Adamczyk G., Wartości społeczne w świadomości młodzieży.doc

'ań wartości indy-

              wyniki badań nad

ązku oraz wartości

Polsce w latach 1989-

są wyniki studiów

. w tzw. nowych

czących młodzieży

m zakresie, gdyż

jako porównawcze

Rozdział   I

Adamczyk G., Wartości społeczne w świadomości młodzieży niemieckiej i polskiej, Lublin 2003

- zaprezentowane

go wśród uczniów —zultaty analiz rozkła-

ielowymiarowych, wiskowych. W ten

■artości akceptacji materialistycznych

a w działaniach. " hodzących z obu prób

jest krótki bilans

teoretyczną i empi-

w pracy nad ni-owania. Fundacja alną stronę mojego Mariański, Richard udzielali nieocenio-rektorzy i nauczy-żliwili   realizację

zestniczyli w prze-aniem, co umożli-

Wprowadzenie w socjologię wartości

Wielu badaczy wskazuje na dynamikę wartości w społeczeństwach krajów wysoko uprzemysłowionych, szczególnie zauważalną od lat sześćdziesiątych XX w. Niektóre wartości społeczne w coraz większym stopniu tracą uznanie, inne odgrywają coraz znaczniejszą rolę. Helmut Klages i Ronald Inglehart dowodzą, że przemiany prowadzą do coraz powszechniejszego uznawania tzw. ponowoczesnych wartości samorozwojowych (Selbstentfaltungswerte) i prio­rytetów postmaterialistycznych (postmaterialistische Pńoritaten) w miejsce tradycyjnych wartości akceptacji i obowiązku (Pflicht- und Akzeptanzwerte) oraz priorytetów materialistycznych (materialistische Pńoritaten) . Obaj badacze różnią się w charakterystyce tego procesu, zgadzają się jednak z faktem, że przemiana wartości jest fenomenem o charakterze globalnym. Jedna z tez niniejszej pracy zakłada, że dynamika wartości jest zjawiskiem nie tylko globalnym, ale ze względu na sposób ich powstawania i przekazu również naturalnym. Społeczeństwa różnią się między sobą tylko inten­sywnością przemian wartości.

Niezaprzeczalnym faktem „świata codzienności"2 jest zdolność jednostki

1 H. K 1 a g e s. Wertorientierung im Wandę!. Riickblick, Gegenwartsanalyse, Prognosen, 2. Aufl., Frankfurt amMain-New York 1985, s. 17-18; R. I n g 1 e h a r t, Wertwandel in den westlichen Gesellschaften: Politische Konseąuenzen von materialistischen und postmaterialisti-schen Pńoritaten, [w:] H. Klages, P. Kmieciak (Hrsg.). Wertwandel und gesellschaftlicher WandeL 2. Aufl., Frankfurt am Main-New York 1981, s. 286-287.

Przez pojęcie „świat codzienności" należy rozumieć jedną z wielu rzeczywistości, która „przez ludzi jest postrzegana i interpretowana i która subiektywnie wydaje się im pełna sensu".

12

Wprowadzenie w socjologie wartości

do tworzenia i realizowania swoich działań. Równocześnie inną oczywistością jest fakt, że musi ona uznać istnienie innych jednostek, ich zdolność do tworzenia i realizacji działań3, co ogranicza znacznie swobodę jej zachowań. Do owej „ograniczoności" przyczynia się nie tylko współczesna obecność innych jednostek, ale pośrednio również przodkowie, od których dziedziczy się społeczny zasób wiedzy4, oraz różnorodne instytucje. Jednostka wpraw­dzie działa zawsze w ramach zastanej rzeczywistości „świata codzienności", w której się urodziła i została zsocjalizowana, ale nie wszystko wydaje się jej w tej rzeczywistości oczywiste. „Problematyczność" (Das Problema-tischeY gwarantuje jednostce wolność wyboru możliwych działań, które muszą być podjęte, aby „problematyczne" stało się „oczywistym" (niekwestio­nowanym). Pojawienie się „problematyczności" w świecie codzienności nie oznacza najczęściej, że przodkowie czy współcześni nie znaleźli już drogi do „oczywistości", nie zobiektywizowali jej i nie włączyli do społeczne­go zasobu wiedzy. „Problematyczność" często ma swoje źródło w tym. że jednostce dostępna jest zaledwie część społecznego zasobu wiedzy. Może szukać ona zatem tego, co już dawno zostało odkryte, oprzeć się na własnej intuicji lub też skorzystać dobrowolnie bądź pod przymusem z subiektywnego zasobu wiedzy innych. Pojawia się następujące pytanie: z czego składają się

Od innych rzeczywistości świat codzienny odróżnia się przede wszystkim swoją intersu-biektywnością i czasowym ustrukturyzowaniem. P. L. B e r g e r, Th. L u c k m a n n, Die gesełlschaftliche Konstruktion der Wirklichkeit. Eine Theorie der Wissenssoziologie, Frankfurt ara Main 1969, s. 21, 25. 31.

