie tylko wpływy wychowawcze organizowane świadomie i celowo, lecz również niezamierzone i żywiołowe. Do zainteresowań pedagogiki należy także zagadnienie funkcjonowania systemu szkolnego   i oświatowego z punktu widzenia rozwoju społeczno - ekonomicznego społeczeństwa.

Pedagogika nie tylko opisuje fakty, ale również je objaśnia i poszukuje odpowiedzi na pytania:

-        jak  i dlaczego przebiegają takie czy inne procesy wychowawcze,

-        jak powinny być one organizowane.

Podstawowym zadaniem pedagogiki jako nauki jest wyposażenie tych, którzy organizują przebieg nauczania i wychowania w wiedzę o skuteczności różnego rodzaju zabiegów dydaktyczno-wychowawczych.

Towarzyszą temu celowi następujące zadania:

-        opisowo – wyjaśniające - gromadzenie wiedzy o rzeczywistości wychowawczej i rzetelny opis wyników tej obserwacji;

-        analityczne - uogólnianie zebranych wyników obserwacji, wykrywanie związków i zależności między zjawiskami wychowawczymi i formułowanie wniosków w formie zdań ogólnych;

-        normatywno-praktyczne - dostarczanie wiedzy potrzebnej do przekształcania rzeczywistości wychowawczej, przedstawionych w formie zdań wartościujących i normatywnych; ustalanie zasad i celów wychowania, wytyczanie metod realizacji celów wychowania, sprawdzanie skuteczności tych celów w praktyce wychowawczej, wskazywanie możliwości i sposobów rozwiązywania problemów wychowawczych w konkretnych środowiskach wychowawczych, itp

2. Podstawowe pojęcia pedagogiki

Pedagogika -  bada zjawiska wychowawcze w kontekście procesów społecznych i przy uwzględnieniu jednostkowych procesów psychicznych. Uogólnia ona praktykę, ukazując istotę wychowania w kształtowaniu osobowości człowieka.

Nauczanie – jest to planowa i systematyczna praca nauczyciela z uczniem, polegająca na wywoływaniu i utrwalaniu zmian w ich wiedzy, dyspozycjach, i całej osobowości poprzez uczenie się czyli opanowywanie wiedzy i własnej działalności.

Uczenie się jest to proces w toku którego na podstawie doświadczenia, poznania i ćwiczenia powstają nowe formy zachowania się i działania lub ulegają zmianie wcześniej nabyte. Podstawowymi czynnościami uczenia się są: poznanie i działanie

Kształcenie to proces nauczania i uczenia sie, to ogol czynności umożliwiających ludziom poznanie tego co nas otacza oraz uczestnictwo w jego kształtowaniu, a także osiągniecie możliwie wielostronnego rozwoju sprawności, zdolności, zainteresowań, przekonań i postaw i kwalifikacji zawodowych. Jest działaniem edukacyjnym zrównoważonym w aspekcie emocjonalnym i poznawczym, jego wynikiem jest zdolność do osiągania celów, jego wynikiem jest zdolność do sprawnego osiągania celów o wysokiej wartości społeczno moralnej.

Wykształcenie – to stan finalny kształcenia

Samokształcenie – to samodzielne uzupełnianie własnego wykształcenia

Edukacja – to ogół zadań skierowanych na wywołanie celowy zmian korzystnych w uczniu, jest działalnością celowa , świadoma, nieprzypadkowa, która wywołuje zmiany wartościowe, uzasadnione psychologicznie i społecznie.

Wychowanie – jest to działanie edukacyjne zorientowane na zmiany emocjonalne, a pośrednio na zmiany poznawcze w uczniu, jego wynikiem jest zdolność regulowania emocji i motywacji według przyjętych wartości i norm społecznych.

