Czesław Bartula, Z zagadnień języka prasłowiańskiego i staro-cerkiewno--słowiańskiego, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, zeszyt LVIII, Kraków 2002, s. 136-147.
Najważniejszy okres działalności braci sołuńskich i ich współpracowników przypada na lata 863–885 na terenie państwa wielkomorawskiego za panowania księcia Rościsława (846–870) i jego następcy księcia Świętopełka (871–894). Na teren Wielkich Moraw Konstantyna i Metodego wydelegował cesarz bizantyński Michał III na prośbę poselstwa księcia Rościsława, prawdopodobnie w r. 862 po powrocie braci z misji chazarskiej na Krymie. Władca wielkomorawski, chcąc się uniezależnić pod względem politycznym i kościelnym od państwa niemieckiego, podjął śmiałą próbę nawiązania bliższych stosunków z cesarstwem bizantyńskim. Chęć do współpracy okazywał również rząd w Konstantynopolu, a misją chrystianizacyjną wśród Słowian zainteresowany był tamtejszy patriarchat. Rościsławowi chodziło głównie o misjonarzy i nauczycieli, którzy by mogli nauczać lud.
Cesarz Michał III, wysyłając Konstantyna i Metodego na Morawy, wiedział, że byli doświadczeni w pracy misyjnej i że znali bardzo dobrze język słowiański.
Jeszcze przed wyruszeniem na Morawy należało rozwiązać problem pisma słowiańskiego i przetłumaczyć na język słowiański z greckiego najpotrzebniejsze fragmenty Pisma Świętego oraz zestawić teksty potrzebne do pełnienia obrzędów kościelnych. Pracował nad tym wszystkim intensywnie Konstantyn, który ułożył oryginalny alfabet, tzw. głagolicę, doskonale dostosowany do języka Słowian sołuńskich. Na znany sobie od dzieciństwa język dokonał pierwszego przekładu wyboru Ewangelii, tzw. aprakos, z języka greckiego, który był jego ojczystym językiem.
Niemal już od początku swojej działalności bracia napotykali sprzeciw i opór ze strony zwolenników obrządku łacińskiego. Duchowieństwo obce, zwłaszcza niemieckie, w dalszym ciągu działało na Morawach i nie myślało rezygnować ze swoich przywilejów i zwierzchnictwa kościelnego. Przeciwnicy odmawiali prawa do liturgii językowi słowiańskiemu i przekładu Pisma Św. Wysuwali pseudoteologiczną teorię, jakoby Bóg wybrał tylko trzy języki, tj. hebrajski, grecki i łaciński, którymi się godzi chwałę Bogu oddawać.
W drodze do Rzymu Konstanty i Metody wraz z liczną grupą pomocników i uczniów zatrzymali się na jakiś czas jesienią 867 roku w Wenecji.
Trafili na odbywający się tam zjazd czy synod biskupów i wyższego duchowieństwa. Stali się obiektem zainteresowania, a zarazem krytyki i ataków ze strony duchowieństwa łacińskiego i greckiego.
Konstantyn posiadający wszechstronne wykształcenie teologiczne, filozoficzne i filologiczne wytoczył szereg mocnych argumentów w obronie języka słowiańskiego.
Po słynnej dyspucie weneckiej bracia sołuńscy dotarli do Rzymu, gdzie przebywali na przełomie lat 868/869. Spotkali się oni z papieżem Hadrianem II.
Papież nie podzielał poglądów tzw. „trójjęzyczników” i „Pilacjanów” i krytycznie się do nich odnosił. W związku z tym językowi słowiańskiemu zostały oficjalnie przyznane prawa języka literackiego na równi z językiem łacińskim i greckim. Język ksiąg słowiańskich – przekłady Pisma Św., mszał, teksty liturgiczne, modlitwy – uznany został za trzeci język uświęcony (tertia lingua sacra) w ówczesnym świecie chrześcijańskiej Europy.
Po śmierci Konstantyna-Cyryla główny ciężar odpowiedzialności za dzieło misyjne w państwie wielkomorawskim i w księstwie panońskim spadł na barki Metodego. Nad chrystianizacją Słowian i nad pierwszym ich językiem literackim, w tym liturgicznym, Metody pracował do końca swego życia – jeszcze 16 lat.
Szczególnie niekorzystna dla Metodego sytuacja powstała po odsunięciu od władzy państwowej księcia Rościsława na skutek zamachu stanu przez jego bratanka księcia Świętopełka (w r. 870), popieranego przez króla Ludwika niemieckiego. W niedługim też czasie arcybiskup Metody został nawet podstępnie uwięziony, kiedy przebywał na synodzie w Ratyzbonie, wezwany tam przez biskupów bawarskich. Na zesłaniu w Szwabii w Ellwangen przebywał przeszło trzy lata (870–873). Dopiero na osobistą interwencję papieża i wysłanego przez niego legata do króla Ludwika Metody został wypuszczony na wolność.
Liturgia słowiańska została poważnie zagrożona, okresowo nawet ograniczona i zakazana na skutek działalności opozycji niemieckiej i łacińskiej nieprzebierającej w fałszywych donosach i oskarżeniach przeciw Metodemu i jego współpracownikom. W związku z tym Metody udał się do Rzymu, wezwany tam przez kolejnego papieża Jana VIII (872–882). Po przedstawieniu swoich racji i oczyszczeniu się z kłamliwych zarzutów, Metody wyjednał u papieża potwierdzenie praw językowi słowiańskiemu, choć z pewnym ograniczeniem.
