Stefania Skwarczyńska (1970)

Stylizacja i jej miejsce w nauce o literaturze

·         stylizacja: jeden z podstawowych problemów stylistyki teoretycznej

·         wypracowane przez teorie literatury pojecie stylizacji dotyczy stylizacji językowej

·         utożsamia się pojęcia stylizacja i stylizacja językowa → a to błąd, bo stylizacja dotyczyła też np. sztuk plastycznych odnosząc się do pewnych zjawisk w sztuce dawnej → stylizować w sztuce plastycznej, to przekształcić formę naturalna przez odrzucenie tego, co przypadkowe i żywiołowe, w formę prawidłową, podstawową, opanowaną określonym wyczuciem stylu

·         stylizacja w odniesieniu do literatury ma różne odcienie znaczeniowe, dlatego należy zwrócić uwagę na rozwój znaczeniowy słów STYLIZOWAĆ i STLIZACJA

STYLIZOWAĆ: słowo pojawia się we Włoszech, odnotowane w XVII wieku, odnosi się do piśmiennictwa i oznacza początkowo tyle, co „ujmować pisemnie”

·         w XIX wieku stylizować to stosować świadomie styl swej wypowiedzi do jakiegoś wzorca

·         w XIX wieku w Anglii zapoczątkowano w sztuce ruch pod hasłem sztuki stosowanej (ruch szybko się rozprzestrzenił) → styl secesyjny, style moderne, Jugendstil → stylizacja, jawiąca się w rozmaitych postaciach, zagęszczeniu i charakterze, co zależało od stosunku artysty do samej sztuki → zjawisko stylizacji zaczęło się narzucać powszechnej uwadze, wywołując potrzebę jego określeń

na grunt literatury przerzucone zostanie znaczenie stylizacji sztuk plastycznych, stylizować to już nie po prostu pisać lub przetwarzać na stosowny styl[1], ale na wyprowadzaniu z samego przedmiotu typizującej i uogólniającej formy

·         procesowi temu sprzyjała umiłowana w XIX wieku koncepcja sztuki syntetycznej

po II wojnie światowej góruje skłonność do określenia stylizacji poprzez  wyliczanie jej dwóch wiążących ze sobą właściwości

a)      uproszczenia

b)      sprowadzenia przedmiotu do formy typowej

·         stylizacja w sztuce dawnej i ludowej polega na uogólnianiu formy naturalnej i sprowadzaniu jej do formy typowej i zyskuje aprobatę

·         stylizacja na gruncie „sztuki czystej” nadająca dziełom charakter umowny, abstrakcyjny i zostaje potępiona (taką stylizaję uprawiała sztuka modernistyczna)[2]

wszystko to (związki ze sztuką, z taką lub inna teoria dzieła literackiego) sprawia, że stylizacja i stylizowanie domaga się konfrontacji z wypracowaną przez nas teorią stylizacji językowej, a przede wszystkim domaga się odpowiedzi na pytanie: czy w literaturze jedyną sferą stylizacji jest sfera języka i stylu[3]

·         analiza wypowiedzi teoretyków stylistyki wykazuje, że oni także są skłonni szukać stylizacji także na innych polach, a czynią to przez:

1)      zgodne wprowadzenie w rozważania nad stylizacją językową aspektu jej funkcji

2)      niedopowiedzenia, wskazujące, że zjawisko literackiej stylizacji nie da się bez reszty opanować problematyką językowo-stylistyczną

3)     stwierdzenie, że „stylizacja wykracza poza problemy językowo-stylistyczne” (ale to tylko u jednego chyba)

·         wyjściem poza sferę językowo-stylistyczną w ujęciu stylizacji językowej jest uwzględnienie artystycznej czy ideowo-artystycznej funkcji stylizacji

·         stylizacja językowa nie jest „celem samym w sobie” ani kwestią udekorowania tekstu → pełni ona rolę służebną wobec innych sfer i aspektów utworu i tylko w związku z nią można mówić o wartościach

najważniejsze funkcje, jakie pełni stylizacja językowa:

1.      uplastycznienie i ukonkretnienie świata przedstawionego

2.      charakterystyka bohatera pod tymi względami, które uprzytamniają wzorce stylistyczne

