966 chrzest Polski – kryterium historyczno-społeczno-ekonomiczne
1136 „Bulla gnieźnieńska”- kryterium filologiczne, cezura okresu przedpisiemnego
· X – XVI okres straropolski
· XVI – 1772 okres średniopolski
· 1772 – 1939 okres nowopolski
· od 1945 tzw. polszczyzna współczesna
§ przerwę w periodyzacji stanowi okres II wojny światowej, ponieważ w jej trakcie nie działały oficjalnie uczelnie wyższe i placówki kulturotwórcze, dlatego brak nam danych nt. rozwoju języka w tym czasie
Procesy kompensacyjne
Do XVI wieku w języku polskim znane było zjawisko iloczasu, które polegało na rozróżnieniu samogłosek na długie i krótkie. Później historyczną długość samogłosek można było poznać z
· dziedzictwa prasłowiańskiego (np. biāły, ktõry, trāwa)
· wzdłużenia zastępczego
Wzdłużenie zastępcze obok wokalizacji jerów należy do procesów kompensacyjnych. Kolejnym procesem kompensacyjnym jest kontrakcja, polegająca na „ściągnięciu” dwóch samogłosek, otaczających „j”.
Jery
Jery, czyli półsamogłoski, brały udział w:
· palatelizacji
· wokalizacji
· kontrakcji
Wokalizacja jerów nastąpiła po wycofaniu się prawa sylaby otwartej. Jer, który znajdował się w wygłosie, był w pozycji słabej, dlatego zanikając, przekazywał swój iloczas poprzedzającemu go jerowi w pozycji mocnej. Samogłoska, która powstawała w wyniku tej wokalizacji („e”) była pełna, ale krótka.
szmer > *šьmъrь
szmeru > *šьmъra > šemra
szmerowi > *šьmъru > šemru
Jest to przykład wyrównania analogicznego do mianownika. Relikty formy dawnych przypadków zależnych możemy odnaleźć w słowach: szemrana dziewucha, szemrać między sobą, szemrzący strumyk.
Jery napięte pochodzą ze wzdłużenia jerów przed „j”. Jest to pewnego rodzaju wokalizacja, jednak różna od innych. Przejęło się mówić o wzdłużeniu ъ>y i ь>i (por. dobrъjь> dobryj)
E ruchome (wstawne) pochodzi z wokalizacji jerów, jest samogłoską pełną, ale posiada krótki iloczas. Nie ma zdolności palatelizacyjnych, ponieważ palatelizować mogło tylko „stare”, etymologiczne „e”.
Polska, IV palatalizacja polega na odgórnym zmiękczeniu wszystkich połączeń z „k” i „g”, np. kiedy, kieszeń, wysoki, drogi, nogi, błogi…). Ważne jest, że w wielu gwarach te połączenia dotychczas pozostały twarde. Twarde formy występują również w wyrazach zapożyczonych (np. kynologiczny).
Powstanie pie. samogłosek nosowych wiąże się z prawem sylaby otwartej. Połączenia dyftongiczne am, an om, on, em, en, im, in w wygłosie i przed spółgłoską ulegały monofotngizacji.
mł, nł => ą
m’ł, n’ł => ę (posiada zdolności palatelizacyjne!)
pie. *dhumb => psł. *dąbъ => pol. dąb
pie. *ghans => psł. *gęsь => pol. gęś
pie. *pant => psł *pątъ => pol. pięć
Różnica między przednimi i tylnymi nosówkami polega na tym, że tylne palatelizują.
W „Bulli gnieźnieńskiej” można odnaleźć przykłady dawnych tylnych nosówek: Chomontowo, Dambsco, Gamba. Jest to zarazem najstarszy zapis samogłosek nosowych.
Na gruncie polskim do XIII wieku występowały dwie pary nosówek: długie i krótkie „ą” i „ę”. Począwszy od XIII zaczyna zlewać się iloczas, co stanowi wynik przegłosu lechickiego. Powstaje też nowe „ą”. W tym czasie i w wieku następnym (XIV) w tekstach pisanych nosówki były zaznaczane bądź to za pomocą dyftongów (jak w „Bulli”), bądź „φ”. Na początku XV w. obie nosówki upodobniły się do „a”, z tą tylko różnicą, że jedna była bardziej przednia, a druga – bardziej tylna. Pierwsze znane rozróżnienie nosówek w tekście pisanym pochodzi z „Psałterza floriańskiego”.