W ostatnich latach swojego życia Metody z dwoma lub raczej trzema pomocnikami pracował intensywnie nad przekładami dalszych części Pisma św., zwłaszcza Starego Testamentu. Prawdopodobnie przełożył z języka greckiego na słowiański wszystkie księgi z wyjątkiem Machabejskich, a poza tym tzw. Nomokanon, czyli reguły prawa kościelnego oraz księgi ojców, czyli prawdopodobnie tzw. pateryk „Księga świętych ojców”.
Metody zmarł 6 kwietnia 885 roku.
Wiching wpłynął na to, że wyznaczony przez Metodego następca morawianin Gorazd nie został zatwierdzony przez Stolicę Apostolską na arcybiskupa. Panujący wówczas w państwie książę Świętopełk pozostawał pod wpływem niemieckim i był uległy potężniejszemu władcy, tj. królowi Ludwikowi, nie stanął więc w obronie liturgii słowiańskiej.
Kolejny papież Stefan V zakazał surowo liturgii słowiańskiej. Wkrótce ta liturgia upadła, a panująca stała się łacińska.
Dzieło Konstantyna-Cyryla i Metodego jednak nie upadło, lecz dalej się rozwijało. Większa część misjonarzy, księży i uczniów braci sołuńskich udała się z Moraw, Czech, Słowacji i Panonii na południe, gdzie literacki i liturgiczny język słowiański się rozszerzył i znalazł podatny grunt, mianowicie w Bułgarii, Macedonii, Serbii i Chorwacji. Stamtąd został przeszczepiony do Słowian wschodnich, w pierwszej kolejności na Ruś Kijowską. Wszędzie tam powstawały silne i trwałe ośrodki nie tylko liturgii słowiańskiej, ale także piśmiennictwa i kultury.
Na przełomie IX i X wieku pismo głagolickie zostało stopniowo zastąpione przez łatwiejsze i bardziej ekonomiczne pismo, czyli przez tzw. cyrylicę. Przypuszcza się, że twórcą cyrylicy był Klemens Ochrydzki, bliski uczeń Konstantyna-Cyryla. Sama nazwa alfabetu jest stosunkowo późna i stanowi oznakę kultu i czci św. Cyryla. Przez wiele wieków zmodyfikowany język cyrylometodejski (tj. scs.) był językiem kościelnym (cerkiewnym), państwowym i literackim wielu Słowian, dopóki nie ukształtowały się nowożytne języki narodowe i literackie. Co więcej, język ten był także językiem urzędowym w Rumunii, a więc w kraju niesłowiańskim, aż do XVII w.
Język scs. wyrósł na podłożu ps. dialektu sołuńskiego, będącego częścią grupy bułgarsko-macedońskiej. Struktury języka mówionego stały się składnikami tekstów pisanych w przekładach Pisma Św. z języka greckiego, a także tekstów oryginalnych utworów.
W wiekach IX i X, tj. w dobie stopniowego rozpadu prasłowiańszczyzny poszczególne plemiona i ludy słowiańskie, w różnym stopniu zorganizowane pod względem państwowym, zachowywały jeszcze wiele cech wspólnych językowych i były sobie o wiele bliższe niż dzisiaj – po jedenastu wiekach z górą. Istniało jeszcze silne poczucie wspólnoty i jedności językowej.
Prasłowiański dialekt sołuński, na podstawie którego powstał język literacki – twór ponaddialektalny – był zrozumiały dla Słowian morawskich, czeskich, słowackich, panońskich i innych. Język cyrylometodejski nie był nigdzie na terenie ówczesnej Słowiańszczyzny językiem obcym, lecz wszędzie był przyjmowany jako język rodzimy, jako „swój”.
Za bardzo ważne kryterium ostatecznego rozpadu jedności języka ps. uważa się w slawistyce zmiany w zakresie półsamogłosek jerowych, tzn. przede wszystkim ich zanik i wokalizację.
Najczęściej przyjmuje się umownie koniec wieku X za „datę” zakończenia zmian w zakresie jerów w większości dialektów ps. Jedynie w dialektach wschodniosłowiańskich jery utrzymały się do XII w.
Jest wielce prawdopodobne, że ps. samogłoski ь i ъ jako odrębne fonemy istniały w okresie cyrylometodejskim i bezpośrednio po nim, mniej więcej do przełomu IX i X wieku. Z biegiem czasu głoski te przeszły radykalne zmiany, czego wymownym świadectwem są zabytki pisane, tzn. odpisy oryginałów, z końca X i z XI w. W zabytkach tych spostrzegamy dużą różnorodność w zakresie użycia jerów, ich kontynuantów oraz innych zmian z tym związanych. Na podstawie danych w zabytkach scs. i danych językowych porównawczych trzeba przyjąć, że zmiany jerowe dokonały się w zasadzie na przełomie X i XI wieku. Trzeba zarazem podkreślić, że zmiany te miały doniosłe znaczenie dla dalszego rozwoju systemu fonologicznego i morfologicznego wszystkich języków słowiańskich.
Po początkowym stadium uprawy w ps. środowisku sołuńskim pisany język cyrylometodejski doskonalił się pod wpływem środowiska wielkomorawskiego. W okresie powstawania zabytków składnia obu środowisk była bardzo podobna. Podstawowe elementy składniowe stosunku zgody, rządu, przynależności, parataksy i hipotaksy były wspólne i służyły do wzajemnego porozumiewania się między Słowianami, jak też do zrozumienia treści zawartej w tekstach liturgicznych, modlitwach, homiliach i kazaniach wygłaszanych przez braci sołuńskich i ich uczniów do ludu słowiańskiego.
W najstarszym okresie słowiańskich przekładów Pisma Św. nie spotykamy się z niewolniczym naśladownictwem greckiego oryginału. Pierwsze przekłady były mocno związane z rodzimym podłożem słowiańskim.
...
sunka