Różnicowanie językowe gwar w średniowieczu – różnice dialektalne:
Północ (Mazowsze i Wielkopolska)
Południe (Małopolska i Śląsk)
- w XII w. nagłosowa grupa ra- przeszła w re- (Redek, Redosz w BG);
- nagłosowe ja- przeszło w je- (mazowiecka Legenda o św. Aleksym: jeko, jełmużna);
– w Wielkopolsce i na Mazowszu się zachowało (w Wlkp do dziś), por. Pniewy, Sędziejewice, imię Dziurzewic;
- wyrównanie tematu mianownika do tematu przypadków zależnych w formach zawierających pierwotnie jery: Domk, Dziadk, Krzepk, Krostawc itd., zamiast Domek, Dziadek, Krzepek, Krostawiec;
- wszystkie te zjawiska wycofały się na północ i charakteryzują głównie Kaszuby, Warmię i Mazury.
- nazwy miejscowe z formantem -in- miały formę rodzaju nijakiego, np.: Łysinino, Potulino, Podgorzyno (dziś Łysinin, Potulin, Podgórzyn); nazwy wycofały się na północne peryferie;
- przeważają nazwy na -sko, -cko (Płocko);
- zdarzają się formy z -ar- zamiast -ro- (z przestawki TorT > TroT), np.: Karwia, Nowogard, Starogard itp, w imieniu Dargorad w BG);
- -ar- > -er-, np. Lederg w Bulli Gnieżnieńskiej zamiast Ledarg;
- zachowana grupa chw- (chwała);
- bojać się, stojać, graje, znaje;
- końcówka Msc. lmn. -ech (w Bodzech);
- byłem;
- w obu pozycjach z nosówką;
- kontynuacja sŕ > śrz, zŕ > źrz tylko w Wielkopolsce;
Wielkopolska:
- brak mazurzenia
- dawny biernik ji > go;
- już w XV w. krótka nosówka > ę;
- iże > iż
- ra; -ja;
- -ev- po miękkiej spółgłosce > -ov- (Stryjewo > Stryjowo)
-ek (z wokalizacją jeru)
- pierwotna forma rodzaju męskiego: Korczyn, Krzęcin;
- nazwy na -sk, -ck (Łask, Zbiersk);
- zupełnie wyjątkowo;
- ch > f (również na Mazowszu);
- bać się, stać, gra, zna (kontrakcja);
- nowa forma Msc. lmn. n. i m. z końcówką
-och (np. w bogoch PF);
- byłem > byłech (ch > k w XV wieku) do dziś na Śląsku > byłek (do dziś na Podhalu);
- odróżnienie dwu form biernika zaimków osobowych i zwrotnego: w połączeniu z przyimkiem z nosówką, z czasownikiem bez nosówki;
- na Śląsku i Pomorzu: wstawne t i d: (strzoda, zdrzodło); na Mazowszu i w południowej Małopolsce rozpodobnienie > śr, źr; w północnej Małopolsce: rś, rź – przestawka;
- eże > eż
sunka