3. Pojęcie systemu wychowania

System wychowania w pojęciu socjologa obejmuje sieć instytucji zaangażowanych w procesie wychowania. S. Kowalski uważa, że każda z instytucji wychowawczych, między innymi szkoła, jest w rozmaitych dziedzinach swej działalności zdeterminowana przez rozmaite układy niektórych elementów środowiska. W środowisku wyróżnia trzy rodzaje komponentόw uczestniczących w różny sposób w procesie wychowania.
Są to:
a) grupy i instytucje wychowania naturalnego,
b) instytucje wychowania bezpośredniego, powołane do pełnienia funkcji wychowawczych,
c) instytucje wychowania pośredniego, tzn. powołane do rozmaitych innych funkcji, lecz uczestniczące w procesie wychowawczym ubocznie.
Do ogniw pierwszej kategorii należą: rodzina, najbliższe środowisko lub sąsiedztwo, różnego rodzaju grupy rówieśnicze.
Do drugiego rodzaju komponent zalicza się przede wszystkim:
a) przedszkola, szkoły i inne zakłady kształcenia,
b) instytucje wychowania pozaszkolnego (pałace i domy kultury, świetlice, internaty, kluby młodzieżowe, zespoły zainteresowań, organizacje i samorządy młodzieżowe, koła sportowe),
c) instytucje opieki społecznej (żłobki, domy dziecka, pogotowia opiekuńcze, zakłady wychowawcze),
d) instytucje resocjalizacyjne.
Do trzeciej kategorii zalicza się zakłady pracy, instytucje służby zdrowia, wojsko, instytucje kontroli społecznej, wszelkie organizacje społeczne interesujące się wychowaniem, instytucje upowszechniania sztuki i kultury.
Rzeczywiste funkcjonowanie wychowawcze jest systemem społecznym. Układy grup i instytucji wychowawczych funkcjonując wzajemnie się oceniają, jak również podlegają kontroli odnośnych instytucji lokalnych i nadrzędnych oraz opinii publicznej, lokalnej, czy szerszej społeczności.
I. Jundziłł twierdzi, że termin system wychowawczy jest obciążony wieloznacznością. Biorąc pod uwagę ogólne określenie systemu, system oświatowo-wychowawczy można zdefiniować jako sprzężony układ wszystkich instytucji, organizacji i urządzeń przez które „wiedza naukowa, ideologia, systemy wartości, wzory osobowości (elementy nauczania i wychowania) docierają do społeczeństwa. Jest to, według J. Szczepańskiego całkowity system oświaty, nazywany także makrosystemem oświatowym czy oświatowo-wychowawczym. W makrosystemie oświatowo-wychowawczym można wyodrębnić lokalne systemy wychowania o zasięgu ograniczonym do wydzielonego przestrzennie terytorium. W lokalnym systemie wychowania funkcjonują systemy wychowania poszczególnych instytucji (mikrosystemy) i organizacji (rodzina, przedszkole, szkoła, dom kultury itp.).
Zdaniem I. Jundziłł przebieg procesów wychowawczych funkcjonuje nie tylko przez sam system wychowawczy, ale także przez czynniki społeczne, kulturalne, demograficzne, polityczne i administracyjne, a nawet geofizyczne, klimatyczne czy ekonomiczne, które nie są ukierunkowane na cele wychowania. Nie jest to bowiem system autonomiczny, ale stanowi element szerszego systemu społecznego.
Według S. Kowalskiego system wychowawczy jest jedną z najbardziej istotnych komponent systemu społecznego. Równowaga między systemem społecznym a środowiskiem jest utrzymywana na zasadzie wartości kulturowych, ról społecznych, wzorów osobowości, reprezentowanych przez interakcje zachodzące w grupach oraz instytucjach.
Jeśli więc chcemy doskonalić system wychowania, musimy jednocześnie doskonalić funkcjonowanie wszystkich instytucji „wychowującego społeczeństwa”. Ponieważ proces wychowania jest jeden i niepodzielny, wychowanie organizowane w szkole nie może być w pełni efektywne, jeśli przeciwdziałają mu sprzeczne nastawienia i wpływy poza szkołą.
Skoordynowany system wychowania ukierunkowany na ujednolicone ideały wychowawcze i obejmujący całe wychowujące się społeczeństwo, mogłoby ogromnie wzmocnić i podnieść efekty wychowania zorganizowanego w szkole.
Jeśli wpływy zewnętrzne są sprzeczne z tymi, które proponuje szkoła, wówczas oddziaływania szkoły są szybko niwelowane.
Lokalny lub środowiskowy system wychowania jest to spójny układ elementów obejmujących instytucje wychowania bezpośredniego i pośredniego, treści i formy oraz metody działalności ukierunkowanej na realizację celów wychowania w konkretnym środowisku, tworzącym wyodrębnioną terytorialnie całość.
Dobrze przemyślany i umiejętnie zorganizowany system wychowania, ma zagospodarować wychowawczo naturalne środowisko życia dziecka, w taki sposób, aby niwelować w miarę możliwości wpływy negatywne, a intensyfikować wpływy wychowawczo korzystne.
Przy rozpatrywaniu środowiska pod względem zachodzących w nim procesów wychowawczych istotne jest jak kształtuje się skład instytucji oświatowo-wychowawczych oraz jakie są między nimi relacje. Ważny jest układ zintegrowania ze sobą oraz z pozostałymi instytucjami danej społeczności.