-1 Th. Luckmann, Theorie des sodalen Handelns, Berlin-New York 1992, 4 Przez pojęcie „społeczny zasób wiedzy" należy rozumieć ogół wiedzy danego społeczeństwa. Ogół wiedzy jest podzielony na części, począwszy od podstawowej wiedzy dotyczącej codzienności, a na wyższych formach wiedzy skończywszy. Subiektywny zasób wiedzy natomiast to ogół subiektywnych doświadczeń, które częściowo zdobywane są bezpośrednio, częściowo zaś są przekazywane. Luckmann, dz. cyt., s. 178-179; A. S c h ii t z, Th. Łuck m a n n, Strukturen der Lebenswelt, Frankfurt am Main 1979; B e r g e r. L u c k m a n n, dz. cyt.

Rozróżnienie między „niekwestionowanym" a „problematycznym" opiera się na A. Schulza koncepcie „świata życia". Jądro każdej sytuacji świata życia, w której znajduje się jednostka, składa się z zamkniętego, jednoznacznego, ustrukturyzowanego i przejrzystego „niekwestionowanego". „Niekwestionowane" jest otoczone przez „nieokreślone". „Niekwestio­nowane" zawiera rozwiązania, które odnoszą się do przeszłego „problematycznego". W przy­padku, gdy pewne spostrzeżenia, doświadczenia czy działania staną się „problematyczne", owe rozwiązania mogą zostać zastosowane. Jeżeli okażą się one wystarczające, to „problema­tyczne" może zostać uznane za coś „nowego", ale nie za „problematyczne". Jeśli te rozwiąza­nia nie wystarczą do „opanowania" „problematycznego", muszą zostać znalezione nowe. S c h ii t z. L u c k m a n n, Strukturen der Lebenswelt, s. 31-33.

Społeczne i indywidualne aspekty powstawania wartości

13

e inną oczywistością tek, ich zdolność do obodę jej zachowań. ~ spółczesna obecność których dziedziczy . Jednostka wpraw-riata codzienności", ■szystko wydaje się (Das  Problema-ych  działań,  które istym" (niekwestio-cie codzienności nie znaleźli już drogi żyli  do  społeczne-e źródło w tym, że zasobu wiedzy. Może oprzeć się na własnej m z subiektywnego czego składają się

'zystkim swoją intersu-.Luckmann, Die Wissenssoziologie, Frankfurt

należące do subiektywnego i społecznego zasobu wiedzy „struktury waż­ności", które decydują o tym, czy i jakie działania powinny być planowane i zrealizowane jako rozwiązanie „pojawiającej się problematyczności"?6 Następnie musi zostać znaleziona odpowiedź na pytanie, jak powstają subiek­tywne i społeczne zasoby wiedzy, w jakiej relacji znajdują się oba te obszary, a w końcu - pod jakimi warunkami dokonują się zmiany w ramach obu typów struktur ważności.

Jedna z głównych myśli tej części pracy głosi, że subiektywne i społeczne struktury ważności składają się między innymi z wartości należących do subiektywnych i społecznych zasobów wiedzy. Wartości wpływają na rea­lizację bądź na zaniechanie działań, tak w ramach „problematycznego", jak i w obszarze „niekwestionowanego".

Poniżej zostaną omówione relacje pomiędzy subiektywnymi i społecznymi wartościami oraz niektóre aspekty ich stosunku do działań. Na początku wy­daje się konieczne rozpatrzenie procesu powstawania wartości, odgraniczenie obszarów subiektywności i obiektywności wartości oraz wyjaśnienie ich wpływu na podjęcie bądź zaniechanie działań. Następnie uwaga zostanie poświęcona zagadnieniu przekazu wartości, ze szczególnym uwzględnieniem komunikacji werbalnej. Na koniec podjęta zostanie krótka analiza dynamiki wartości, ukazująca wybrane aspekty subiektywnych i społecznych przemian wartości.

ew York 1992.

ogół   wiedzy danego od podstawowej wiedzy szy.  Subiektywny zasób ściowo   zdobywane   są dz.   cyt.,   s. 178-179; Frankfurt am Main 1979;

znym"   opiera   się   na . w której znajduje się anego  i przejrzystego ..nieokreślone". „Niekwestio-ematycznego". W przy-"  się „problematyczne", tarczające, to „problema-czne". Jeśli te rozwiąza-stać  znalezione nowe.

