28
dr hab. Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, Stylistyka , Wykład 1, Systematyzacja środków stylistycznych
WYRAZOWE ŚRODKI STYLISTYCZNE
1. Wyrazy są podstawowym budulcem każdej wypowiedzi.. Przede wszystkim więc one nadają tekstom indywidualny, wyróżniający je spośród innych charakter. Oryginalność wypowiedzi uzyskuje się przez wprowadzenie do niej różnych wyrazów:
· oficjalnych lub potocznych;
· ekspresywnych lub emocjonalnie neutralnych;
· częstych albo rzadkich;
· nowych, modnych albo wręcz przeciwnie – dawnych (archaizmów); przestarzałych;
· dosadnych (wulgarnych) lub eufemizmów;
· rodzimych albo zapożyczonych;
· użytych dosłownie lub metaforycznie;
· neologizmów, wyrazów poetyckich i in.
2. W tekstach użytkowych (nieartystycznych) dobór słów powinien przede wszystkim:
· być zgodny z normą i zwyczajem językowym oraz
· możliwie najbardziej adekwatnie i najprecyzyjniej, bez wieloznaczności oddawać sens, który chcemy przekazać odbiorcy (by powiedzieć słowami „wszystko, co pomyśli głowa”).
2.1. Precyzja w doborze słów opiera się przede wszystkim na znajomości ich znaczenia. Błędy znaczeniowe dla żadnego tekstu nie są dobrą wizytówką. Za niedociągnięcie w tekście trzeba więc uznać na przykład użycie rzeczownika resentyment w znaczeniu ‘tęsknota za czymś’, zamiast: ‘uraza żywiona do kogoś, silna niechęć’. Najlepiej używać tylko tych słów, których znaczenia jesteśmy pewni, a w sytuacjach wątpliwych – korzystać z odpowiednich słowników.
2.2. Odpowiedniość słowa wiąże się także ze stosownym do potrzeb komunikacyjnych oraz okoliczności wypowiedzi, trafnym wyborem wyrazu spośród innych słów znaczeniowo tożsamych lub bliskich. Nazywa się je synonimami (czasem wyrazami bliskoznacznymi).
Amant- adorator- bałamut – donżuan-kochanek-wielbiciel-lowelas
Miłosierny-miłościwy-litościwy-współczujący-samartytański-dobroczynny-charytatywny-filantropijny-ofiarny
Przydatne w tekstach okazują się także hiperonimy (wyrazy o zakresie znaczeniowym szerszym, np. mebel w stosunku do fotela) oraz hiponimy (wyrazy o zakresie znaczeniowym węższym, np. kot w stosunku do ssaka).
Dzięki zastosowaniu synonimów, hiperonimów i hiponimów można uniknąć w tekście rażących, niefortunnych powtórzeń wyrazu. Synonimy ponadto, gdy ich szereg zawiera słowa o różnym nacechowaniu ekspresywnym, dają okazję do stopniowania w wypowiedzi ładunku emocjonalnego. W tekstach obecność synonimów, hiperonimów i hiponimów jest przejawem bogactwa indywidualnego stylu autora.
2.3. Pożytki płynące z bliskoznaczności nie powinny jednak przysłaniać zagrażających piszącemu trudności poprawnościowych, których źródłem ona bywa. Trzeba pamiętać, że wymienność poszczególnych bliskoznaczników jest ograniczona różnymi czynnikami
2.3.1. Są synonimy, których nie można użyć wymiennie ze względu dzielące je niewielkie różnice znaczeniowe (np. sławetny ‘ironicznie, taki, który się cieszy nie najlepszą sławą’ – sławny ‘ taki, który zdobył sławę, rozgłos, powszechnie znany’). Synonimy: nieswój – zmartwiony – strapiony – przygnębiony – załamany – zrozpaczony różnią się stopniem nasilenia w nich tej samej cechy znaczeniowej, i dlatego pozwalają wyrazić różnorodny pod względem nasilenia stan naszych emocji.
2.3.2. Wymienność synonimów może być ograniczona przez ich nacechowanie stylistyczne (wyraźnie widoczne na przykład w parze czasowników: stylistycznie neutralnym – biec oraz potocznym – zasuwać). Różnicy stylistycznej między synonimami często towarzyszą odrębności w nacechowaniu ekspresywnym (np. śpiewać – ekspr. wyć).
2.3.3. Ważnym elementem wpływającym na możliwość wymiennego stosowania synonimów jest ich zdolność wchodzenia w związki z innymi słowami, czyli łączliwość wyrazowa. Przykładem rozbieżności w zakresie łączliwości przy zachowaniu podobnej treści mogą być przymiotniki rudy i ryży, odnoszące się zasadniczo do tego samego koloru, ale charakteryzujące się odmienną łączliwością: drugi występuje tylko w połączeniu z rzeczownikami oznaczającymi ludzki zarost lub nazwy nosicieli takiego zarostu (ryże włosy, broda, wąsy, ryży chłopak).