2. Lokalny system wychowania w dotychczasowych badaniach.

Problematyka funkcjonowania systemu wychowawczego jako sieci instytucji określonej społeczności terytorialnej nie jest często podejmowana. Stosunkowo mało wiemy o funkcjonowaniu systemu wychowawczego w rozmaitych środowiskach. Pewne przyczynki na ten temat można znaleźć w socjologicznych monografiach społeczności lokalnych uwzględniających niektóre aspekty wychowania w nielicznych pracach poświęconych funkcjonowaniu konkretnych instytucji wychowawczych.
S. Kowalski twierdzi, że poszczególne instytucje systemu wychowawczego chociaż stanowią jego ogniwa nie są niezależne. Pełnią ją w konkretnych warunkach środowisk naturalnych, jak i w konkretnych układach zinstytucjonalizowanych działań wychowawczych. Tak więc proces wychowania jest funkcją sprzężenia wpływów środowisk naturalnych, jak również działań instytucji wychowawczych, ukierunkowanych na realizację celów wychowania. W każdej z tych dwóch płaszczyzn wpływy mogą być z celami wychowawczymi zbieżne lub rozbieżne. Każda z instytucji wychowawczych, jest w rozmaitych dziedzinach swojej działalności zdeterminowana przez rozmaite układy niektórych elementów środowiska naturalnego i instytucji wychowawczych. Uważa on, że w systemie wychowawczym każda instytucja wychowawcza konkretnego środowiska działalności swej uzależniona jest od skutków wpływów innych instytucji, bez względu na to czy jest tego świadoma, czy nie.
Konsekwencje wpływów sprzecznych z realizowanymi przez nią celami wychowawczymi zaburzają lub hamują jej działalność.
Według S. Kowalskiego system wychowawczy w swoim środowiskowym funkcjonowaniu, przybiera postać różnych układów i wskazuje różne stopnie integracji.
Problematykę systemu wychowania podejmuje także I. Jundziłł, analizując specyfikę lokalnego systemu wychowania w mieście. Autorka badaniom poddaje osiedle mieszkaniowe analizując go pod kątem środowiska wychowawczego.
Jako wniosek podaje, że jedynie zintegrowany środowiskowy system wychowania w osiedlu daje dobre rezultaty pracy wychowawczej nad dziećmi i młodzieżą.
Tworząc system wychowania powinno zaangażować się jak największą liczbę mieszkańców pierwszym warunkiem powstania systemu jest koncepcja pedagogiczna, wyznaczająca idee przewodnie i kierunki działania wychowawczego oraz wyzwalająca twórcze inwencje realizatorów w modernizowaniu pracy opiekuńczo-wychowawczej.
Podstawowym warunkiem efektywności środowiskowego systemu wychowania, poza przyjętą koncepcją, programem i przygotowaniem wychowawców jest właściwa koordynacja pracy wychowawczej.
Do czynników mających wpływ na efektywność lokalnego systemu wychowania zaliczamy:
- udoskonalony przepływ informacji, sprawne kierowanie administracyjne, merytoryczne i organizacyjne;
- dobre samopoczucie jednostki w systemie;
- działania innowacyjne.
Kolejnym czynnikiem warunkującym efektywność systemu nauczania są korzyści wychowawcze odnoszone przez osoby w nim funkcjonujące, a zwłaszcza przez dzieci, młodzież, nauczycieli i rodziców, ich samopoczucie i uzyskiwane wartości.
Uczeń akceptujący system wychowania identyfikuje się z nim i aktywnie uczestniczy w realizacji przyjętych zadań. Wtedy istnieje możliwość, że będzie on dobrze przygotowany do samodzielnego życia. Więcej badań i publikacji dotyczy roli szkoły w systemie wychowawczym, problemów współpracy szkoły ze środowiskiem.
Na konieczność zacieśniania więzi między szkołą a pozaszkolnym środowiskiem tworzącym system wychowania zwraca uwagę R. Wroczyński, twierdząc, że osiedle mieszkaniowe staje się swego rodzaju instytucją wychowawczą, terenem planowanej działalności lub inspiracji pobudzającej aktywność.
M.Z. Małyjasiak zaś badał współzależność między efektami pracy szkoły a stopniem integracji lub dezintegracji środowiska lokalnego, związki między postępującym procesem integracji środowiska a osiągniętymi przez szkołę wynikami w pracy dydaktyczno-wychowawczej.
