Koniugacja psł. a polska.doc

(64 KB) Pobierz

KONIUGACJA

I. Wstęp do fleksji czasownika

Podstawą koniugacji polskiej – kon. psł.

Kategorie czasownika w psł.

W języku psł. czasownik miał:

· 3 osoby,

· 3 liczby (pojedyncza, podwójna, mnoga),

· rozbudowany system czasów (czas ter., czas przyszły, imperfectum – przeszły niedokonany, aoryst – przeszły dokonany, czas przeszły złożony, czas zaprzeszły),

· tryby (oznajmujący, rozkazujący i warunkowy, inaczej przypuszczający),

· strony (czynna, bierna).

Czasowniki psł. wyrażały też aspekt – niedokonany lub dokonany.

Fleksja werbalna – głównie tendencja do uproszczeń, która przejawiła się w:

a) scaleniu się dwóch psł. typów koniugacyjnych (i częściowo trzeciego) w jedną koniugację stp.;

b) powstaniu polskiej koniugacji –am, -asz, -em, -esz (z dwóch typów psł.);

c) zaniku czasów przeszłych prostych (dawny czas złożony ewoluował, dając dzisiejszy czas przeszły);

d) uproszczeniach w obrębie imiesłowów i zaniku niektórych imiesłowów;

e) zaniku liczby podwójnej.

Ukształtowanie się polskiej koniugacji – okres stp., na przełomie XV / XVI w. już ukształtowany polski system koniugacyjny.

Okres śrpol. i nwpol. – zmiany znaczące, ale nie podstawowe, m.in.: zmiany przynależności koniugacyjnej niektórych czasowników, zmiany postaci morfologicznych tematów czasownikowych, procesy rozwojowe dotyczące kategorii (tu zwłaszcza wpływ kategorii męskoosobowości) i form fleksyjnych.

II. PODSTAWA PRASŁOWIAŃSKA

Każdy psł. czasownik miał dwa tematy (oparcie koniugacji na 2 tematach – już w epoce bałto-słowiańskiej):

a) temat I (temat czasu ter.) – podstawą czasu ter., trybu rozk., 2 im. czasu ter.; ustalany na podstawie 2 os. lp. cz. ter., por. *nese-šь, *xvali-šь, *piše-šь, *bere-šь, *peče-šь; *može-šь, *bije-šь, *dvigne-šь;

b) temat II (temat bezokolicznika, inaczej: czasu przesz.) – podstawą form czasu przesz., tr. warunkowego, 3 im.czasu przesz., ustalany na podstawie formy bezok. przez odcięcie sufiksu –ti, por. *nes-ti, *xvali-ti, *pisa-ti, *bьra-ti, *pek-ti, *mog-ti, *bi-ti, *dvignǫ-ti.

Tematy I i II mogły być różne (*nese-, ale: *nes-; lub tożsame: *xvali-). Oboczności tematyczne – wynik procesów fonetycznych, np. I palatalizacji, por. *peče-, *može-, ale: *pek-, *mog-; jotacyzacji, np. *piše-, ale: *pisa-.

Podział na koniugacje w języku psł.

Pierwotna budowa trójdzielna: rdzeń (morfem rdzenny, leksykalny) + przyrostek tematotwórczy (tematyczny) + końcówka fleksyjna > następnie budowa dwudzielna: morfem leksykalny + końcówka fleksyjna

Rdzeń + przyrostek tematotwórczy (tematyczny) = temat (temat I – temat czasu ter., temat II – temat bezokolicznika)

por. *nes-e-šь

rdzeń morfem końcówka

tematyczny fleksyjna

temat I

*xval-i-šь

rdzeń morfem końcówka

tematyczny fleksyjna

temat I

*nes-ti

temat II = rdzeń końcówka bezokolicznika

*bьr-a-ti

rdzeń morfem tem. końcówka bezokolicznika

temat II

Ważny – przyrostek tematotwórczy (tematyczny)

Przyrostek tematyczny w formach czasu ter. był zróżnicowany, w 2 wariantach (formach obocznych), np. –e-/-o-; -ne-/-no.

Wariant –e- widać m.in. w 2 os. lp. czasu ter.: *nes-e-šь (dobrze widoczny); wariant –o- słabo widoczny, zatarły go procesy fonetyczne, por. np. w 1 os. lp. czasu ter.: *nes-ǫ < *nes-o-m (czyli wczesnopsł. *–om > *ǫ zgodnie z prawem sylaby otwartej).

Różne podziały na koniugacje psł.

Dwie najszerzej znane klasyfikacje:

a) Augusta Leskiena (stosowana często w opisie scs., także w opisie historii różnych języków słowiańskich) – 5 podstawowych koniugacji (w ich obrębie nieliczne klasy koniugacyjne)

b) Tadeusza Lehra-Spławińskiego (trzy podstawowe koniugacje, bardzo wiele klas koniugacyjnych w ich obrębie).

Tzw. podział Leskienowski (slawisty Augusta Leskiena)

Zasada podziału na 5 koniugacji – temat I (czasu ter.), precyzyjniej zakończenie tematu I, czyli przyrostek tematotwórczy (tematyczny)

Kryterium podziału na klasy w obrębie koniugacji – temat II (bezokolicznika).

Ważny jest podział na 5 podstawowych koniugacji, natomiast niekonieczne jest opanowanie wiadomości na temat zróżnicowania w obrębie tych 5 koniugacji (podział na klasy został pokazany tu po to, żeby wyraźnie pokazać temat I i II i różnice między nimi).

I KONIUGACJA

Temat I z morfemem –e- / -o-

*nesǫ, *nesešь 1. klasa: temat II = rdzeń: *nes-ti