3. Podobną funkcję do synonimu pełni w tekstach peryfraza. Jest ona połączeniem wyrazów o charakterze opisowym, zastępujące pojedyncze wyrazy. Przykładami konstrukcji peryfrastycznych są na przykład zwroty:
snuć plany (por. planować); brać udział (por. uczestniczyć); dokładać starań (por. starać się), zająć stanowisko (por. ustosunkować się), udzielić pomocy (por. pomóc), wyrazić zgodę (por. zgodzić się), wyrządzić krzywdę (por. skrzywdzić), dołożyć starań (por. starać się), wpaść w gniew (por. rozgniewać się), kwestie natury terminologicznej (por. kwestie terminologiczne), punkt pralniczy (por. pralnia), itp.
3.1. Są w polszczyźnie czasowniki, które szczególnie dobrze nadają się do tworzenia konstrukcji peryfrastycznych:
dokonać oceny, podsumowania, włamania, otwarcia, zamknięcia, rozliczenia, oceny, odsłonięcia (por. ocenić, podsumować, włamać się, otworzyć, zamknąć, rozliczyć ocenić, odsłonić);
ulec zgniciu, zepsuciu, zmianie, poprawie, pogorszeniu, zatruciu (por. zgnić, zepsuć się, zmienić się, poprawić się, pogorszyć się, zatruć się);
dawać wiarę, posłuch, początek, rozkazy (por. wierzyć, słuchać, zapoczątkować, rozkazywać);
odbyć spotkanie, podróż (por. spotkać się, podróżować),
udzielać pomocy, rad (por. pomóc, radzić);
prowadzić sprzedaż, rozmowę (por. sprzedawać, rozmawiać);
wyjść z propozycją, inicjatywą (por. zaproponować, zainicjować),
mieć szacunek, miejsce, zamiar (por. szanować, odbywać się, zamierzać);
wywierać wpływ, nacisk (por. wpływać, naciskać),
3.2. Używanie konstrukcji analitycznych samo w sobie nie jest błędem, lecz warto zachować umiar w ich stosowaniu, a także liczyć się z ich wartością stylistyczną: w przeważającej części są one typowe dla wypowiedzi oficjalnych (zwłaszcza urzędowych). Inne mają nacechowanie książkowe, erudycyjne. Niektóre budzą wręcz zastrzeżenia poprawnościowe (*posiadać znajomość, *mieć w posiadaniu,* fakt istnienia).
Ostrożności wymaga stosowanie peryfraz i z tego powodu, że nie zawsze konstrukcje opisowe z elementem wyrazowym pokrewnym są rzeczywiście znaczeniowo powiązane z danym wyrazem (np. zwrot kłaść nacisk na coś nie ma znaczenia tożsamego z czasownikiem naciskać, mieć na uwadze to nie to samo co uważać, zwrotu mieć uznanie nie da się wymiennie stosować z czasownikiem uznawać).
3. 3. Są sytuacje, w których peryfrazy okazują się wyjątkowo przydatne. Dzieje się tak na przykład w wypadku eufemizmów, a więc wtedy, gdy poprzez zastosowanie wyrażenia opisowego łagodzimy jakieś treści (np. pustynia intelektualna, zamiast: ktoś głupi, kobieta w wieku balzakowskim, zamiast: kobieta dojrzała, sprawny inaczej, zamiast: inwalida, rozmijać się z prawdą zamiast: kłamać).
Eufemizmy – wyrażenie używane zamiast słowa, którego ze względów kulturowych , estetycznych, cenzuralnych nadawca nie chce wprowadzić do wypowiedzi. Służą osłabieniu ładunku emocjonalnego zastępowanego wyrażenia (miejsce, w którym plecy tracą swa szlachetną nazwę)
3. 4. Peryfrazy mogą także wzbogacać styl w kontekstach, w których konstrukcji opisowej używa się zamiast już wiele razy powtarzanej w tekście nazwy, szczególnie nazwy własnej (np. pora krokusów, zamiast: wiosna, największy polski kompozytor romantyczny, zamiast: Fryderyk Chopin, kraj kwitnącej wiśni, zamiast: Japonia itp.).