E. Trempała w swoich badaniach między innymi postawił pytania: W jakim stopniu szersze środowisko ma wpływ na rezultaty pracy szkoły?; Jakie formy pracy mają wpływ na proces integracji podstawowych środowisk wychowawczych?; Czy przez stosowanie skutecznych form współpracy szkoły ze środowiskiem możliwe jest celowe organizowanie środowiska wychowawczego?; Czy istnieje zależność między integracją środowisk społecznych a rezultatem pracy pedagogicznej?
W wyniku prowadzonych badań ustalił, że:
a) Instytucją najbardziej predysponowaną do inspirowania pracy opiekuńczo-wychowawczej w środowisku i do organizowania środowiska wychowawczego jest szkoła.
b) Koniecznym warunkiem skutecznej działalności szkoły w środowisku lokalnym jest gruntowne rozeznanie w całokształcie warunków środowiskowych i społecznych komponentów środowiska.
c) Szkoła przez planowaną pracę pedagogiczną w środowisku lokalnym, organizowanie środowiska pod kątem potrzeb wychowawczych wpływa pozytywnie na proces integracji środowiska społecznego.
d) Im środowisko bardziej zintegrowane wokół szkoły, tym jego wpływ na efekty pracy wychowawczej szkoły jest większy.
Podstawowe czynniki warunkujące przekształcenie środowiska zamieszkania w środowisko celowego oddziaływania opiekuńczo-wychowawczego omawia J. Wołczyk.
Problemem organizowania środowiska wychowawczego w miejscu zamieszkania zajmuje się A. Kamiński rozważając następujące kwestie:
a) swoiste cechy społeczno-wychowawcze środowiska lokalnego;
b) metody pracy socjalno-wychowawczej w środowisku zamieszkania;
c) istota koordynacji środowiskowych poczynań opiekuńczo-wychowawczych.
Prawie wszyscy autorzy przypisują szkole dominującą rolę w organizowaniu działalności opiekuńczo-wychowawczej w środowisku.
Najpełniej problem współpracy szkoły ze środowiskiem opracowali S. Kowalski i J. Mikulski, rozpatrując zasięg i stopnie aktywności szkoły w środowisku lokalnym z punktu widzenia samej szkoły oraz potrzeb środowiska lokalnego.
Możliwości i sposoby zintegrowania działań wychowawczych w rejonie szkoły przy maksymalnym zaktywizowaniu sił społecznych i wykorzystaniu odpowiednich form pracy przedstawia E.Trempała. Zagadnienie powiązania szkoły ze środowiskiem rozpatruje z różnych punktów widzenia uzasadniając, że realizacja zasady powiązania szkoły ze środowiskiem powinna znaleźć odzwierciedlenie w działalności dośrodkowej (szkoła udostępnia lokale mieszkańcom i instytucjom pozaszkolnym w celu realizacji przez nie zadań wychowawczych), działalności odśrodkowej (wpływanie na siły społeczne i wspólne realizowanie zadań wychowawczych, rozbudowa infrastruktury materialnej) oraz działalności środowiskowej rozszerzonej: wielokierunkowa działalność wychowawcza.
Problemy interakcji szkoły i środowiska w procesie wychowania znalazły swój wyraz w pracach J. Szczepańskiego, S. Kowalskiego, R. Wroczyńskiego, J. Wołczyka, E. Trempały.
Za koncepcją szkoły środowiskowej stanowiącej fundamentalną instytucję w lokalnym systemie wychowania opowiada się J. Szczepański.
S. Kowalski wyodrębnia dwa zakresy działalności szkoły w środowisku – działalność integrująca w środowisku ze względu na proces dydaktyczno-wychowawczy w szkole i działalność ukierunkowaną na doskonalenie różnych dziedzin życia w społeczności lokalnej.
R. Wroczyński rozpatruje zagadnienie powiązania szkoły ze środowiskiem w kontekście idei edukacji permanentnej oraz organizowania środowiska wychowawczego.
J. Wołczyk skoncentrował swoje zainteresowania naukowe na problemie interakcji szkoły i środowiska, i opowiada się za obustronnym oddziaływaniem z punktu widzenia realizacji celów i zadań wychowawczych a z drugiej strony oddziaływaniem szkoły na środowisko w celu przekształcenia tego środowiska w środowisko wychowujące