1. SPOŁECZNE I INDYWIDUALNE ASPEKTY POWSTAWANIA WARTOŚCI

j Jednostka planuje i realizuje swoje działania w dwóch wzajemnie przecina­jących się subiektywnych i obiektywnych rzeczywistościach7. Subiektywność i obiektywność rzeczywistości świata codziennego oznacza, że każda jednost­ka planuje i realizuje działania we „własnym", subiektywnym świecie co-

Por. A. S c h ii t z, Strukturen der Lebenswelt, [w:] A. S c h u t z. Gesammelte Aufsdtze, Bd. 2: Studien zur soziologischen Theorie, Den Haag 1972, s. 158-160; S c h u t z, Luckmann, dz. cyt., s. 224-225; H. E s s e r, Alltagshandeln und Verstehen, Zum Verhaltnis von erkldrender und verstehender Soziologie am Beispiel von Alfred Schutz und „Rational Choice", Tubingen 1991, s. 17-18.

Berger, Luckmann, dz. cyt., s. 21-25.

14

Wprowadzenie w socjologię wartości

dzienności, który jest jednocześnie dzielony z innymi jednostkami. Jednostka jest tylko „współautorem" swoich działań, na których podejmowanie znacznie wpływają inne jednostki i przodkowie. Również w przypadku wartości jako elementów struktur relewancji można mówić o ich dwóch poziomach: subiek­tywnym i obiektywnym. Z jednej strony wartości egzystują jako produkty społeczne i zawierają w sobie wiedzę o tym, „co godne pożądania, co cha­rakteryzuje explicite i implicite, tak jednostkę, jak i grupę, i co wywiera wpływ na wybór dostępnych sposobów, środków i celów działania"*. Defini­cja ta wskazuje na istotną cechę wartości społecznych. Nie są one prostym faworyzowaniem czegoś, tak jak się to dzieje bardziej na subiektywnym po­ziomie wartości, lecz stoją za nimi różnego rodzaju sankcje związane z po­dejmowanymi działaniami. Wartości społeczne są kryteriami decyzyjnymi. które jednostka świadomie lub nieświadomie w swoich postawach legitymi­zuje i które stosuje do swoich działań mniej lub bardziej zgodnie z ocze­kiwaniami i wyobrażeniami społecznymi9.

Jednostka korzysta ze społecznej wiedzy o tym, co godne pożądania, w ta­kim zakresie, w jakim owa wiedza jest jej dostępna, jakkolwiek sam dostęp nie gwarantuje, że jednostka swoje działania będzie kształtować dokładnie według wartości społecznych. Wynika to z tego, że jednostka dostępną jej społeczną wiedzę o tym, co godne pożądania, najpierw subiektywnie interpre­tuje. Dopiero ta subiektywna interpretacja może wpłynąć na określone działa­nie. Jednostka nie ma wartości społecznych w ścisłym tego słowa znaczeniu, lecz dysponuje jedynie subiektywnymi ich interpretacjami, zwanymi dalej wartościami indywidualnymi, należącymi do subiektywnego „zasobu wiedzy" i naznaczonymi własnymi dotychczasowymi doświadczeniami. Wartości spo­łeczne należące do społecznego zasobu wiedzy nie są jednak jedynym źród­łem wartości indywidualnych. Pod pewnymi warunkami te ostatnie mogą powstać na bazie doświadczeń jednostki, np. wtedy, gdy jednostka nie ma dostępu do odpowiedniej części społecznego zasobu wiedzy. Powiązanie war­tości społecznych i indywidualnych wydaje się jeszcze bardziej złożone. Źró­dłem tych drugich są wprawdzie wartości społeczne, jednakże należy podkreś-

s C. K 1 u c k h o n, Values and Value Orientations in the Theory of Action. An Explora-tion in Definition and Klassifikation, [w:] T. Parsons, E. A. Shils (Hrsg.), Toward a General Theory of Action, Cambrigde 1951, s. 395 - tłum. za: R. L a u t m a n n, Wert und Norm. Begriffsanalysen fur Soziologie, Koln-Opladen 1969, s. 47..

