Słowotwórstwo – tworzenie nowych wyrazów.

dom                                                         à                             dom –ek

wyraz fundujący                                                        wyraz fundowany

wyraz motywujący                                                        wyraz motywowany

podstawa słowotwórcza                                          derywat

RELACJE MOTYWACJI SŁOWOTWÓRCZEJ

1.     Bezpośrednia – dom à dom - ek

2.     Niebezpośrednia

studentka ß student ß studia

                                                  bezpośrednia

niebezpośrednia

3.     Wzajemna – nie jesteśmy w stanie określić, który z wyrazów jest motywującym

·         za - cząć ßà po - cząć

·         brzydki ßà brzydota

TEMAT SŁOWOTWÓRCZY

Temat słowotwórczy – wspólna część dla derywatu i podstawy słowotwórczej.

·         dom – domek

·         gość – gościć

·         chłopiec – chłopczyk[1]

·         łgarz – łgać[2]

PARAFRAZA SŁOWOTWÓRCZA

Parafraza słowotwórcza – rodzaj definicji słowotwórczej, w której musi się znaleźć wyraz motywujący i wyraz motywowany.

Idealna parafraza słowotwórcza:

·         podanie podstawy słowotwórczej,

·         wyraz motywowany musi być tą częścią mowy, którą definiujemy,

·         oddanie znaczenia wyrazu motywowanego.

derywat (1)                            semantyka (3)

gość – ‘człowiek, którego można gościć’

podstawa słowotwórcza (2)

biel ß biały, alternacje: l:ł, ‘e:’a

              ‘związany z białym’

              ‘to, co jest białe’

RODZAJE DERYWACJI

1.     Derywacja afiksalna – dodanie jakiegoś afiksu do wyrazu (na początku, w środku lub na końcu)

Derywacja sufiksalna – dodanie sufiksu (na końcu wyrazu).

·         łgać à łgarz

·         dom à domek

Derywacja prefiksalna – dodanie prefiksu (przed wyrazem).

·         antypapież

·         przemiły

Derywacja interfiksalna – dodanie spójki, inaczej interfiksu (w środku wyrazu).

2.     Derywacja paradygmatyczna – forma skracania wyrazów.

Derywację tę charakteryzują:

·         zmiana paradygmatu[3]

-          w obrębie jednej części mowy

·         brak sufiksu (brak morfemu słowotwórczego w wygłosie – ø [zero słowotwórcze] w wygłosie)

Podtypy:

·         zmiana rzeczownika z rodzaju męskiego na żeński (woźny à woźna, plotkarz à plotkara)

·         nazwy abstrakcyjne (biały à biel)

·         rzeczowniki utworzone od czasowników (donosić à donos, odczytać à odczyt)

·         formacje typu człowieczy (człowiek à człowieczy)

·         nazwy nijakie – zdrobnienia, zgrubienia (kot à kocię)

3.     Derywacja prozodyczna – akcent tworzy nowy wyraz (dobranoc, wiarygodny).

·         nie ma afiksów

·         nie występuje zmiana paradygmatu

4. Derywacja alternacyjna – jedynym wyróżnikiem jest alternacja.

Funkcję wykładnika derywacji pełnią jedynie oboczności fonetyczne.

Podtypy:

·         derywacja alternacyjna jakościowa (mięso à mięcho – s:ch; Staś à Stach, ś:ch)

·         derywacja alternacyjna ilościowa (dyrektor à dyr)

Uniwerbizacja – zjednoczenie słów (związana jest z ekonomią językową)

-          gramatyka opisowa à opisówka

Dezintegracja słowotwórcza – „wyrzucenie” fragmentu wyrazu (uszczuplenie podstawy słowotwórczej o element niefleksyjny).

5. Derywacja syntaktyczna – ściśle związana ze składnią,
   nie ze słowotwórstwem.

Znajomy student.

·         znajomy – przydawka

Ten znajomy.

·         znajomo – podmiot

TYPY DERYWATÓW

Typy derywatów rozróżniane są w zależności od tego, jaką funkcję pełni formant.

1. Derywat właściwy – znaczenie podstawy słowotwórczej wchodzi do derywatu.

a)     tautologiczny (głębia à głębina; uzda à uździenica)

·         formant pełni funkcję jedynie strukturalną

·         formant nie pełni funkcji składniowej ani semantycznej

b)     transpozycyjny (pisać à pisanie; czarny à czerń)

·         znaczenie podstawy i derywatu jest takie samo, czyli formant nie pełni funkcji semantycznej

·         formant pełni funkcję składniową

c)     mutacyjny (kawa à kawiarnia; biegać à biegacz) – formant, który nazywa nowy obiekt (wykonawcę czynności, nosiciela cech, nazwę zbioru, mieszkańca, pokrewieństwo, narzędzie)

·         formant pełni funkcję semantyczną

d)     modyfikacyjny (ława à ławka; śmieszny à prześmieszny [intensivum]; dom à domek; student à studentka) – zdrobnienia, zgrubienia, zmiana rodzaju itp.

·         formant modyfikuje znaczenia

2. Derywat niewłaściwy (asocjacyjny) – znaczenie podstawy słowotwórczej nie wchodzi w skład derywatu, derywaty powstają na zasadzie pewnych skojarzeń (przegubowiec, kredka, ołówek).

SŁOWOTWÓRSTWO – POTOCZNA ODMIANA POLSZCZYZNY I SLANGI

Uniwerbizacja – proces tworzenia nazw jednowyrazowych z wyrazów dwu- lub kilkuwyrazowych.

Uniwerbizant – ekwiwalent, synonim wyrazów, które go stworzyły.

Tendencje do skrótu, ekonomiczności wysiłku.

Techniki uniwerbizacji:

·         derywacja, np. mały dom à domek, gramatyka opisowa à opisówka (alternacja o:ó)

·         elipsa, np. rzut karny à karny, pociąg osobowy à osobowy

...