4. Metody i techniki wychowania

Metoda wychowania systematycznie stosowany sposób postępowania wychowawcy, zmierzający do wywołania u wychowanków takiej działalności własnej, jaka jest w stanie doprowadzić do pożądanych zmian w ich osobowości.

Metody wychowania według Muszyńskiego

1. Metoda wpływu sytuacji - polega na oddziaływaniu pośrednim za pomocą sytuacji, które   wychowawca może tworzyć, aby organizować doświadczenie wychowanków.

     -nagradzanie wychowawcze - to takie działania wychowawcy, które polegają na wywołaniu określonych pozytywnych konsekwencji w następstwie zachowań wychowanka, który dostatecznie często nagradzany nabiera poczucia integracji i bezpieczeństwa.

     -karanie wychowawcze - polega na zwalczeniu zachowań destruktywnych i obniżeniu prawdopodobieństwa ich wystąpienia w przyszłości.

     -instruowanie - polega na ukazywaniu wychowankowi niedostrzegalnych przez niego aspektów sytuacji, na zwracaniu jego uwagi na następstwa poszczególnych zachowań.

     -organizowanie doświadczeń wychowanka – może polegać na takim manipulowaniu poszczególnymi elementami, aby działania konstruktywne przyniosły wychowankowi w konsekwencji następstwa pozytywne z punktu widzenia jego motywów.

     -przydzielanie funkcji i ról społecznych - wychowawca wdraża                     dziecko do pełnienia przydzielonej roli lub funkcji odwołując się               do jego inicjatywy, a unikając przymusu, powinien zapewniać mu               maksimum swobody w wywiązywaniu się ze swoich zadań.

2. Metody wpływu osobistego - wynikają z naturalnej skłonności człowieka do naśladowania innych osób mających uznanie i autorytet.

     -wysuwanie sugestii - wywoływanie odpowiednich reakcji może dokonywać się przez sygnalizowanie wychowankowi czego się od niego oczekuje.

     -perswazja - polega na podsuwaniu wychowankom określonych rozwiązań przez posłużenie się odpowiednio dobranym zespołem argumentów.

     -przykład osobisty - wywieranie wpływu przez dostarczanie wzorów zachowania i reagowania.

     -aprobata i dezaprobata - polega na okazaniu uznania lub jego braku, które nie powoduje żadnych następstw.

3. Metody wpływu społecznego - polegają na znaczącym wychowawczo i atrakcyjnym oddziaływaniu zespołu wychowawczego. Wychowawca nie narzuca zespołowi własnych przekonań, ale na zasadzie współdziałania umożliwia wychowankom aktywne uczestnictwo.

     -modyfikacja celów zespołu - polega na zabiegach sprzyjających bądź podnoszeniu atrakcyjności życia w zespole lub wprowadzeniu nowych rodzajów aktywności zespołu.

     -kształtowanie norm postępowania w zespole - polega na dopasowaniu norm wcześniej nabytych oraz kształtowaniu się nowych w wyniku funkcjonowania w zespole.