J. Friedrich s, Werte und soziales Handeln. Ein Beitrag zur soziologischen Theo-rie, Tubingen 1968, s. 70-71.

Społeczne i indywidualne aspekty powstawania wartości

15

ednostkami. Jednostka

- ■ :: ieimowanie znacznie

t przypadku wartości jako

dwóch poziomach: subiek-

egzystują jako produkty

godne pożądania, co cha-

iak i grupę, i co wywiera

celów działania"! Defini-

ch. Nie są one prostym

łziej na subiektywnym po-

_ sankcje związane z po-

i kryteriami decyzyjnymi,

woich postawach legitymi-

:;:dz:ei  zsodnie z oeze-

. :   ::: ■ e pożądania, w ta-

-■'.'■::'.'■■•• iek sam dostęp i -. kształtować dokładnie że jednostka dostępną jej erw subiektywnie interpre-

z: na określone działa­bym tego słowa znaczeniu, t'." : :rzz:.  zwanymi dalej

nego ..zasobu wiedzy" : z:ze-.:ami. Wartości spo-: są jednak jedynym źród-runkami te ostatnie mogą

gdy jednostka nie ma

a wiedzy. Powiązanie war-

*cze bardziej złożone. Zró-

7anakże należy podkreś-

lić, że zanim ujęcie tego, co godne pożądania, zostało zakwalifikowane do społecznego zasobu wiedzy, musiało wcześniej zaistnieć sytuacyjnie w war­tościach indywidualnych na bazie subiektywnych doświadczeń.

Wartości indywidualne znajdują się na poziomie ogólności o tyle, o ile jednostka stosuje je nie tylko w odniesieniu do konkretnego pojedynczego działania, lecz do wszystkich działań tego typu. Podstawowym warunkiem powstania wartości indywidualnych jest ich jednakowe stosowanie przy oce­nie działań danego typu10. W praktyce świata codzienności bardzo często ma miejsce sytuacja, w której jednostka podejmuje takie same działania w zróżnicowanych warunkach poprzez zmianę struktury świata. Właśnie owe zmienione warunki, które są odpowiedzialne za inne zdefiniowanie przez jednostkę „nowej" sytuacji w porównaniu do „starej", mogą prowadzić do tego, że decyzja o działaniu nie jest podejmowana w zgodzie z wcześniej ugruntowanymi wartościami indywidualnymi. W ten sposób wartość indywi­dualna pozostaje ukryta, gdyż „nie pojawia się" w działaniu. Jeżeli wartość indywidualna znajdzie jednak zastosowanie, zostaje w ten sposób zamanifestowana''.

Proces powstawania wartości indywidualnych jednostki dokonuje się w różnorodny sposób. Ogólnie można mówić o dwóch podstawowych źródłach ich powstawania: wartości społeczne, o których wiedza przekazywana jest jednostce na różne sposoby, oraz sytuacyjnie uwarunkowana realizacja tych wartości. Istotną cechą wartości indywidualnych jest ich niestabilność. Zmie­niają się one w sposób ciągły, a to, w jakim zakresie, zależy od spełnienia określonych warunków.

W jaki sposób wartości społeczne i ich przekaz przyczyniają się do powstawania wartości indywidualnych? Przede wszystkim należy zauważyć, że pierwsza interpretacja wartości społecznych, a wraz z tym początek powstawania i modyfikowania wartości indywidualnych, rozpoczyna się wraz z początkiem socjalizacji, która jest jednym z najważniejszych procesów prowadzących do powstania i umocnienia wartości indywidualnych. Ważnym

Theory of Action, An Explora-

tels iHrsgJ, Toward a General

a u t m a n n, Wert und Norm.

':    .:;■ soziologischen Theo-

Hipoteza ta odnosi się do Husserlowskiego założenia: „Mogę ponownie" („Ich kann ■nmer wieder"). Przyjmuje się. że jednostka może dokładnie powtórzyć swoje przeszłe działa­nia i ich ocenę w oparciu o te same wartości indywidualne, zakładając stałość struktury świata Husserlowskie założenie „i tak dalej" („Und so weiter"). S c h u t z, Lu c k m a n n, dz. cyt., s. 29.

Rozróżnienie ukrytych i manifestowanych wartości indywidualnych opiera się na Rober-a Mertona koncepcji funkcji ukrytych i manifestowanych. R. K. Men o n. Soziologische Theoric und soziale Struktur, Berlin-New York 1995, s.  17-81.

16              Wprowadzenie w socjologię wartości

czynnikiem przekazu wartości, mającym zasadnicze znaczenie również dla procesu socjalizacji, jest komunikacja językowa, w trakcie której potwier­dzony zostaje otaczający jednostkę świat codzienności, a także znaczenie jego struktur ważności. Dzięki tej komunikacji jednostka może sięgać po proste językowe obiektywizacje stypizowanego ludzkiego d...