4. Jednym z podstawowych wyróżników dobrego stylu w tekstach nieartystycznych jest ich jednoznaczność. Elementami wypowiedzi, które w największym stopniu o niej decydują są wyrazy. Fakt powszechnej wieloznaczności poszczególnych wyrazów (np. babka ‘kobieta, ciasto, roślina’; wiśnia ‘drzewo, owoc’; organizacja ‘sposób, w jaki coś jest urządzone, tworzenie, zespół osób‘) nie może utrudniać zrozumienia zdań w konkretnych wypowiedziach, w których te wyrazy występują. Wskazówką dla odbiorcy, jednoznacznie rozstrzygającą, o które ze znaczeń chodzi, powinien być kontekst użycia słowa. Dzięki niemu interpretując usłyszane zdanie, bez namysłu, automatycznie wybierzemy takie znaczenia poszczególnych wyrazów, które mogą razem utworzyć sensowną całość. Taki konieczny warunek jednoznaczności słów wspótworzonej przez kontekst nie został spełniony w informacji zamieszczonej na pewnym szyldzie informacyjnym: Ubranka dla komunistów, w którym kontekst jednoznacznie nie rozstrzyga, o które ze znaczeń rzeczownika komunista chodzi: ‘zwolennik komunizmu’ czy potocznie ‘dziecko przystępujące do I Komunii’. Efektem jest niezamierzony humor.
4.1. Wieloznaczność może być wykorzystana celowo, jako chwyt stylistyczny nie tylko w tekstach artystycznych, szczególnie poetyckich, ale również wszędzie tam, gdzie autorowi zależy na tym, by odbiorca przyjmował na raz wszystkie znaczenia (lub kilka znaczeń) wyrazu: w dowcipach, w tytułach prasowych, w sloganach reklamowych, np.:
Dlaczego zjedliście waszego misjonarza. Przecież był taki dobry? – Właśnie dlatego.
Ojciec prać? ( w reklamie proszku do prania).
Homonimy – wyrazy lub formy wyrazów i połączenia wyrazów o identycznym brzmieniu i/lub zapisie, jednak nie powiązane ze sobą znaczeniowo, np. muł, dam, mieć-miedź, mama ma nas troje
Pewien żarłok nienażarty
Raz wygłodniał nie na żarty
I wywiesił szyld na płocie,
Że ochotę ma na płocie.
Tutaj na brak ryb narzeka,
Bo daleko rybna rzeka. J. Ficowski
Wyrazy wieloznaczne i homonimy wykorzystywane w kalamburach – grach językowych – zabiegach językowych polegających na uwydatnieniu dwuznaczności jakiegoś wyrazu lub wyrażenia przez umieszczenie go w specjalnym kontekście do tego celu ukształtowanym
„Są urodzeni mężowie stanu – wyjątkowego”,
„ Wyzysk człowieka przez człowieka? A więc ludzki.” S.J. Lec
5. Niefortunnym zabiegiem na poziomie doboru słów jest dostosowywanie ich do panującej mody. Moda językowa przejawia się przede wszystkim w używaniu tzw. wyrazów modnych oraz w posługiwaniu się szablonem leksykalnym (skostniałymi, utartymi zbitkami słów). Uleganie modzie na niektóre wyrazy stanowi poważne zagrożenie dla stylu indywidualnego: słowa o dużej frekwencji w tekstach, nadużywane, zacierają swoją wyrazistość znaczeniową i eliminują z naszego języka inne, znaczeniowo precyzyjniejsze i ze względu na okoliczności komunikacyjne stosowniejsze, np. modny przymiotnik super może w różnych kontekstach oznaczać: sympatyczny, ładny, przystojny, atrakcyjny, smaczny, inteligentny, życzliwy itp. i przez ten fakt eliminować je z naszego indywidualnego słownika. Zjawisko to stanowi niebezpieczeństwo także dla indywidualnego sposobu myślenia; staje się źródłem myślowej inercji i banalizacji.
5.1. Przykładami wyrazów modnych, których w tekstach lepiej unikać i które lepiej zastępować odpowiedniejszymi, precyzyjniejszymi bliskoznacznikami, mogą być np.:
· generacja (w wielu kontekstach lepiej: typ, model, rodzaj, np. nowa generacja opon;
· filozofia (w wielu kontekstach lepiej: zasada, technika, metoda, sposób, np. filozofia zarządzania przedsiębiorstwem;
· kompleksowy (w wielu kontekstach lepsze jest użycie przymiotników: całościowy, całkowity, wszechstronny), np. kompleksowa przebudowa stadionu;
· formuła (w wielu kontekstach lepsze jest użycie rzeczowników: forma, postać, kształt) , np. nowa formuła audycji;
· szeroki (w wielu kontekstach lepsze jest użycie przymiotników: wszechstronny, duży, różnorodny, powszechny), np. szeroki dostęp do dóbr kultury.
.
5.2. Korzystanie z szablonu leksykalnego, bezmyślne powtarzanie pewnych połączeń wyrazowych staje się często w tekstach źródłem znaczeniowego nadmiaru. Jest on obecny na przykład w takich schematycznych znaczeniowo nadmiarowych połączeniach, jak:
*cofnąć się do tyłu (zamiast: cofnąć się), *spaść w dół (zamiast: spaść), *podnieść się do góry (zamiast podnieść się), *akwen wodny (zamiast: akwen, zbiornik wodny), *przychylna aprobata (zamiast: aprobata, przychylna ocena) itp.