     -przekształcenie struktury wewnętrznej grupy – wychowawca umacnia pozycję jednostek posiadających dodatni wpływ na ogół grupy.

     -nadawanie właściwego kierunku działania kontroli społecznej w zespole – wychowawca wpływa na poglądy członków zespołu nadając odpowiedni tok, treść i kierunek tym reakcjom, objętym mianem kontroli społecznej.

4. Metody kierowania samowychowaniem - polegają na czynnym ustosunkowaniu się do procesu własnego rozwoju. O samowychowaniu można mówić, wówczas gdy wychowanek uświadamia sobie cele prowadzące do rozwoju indywidualnego jednostki, oraz ukształtował w sobie źródła dążenia do nich. Jest na wyższym etapie pracy wychowawczej. Podłożem jej jest wewnętrzna potrzeba akceptacji wychowanka przez samego siebie i przez jego kolegów.

   -metoda przybliżania wychowankowi celu pracy nad sobą- wychowawca powinien uświadomić wychowankowi cele jego wychowania, do których powinien sam zmierzać.

   -metoda stymulowania wychowanka do realizacji programu pracy nad sobą - przynosi w efekcie nową, niepowtarzalną indywidualność, jest także - wbrew znaczeniu konwencjonalnemu - twórczością

   -metoda przyswajania wychowankowi określonych metod i technik pracy nad sobą- wychowawca powinien przyswoić mu techniki pracy nad własną osobą w zakresie poznawania siebie samego.

     Wszystkie oddziaływania muszą dążyć do przyswojenia przez osobę wychowanka fundamentalnych metod samowychowania. Korzystne jest by to właśnie wychowawca własną osobą ukazywał pozytywny wzór pracy nad własną sobą.

Metody wychowania według Kruszewskiego

1.       Metody strukturalne:

  -stanowienie obyczajów - zadaniem wychowawcy jest zdefiniowanie ról i stosunków miedzy rolami, obsadzanie tych ról lub określenie reguł obsady i nadzór nad przestrzeganiem obyczajów.

  -dyfuzja obyczajów - opiera się na naśladowaniu pewnych zachowań. Kontaktujące się ze sobą zbiorowości ludzkie przejmują od siebie rozwiązania swych żywotnych problemów.

-pobudzanie wynalazczości zespołowej - polega ona na takim kierowaniu społecznością, by ona sama wytworzyła wychowawczo pożądane obyczaje.

 2. Metody sytuacyjne - wszystkie te schematy działania z  wykorzystaniem, których wychowawca odpowiada na sytuacje zakłócenia    powstające w klasie.

  - nagradzanie i karanie

  - przekonywanie i stawianie zadań - polega na reinterpretowaniu sytuacji wychowanka poprzez dodanie do niej przejawów  zewnętrznej woli.

Metody wychowania według Konarzewskiego

1.       Metody indywidualne

     -nagradzanie i karanie

     -modelowanie - dostarczanie wzorców przez wychowawcę, dawanie przykładu.

     -metoda perswazji - tworzenie i przekazywanie wychowankowi komunikatów językowych w celu wywołania w strukturach jego wiedzy zmian o różnym zasięgu.

    -metoda zadaniowa - polega na uruchamianiu i ukierunkowywaniu własnej aktywności wychowanka za pomocą stawianych mu zadań w celu wywołania wielostronnych zmian w strukturach jego wiedz

2.    Grupowe metody wychowania:

    -metoda kształtowania porównawczego odniesienia - dla każdej jednostki w grupie pozostałe są pewnym układem odniesienia dla zdefiniowania jej sytuacji.

          Każda jednostka podlega więc wpływowi odwołującemu się do mechanizmu uczenia się przez obserwację.

    -metoda kształtowania nacisku grupy- grupa jako zbiór jednostek współdziałających dla osiągnięcia wspólnego celu. Tu rolę mechanizmu regulacyjnego pełni podział funkcji miedzy konkretnych członków, a więc społeczna struktura grupy. Każda jednostka jest poddana naciskowi grupowemu.   

    -metoda kształtowania systemu ról i norm grupowych

    -metoda kształtowania grupowych wzorców życia  ...