W XVI w. najważniejszym procesem w j. polskim był zanik iloczasu. Z dwóch par nosówek pozostaje jedna para. Z tym jest związane zróżnicowanie nosówek pod względem barwy. Z dawnej długiej powstaje „ą”, a z dawnej krótkiej – „ę”. Nie są one bezpośrednią kontynuacją cech obecnych w prasłowiańszczyźnie, np. „ę” już nie palatelizuje.
Ciekawe może się wydać zachowanie nosówek w zaimkach po czasownikach i po przyimkach. Po czasownikach nosówka najczęściej nie występowała (np. widzę cie), a po przyimkach występowała prawie zawsze (np. przed się, za się)
Zjawiska anomalii:
· nazalizacja (wtórna nosowość):
o stpol. czestować => częstować
o stpol. teskny => tęskny
· denazalizacja (odnosowienie):
o stpol. rękojęść => rękojeść
o stpol. uczęstnik => uczestnik
· alternacja samogłoska nosowa: samogłoska ustna, często w celu zróżnicowania znaczeń:
o chęć: chuć
o lęk: łuk
o pękać: pukać
o wnęka: wnuk
· archaizmy ortograficzne „ę” zamiast „ą”:
o Jan Kanty
o Santok
o Sandomierze
Przegłos polski (lechicki)
Proces przekształcania się w dialektach (językach) lechickich prasłowiańskich samogłosek „ĕ”, „ę”, „e” oraz miękkich sonantów „r’”, „l’” w pozycjach przed samogłoskami przedniojęzykowo-zębowymi twardymi w „’a”, „’o”, „’ą”, „’r”, „’l”.
· e + T (t, d, s, z , n, ł, r) => ‘oT
· ĕ + T => ‘aT
· ę + T => ’ąT
· r’ + T => r’T => arT
· l’ + T => l’T => elT
eT => ’oT
· *berą => b’orę
· *nesą => n’osę
· *zelo =>z’oło
· *žena=> žona
ĕT => aT
· *kvĕtъ => kv’at
· *lĕsъ => las
· *mĕra => m’ara
· *mĕsto => m’asto
Brak przegłosu mimo sprzyjających warunków fonetycznych
cesar (nie: casar) <= *cĕsarь
kob’eta (nie: kob’ata) <= *kobĕta
Pozorny brak przegłosu w formach współczesnych. W czasie dokonywania się przegłosu po T występował „ь”, który je często palatelizował
b’erny <= *b’erьnъjь
k’vetny <= *kv’ĕtьnъjь
v’erny <= *v’ĕrьnъjь
Zanik form z przegłosem
cena (stpol. cana) <= *cĕna
křesło (stpol. křasło) <= *kresati
česać (stpol. časać) <= *česati
Formy oboczne. We współczesnej polszczyźnie współwystępują formy z przegłosem i bez przegłosu. Jest to wynikiem repartycji (zróżnicowania) znaczeń.
bieda – biada
dzieło – działo
na czele – na czole
Wyrównanie do form z przegłosem w odmianie rzeczowników. W wyniku wyrównań analogicznych powstały współczesne formy z przegłosem przed spółgłoskami palatalnymi
o žon’e <= stpol. žen’e <= *žen’ĕ
na śan’e <= stpol. śen’e <= *sĕn’ĕ
Wyrównanie do form bez przegłosu w odmianie czasowników
kšyčał: kšyčeli, kšyčeć
ležał: leželi, ležeć
Wyrównanie do form bez przegłosu w proklitykach
bez, przez, przed
Nieregularny przegłos, ponieważ zachodzi przed spółgłoskami tylnojęzykowymi i wargowymi
macoxa <= *matjexa
poźomka <= *zjemla
požoga <= *žegą
Fałszywy przegłos zaszedł w grupie wyrazów, w których –e– pochodzące z „ь” uległo wymianie w –o–, chociaż to nie było psł. „e” pierwotne. Jest to zatem wyraz wyrównań fonetycznych zupełnie niezależnych od przegłosu lechickiego.
*osьlъ => osieł => osioł
*kozъlъ => kozieł => kozioł
*dьnьkь => dzionek
Przegłos miał następujące konsekwencje w systemie wokalicznym polszczyzny:
· Dyspalatelizacja samogłosek, czyli zniesienie psł. zasady korelacji palatalności. Miękkość spółgłoski już nie musi być wynikiem następującej po niej samogłoski, np. b’-ały, kv’-at.