Automatyzm w ich odtwarzaniu zwalnia użytkowników z odpowiedzialności za ekonomiczność środków językowych oraz dbałość o podstawową cechę dobrego stylu w tekstach użytkowych, jaką jest jego prostota.
6. Stylistyczna wartość wyrazu wiąże się często z jego pochodzeniem. Wyrazy zapożyczone, szczególnie z języka łacińskiego, współtworzą książkowe nacechowanie tekstu. Taką właściwość wykazują na przykład rzeczowniki: iluzja, aparycja, atrofia, dyslokacja, sanacja, inklinacja, konkluzja, redundancja, rudymenty. Przez swoje nacechowanie książkowe nadają się one do użycia w tekstach naukowych czy też adresowanych do odbiorcy o większej erudycji. Jeśli natomiast zależy nam na stylistycznej neutralności tekstu lub spodziewamy się czytelnika (słuchacza) mniej wykształconego, lepiej zastosować w nim polskie odpowiedniki: złudzenie, powierzchowność, zanik, rozmieszczenie, uzdrowienie, pociąg, wniosek, nadmiar, podstawy.
7. Jednymi z najbardziej kunsztownych leksykalnych środków stylistycznych, jakie mamy do dyspozycji, tworząc teksty, są porównania i metafory.
7.1. Porównanie ( na kształt, jak, jakoby), w tym porównanie homeryckie ( o rozbudowanym członie porównującym).
7.2. Metafora – wyrażenie, w którym dochodzi do zamierzonej zmiany znaczenia składających się na nie słów pod wpływem kontekstu słownego, wykluczającego odczytanie dosłowne, zmuszającego odbiorcę do poszukiwania nowej interpretacji. Dla wytworzenia nowego, metaforycznego znaczenia niezbędna jest uchwytna motywująca to znaczenie więź: związek wyrażenia metaforycznego z jego niemetaforycznym ekwiwalentem.
7.2. 1. Metafory oraz porównania nie są, jak to się zwykle uważa, środkami stylistycznymi, właściwymi wyłącznie literaturze pięknej, pełniącymi tylko funkcję zdobniczą. Warto ich używać również w niektórych tekstach użytkowych: w codziennych rozmowach, tekstach publicystycznych czy naukowych, zwłaszcza popularnonaukowych, retorycznych (np. przemówieniach politycznych i okolicznościowych). W tych ostatnich pełnią one przede wszystkim funkcję poznawczą: są pomocne w opisywaniu zjawisk abstrakcyjnych albo trudnych do objęcia przez ludzki umysł w kategoriach znanych odbiorcy lub dla niego łatwych do wyobrażenia; pobudzają wyobraźnię słuchacza czy czytelnika. Taką funkcję pełni na przykład porównanie w tekście popularnonaukowym o pingwinach, którego autor obrazowo opisał zdolności tych ptaków:
Przy wyskakiwaniu z wody, na przykład na krę lodową, pingwiny wylatują w powietrze do 2 m, jak korek z butelki szampana.
7.2.2. Treści, przenoszonych przez wyrażenie metaforyczne nie sposób zaprzeczyć, a rzeczywistość przedstawiana za jego pomocą jest z natury uproszczona – te cechy metafory czynią ją środkiem stylistycznym, użytecznym w funkcji perswazyjnej. Taką właśnie pełni na przykład metafora, zastosowana w przemówieniu pewnego ministra:
Ruszył ekspres z reformami gospodarczymi.
Chodzi wszak o to, by przekonać odbiorców, że reformy przeprowadzane są wyjątkowo szybko – ocena ta jednak nie jest formułowana w sposób bezpośredni i dlatego trudno z nią polemizować.
7.2.3. W wypowiedziach codziennych, potocznych mamy do dyspozycji przede wszystkim znaczenia niedosłownie skonwencjonalizowane:
· zamknięte w przenośnych znaczeniach słów np.: oczko w robótce, w pierścionku; ucho filiżanki, siatki; główka szpilki, kapusty; żuraw [studzienny] ),
· utrwalone w wyrazach pochodnych (np. najeżyć się od wyrazu jeż, zbaranieć od wyrazu baran, stchórzyć od wyrazu tchórz, osowiały od wyrazu sowa)
· w stałych związkach frazeologicznych: kipieć z gniewu, cienko prząść, rzucać słowa na wiatr, złapać zająca, zabić komuś w głowę klin, kaczy chód, mieć strusi żołądek.
Znaleźć można wśród nich:
· animizacje (nadawanie przedmiotom martwym...
sunka