3.      implikowanie istnienia i człowieczej prawdziwości postaci (czym nieraz wyręcza komentarz)

4.      naniesienie walorów emocjonalnych treści utworu

5.      uprzytamnia tę sferę obiektywnej rzeczywistości, na którą wskazuje obrany wzorzec stylizacyjny

Maria Renata Mayenowa[4] → stylizację groteskową równa z parodiową, co sprawia, że literacką groteska można nazywać wszelkie parodie

Stylistyka polska → obok stylizacji takich jak archaizacja itp. autorzy wymieniają stylizacje o charakterze emocjonalno-intelektualnym, takie jak humorystyczna, groteskowa, satyryczna, parodiowa; stwierdzają, że łączy się to z postawą autora i jego stosunku do omawianego tematu i oznaczają się indywidualnymi cechami jego stylu

Wiadomości z teorii literatury → autorzy widzą trafność stylizacji w głównej mierze w właściwym spełnieniu narzuconej jej funkcji artystycznej, a dopiero później w grę wchodzi językowa wierność wobec wzoru[5]

WNIOSEK: nie można mówić o samej stylizacji językowej bez uwzględnienia takich sfer dzieła jak koncepcja tematyczna i konstrukcja przedmiotu przedstawianego

·         zjawisko stylizacji może zachodzić w sferze koncepcji tematycznej (stylizacja tematyczna) oraz sferze konstrukcji przedstawianego świata (stylizacja konstrukcyjna)

stylizacja tematyczna polega na wysunięciu na plan pierwszy pewnej określonej formy już w pomyśle tematycznym, dokonuje się w sferze koncepcyjnej

stylizacja konstrukcyjna polega na przyporządkowaniu przedmiotowi w twórczym odbiciu pewnej określonej formy, jest owocem różnych zabiegów kompozycyjnych

siedem typów stylizacji literackiej

typ I: stylizacja tematyczna bez stylizacji konstrukcyjnej i bez stylizacji językowej (J. Sztaudynger Matka Boska na nartach)

typ II: stylizacja tematyczna, konstrukcyjna i językowa (W. Berent Żywe kamienie)

typ III: stylizacja tematyczna i konstrukcyjna bez stylizacji językowej (A. Mickiewicz Pan Tadeusz)

typ IV: stylizacja tematyczna i językowa bez stylizacji konstrukcyjnej (H. Sienkiewicz W pustyni i w puszczy)

typ V: brak stylizacji tematycznej, stylizacja konstrukcyjna i językowa (M. Konopnicka Correigo)

typ VI: stylizacja językowa, brak stylizacji tematycznej i konstrukcyjnej (A. Mickiewicz Księgi pielgrzymstwa polskiego)

typ VII: stylizacja konstrukcyjna, brak stylizacji tematycznej i językowej (I. Krasicki Monachomachia)

·         wyodrębnienie typów stylizacyjnych ponieważ wskazuje na ważne zagadnienia[6]

a) stylizacyjny wzorzec w poszczególnych polach stylizacji i jego stosunek do treści utworu

b)      uświadomiony przedmiot i jego stosunek do treści utworu

c) wzajemny stosunek wzorców stylizacyjnych na poszczególnych polach stylizacji

d)      promieniowanie wzorca stylizacyjnego na inne pola utworu

układ wzorców perspektywicznych polega na tym, że wzorem stylizacyjnym jest utwór także stylizowany według wzorca jakiegoś utworu lub grupy utworów (M. Jasnorzewska-Pawlikowska Lenartowicz)

·         każdy taki utwór wnosi w treść poprzedniego właściwe sobie treści i walory emocjonalne)

układ wzorców skupionych zaobserwowany przez stylistyke tylko w wymiarach dwóch wzorców – polega na równoczesnym stosowaniu większej ilości wzorców

układ wzorców kolejnych polega na kolejnym wprowadzaniu w toku utworu szeregu wzorców stylizacyjnych, wiążących się ze sobą z jakiegoś punktu widzenia, wskutek czego tworzą one wewnętrzny organizm w dziele służący określonym celom ideowo-artystycznym (S. Wyspiański Zygmunt August)