· Fonologizacja miękkości, czyli powstanie niezależnych miękkich fonemów spółgłoskowych. Np. mĕra => m’ara, miera – powstanie nowego, samodzielnego fonemu “m’”.
· Defonologizacja i-y, co oznacza, że opozycja i-y (miękka-twarda) uległa zakłóceniu; po przerzuceniu korelacji z samogłoski na spółgłoskę bardziej istotne stało się przeciwstawienie b:b’ – być: bić
Źródłami iloczasu są dziedzictwo prasłowiańskie, ktontrakcje, wzdłużenie zastępcze, wpływ spółgłosek półotwartych. W staropolczsczyźnie iloczas był cechą dystynktywną samogłosek. Zanik iloczasu był spowodowany kilkoma czynnikami. Po pierwsze znaczący był czynnik wewnątrzsystemowy; drugorzędne różnice jakościowe między samogłoską długą a krótką. Zmiana barwy samogłosek długich była związana z podwyższeniem ich artykulacji. Po drugie, przesunięcie akcentu inicjalnego na paraksytoniczny. Po tym przesunięciu wymowa samogłosek długich została utrudniona. Trzecim czynnikiem decydującym o stopniowym wycofaniu się iloczasu były częste kontakty językowe z Rusią, gdzie iloczas nie występował.
Bezpośrednim następstwem zaniku iloczasu było powstanie samogłosek ścieśnionych (o podwyższonej artykulacji), które zajęły miejsce pośrednie pomiędzy podstawowymi fonemami trójkąta samogłoskowego. Z biegiem czasu również samogłoski ścieśnione w znacznej mierze uległy redukcji. W pełni zachowało się jedynie ściśnione “o” – “ó” i samogłoski ścieśnone (pochylone) w niektórych gwarach.
Samogłoska “å” wycofała sie najwcześniej, bo już w XVI w. w polszczyźnie kresowj utożsamiła się z “a”. Z języka ogólego ginie ostatecznie w połowie XVIII w.
Samogłoska “ê” w ortografii utrzymywała się do 1891 r., w wymowie znacznie krócej. Zanik odbywał się etapami: ē =>ê =>i, y (XVII w.) =>ê =>e
Samogłoska “ô” do XVII w. była wymawiana jako “o”. Od XIX w. “ô” = “ó”
Zmiany w systemie konsonantycznym
p, b, , k, g, x, t, d, s, z,
f samogłoski stare
r, m, n
Takich “starych” samogłosek było ok. 15, później w wyniku palatelizacji i jotacji wytworzyły się samogłoski miękkie.
I palatelizacja zaszła IV/III w. przed Chr. Obejmowała spł.
k, g, x + e, i , ĕ, ь, r, l, j, ę => č, ž, š
Np. oko > očese; uxo > ušese; Boge > Bože Ta palatelizacja zachodziła nie tylko w końcówkach, ale i w rdzeniu i miała kierunek wsteczny. Była powszechna.
II palatelizacja dokonała się po rozpadzie wspólnoty bałto-słowiańskiej, ok. VI, dlatego stanowi przykład repartycji dialektycznej.
k, g, x + i2, ĕ2 => c, dz, ś (sz)
Również miała kierunek wsteczny, zaszła głównie w końcówkach (otroki, ręce, nodze, vilci), ale też są przykłady “rdzenne” (np. kĕ2na > cĕna, cena).
III palatelizacja miała największy zasięg, miała kierunek postępowy. Istnieje teoria, że zaszła równocześnie z drugą. Została odkryta przez polskiego językoznawcę Jana Wiesława Boudina de Courtenai (współzałożyciel Szkoły Praskiej, rektor UW, kandydat na prezydenta).
ь, i, ę, r’ + k, g, x > c, dz, ś (sz)
*jęga > jędza
IV palatalizacja polega na odgórnym zmiękczeniu wszystkich połączeń z „k” i „g”, np. kiedy, kieszeń, wysoki, drogi, nogi, błogi…). Ważne jest, że w wielu gwarach te połączenia dotychczas pozostały twarde. Twarde formy występują również w wyrazach zapożyczonych (np. kynologiczny).
Przestaje działać prawo sylaby otwartej, dlatego jery w wygłosie przestają być potrzebne, zanikają. Następnie zanikający jer przekazuje swój iloczas samogłosce.
stóg > stõg > stoog > *stogъ
p...
sunka