LITERATURA ŚREDNIOWIECZA
1. Anonim tzw. Gall - Kronika polska 1112 – 1116
Napisana po łacinie, przez nieznanego autora, prawdopodobnie benedyktyna pochodzącego z Francji Środkowej.
Powstała prawdopodobnie na zamówienie.
Cele „Kroniki”:
- opis dziejów Bolesława Krzywoustego (w „Kronice”: Marsowy Syn);
- obejmuje okres 250 lat
- napisana w duchu panegirycznym
Jest to pierwsze dzieło polskiej literatury narodowej.
Cechy:
· Staranny obraz autora (pisarz, poeta)
· Samoświadomość pisanego dzieła – że jest ważne dla historii
· Wyeksponowanie siebie
· Przedmowy są napisane prozą
· „skróty” wierszowane
· składa się z III ksiąg (części)
· zawiera opis zabójstwa Zbigniewa i pokutę Bolesława Krzywoustego
· dokładnie opisuje bitwy z Pomorzanami.
W „Kronice” brak jest dat rocznych. Napisana jest proza rytmiczną.
Pierwsze wydanie „Kroniki” – Gdańsk, 1749 r.
2. Bogurodzica 1 połowa XIII
Nieznany jest:
- autor
-miejsce powstania
- data powstania
Najstarsze pierwsze dwie zwrotki datuje się na drugą połowę XIII w.
Jest to pieśni religijna, która jest tropem do Kyrieleison.
Została utrwalona na piśmie na początku XV wieku, w 1407 r.
Pieśń liczy 15 strof:
· Pierwsza, najstarsza część - archaiczna, datuje się na ~XI-XIII w.w. obejmuje dwie zwrotki
· Druga część, „wielkanocna” obejmuje cztery zwrotki, datuje się na ~XIV w.
· Trzecia część, „pasyjna” obejmuje dziewięć zwrotek, datuje się na ~XIV-XV w.w.
Pieśń zawiera przedstawienie DEESIS – Chrystusa, Maryi i Jana Chrzciciela.
3. Wincenty zwany Kadłubkiem - Kronika polska 1190-1205
Kronika powstała na zlecenie Kazimiera Sprawiedliwego.
Cechy „Kroniki”:
- podzielona na 4 księgi:
I, II, III - dialog prowadzony przez arcybiskupa Jana i biskupa krakowskiego Mateusza
IV – narracja zamiast dialogu.
- każda księga zawiera incypit.
KSIĘGA I
Przedstawia pochodzenie narodu polskiego, zawiera legendy o Popielu (Pompiliuszu), o Kraku (Grakchu) i smoku, o Wandzie, o podstępie Lestka z kolcami. Kwestie dynastyczne są na dalszym planie.
KSIĘGA II
Opisuje dzieje od założenia dynastii Piastów po konflikt Bolesława Krzywoustego z bratem Zbigniewom i jego upadek.
KSIĘGA III
Opisuje dzieje zwycięstw Krzywoustego na Pomorzu, okres rozbicia dzielnicowego po śmierci księcia krakowskiego Bolesława Kędzierzawego w 1173 r.
KSIĘGA IV
Opisuje wstąpienie na tron krakowski księcia Mieszka III Starego w 1173 r., urywa się na wydarzeniach 1202 r. (dotyczy ustąpienia Władysława III Laskonogiego z księstwa krakowskiego).
Na początku dzieła jest Prolog (wspomniane są Kordus, Alkibiades, Diogenes).
„Kronika” zawiera wstawki wierszowane, jest to około 40 fragmentów poetyckich. Wśród nich wybitne – z Księgi IV na śmierć Kazimierza Sprawiedliwego.
4. Chrestomatia staropolska. Teksty polskie do roku 1543:
· Psałterz floriański przełom XIV / XV
Psałterz Floriański powstał ok. 1399-1405.
Zawiera:
- zbiór psalmów
- symbol wiary św. Atanazego
- kilka kantyków
- dwa prologi Ludolfa Saksończyka
Zawiera najstarszy polski przekład psalmów. Powstał w klasztorze w Kłodzku. Był przeznaczony prawdopodobnie dla królowej Jadwigi.
Charakterystyczne zwroty: Gospodnie, Gospodzin
Zawiera bohemizmy i dialektyzmy środkowo-małopolskie. Znajdował się w opactwie Sankt-Florian w Austrii, stąd nazwa Floriański.
· Psałterz puławski przełom XV / XVI
Psałterz Puławski powstał pod koniec XV lub w pierwszej połowie XVI w.
Oparty na starym prawzorze, wspólnym dla Psałterza Floriańskiego.
- przekład psalmów i kantyków ze Starego Testamentu.
- Każdy psalm opatrzony argumentem, zawierającym alegoryczny wykład psalmu.
Był przeznaczony dla osoby świeckiej lub duchownego świeckiego. Jest to dzieło jednego pisarza.
Od XVII wieku znajdował się w bibliotece Czartoryskich w Puławach. Napisany jest jezykiem bardziej zrozumiałym, niż Floriański.
· Kazania świętokrzyskie 1 połowa XIV
Zostały odnalezione w łacińskim Kodeksie z biblioteki benedyktyńskiego klasztoru Świętego Krzyża na Łysej Górze.
Rękopis „Kazań” był pocięty na paski użyte jako zagiętki dla Kodeksu.
Rękopis „Kazań” w języku polskim.
Cechy charakterystyczne:
- liczne skróty i skrótowce;
- mocno rozbudowany system abrewiacyjny.
„Kazania Świętokrzyskie” składają się z:
6 kazań na dzień:
1 – św. Michała (zachowany koniec)
2 – św. Katarzyny (zachowana całość)
3 – św. Mikołaja (zachowany początek)
4 – Bożego Narodzenia (zachowany koniec)
5 – Trzech Króli (zachowany początek i koniec)
6 – Matki Boskiej Gromnicznej (zachowany początek)
Kazanie są pisane prozą, mają charakter intelektualny. Zawiera liczne archaizmy.
W kazaniu na dzień. Św. Katarzyny podział grzeszników, w zależności od pogrążenia w grzechu: grzesznik siedzący, leżący, śpiący, umarły.
· Kazania gnieźnieńskie początek XV
Data powstania Kazań Gnieźnieńskich – początek XV w., krótko po 1409 r.
Kazania składają się z 10 polskich homilii. Nazwa zbioru pochodzi od biblioteki katedralnej w Gnieźnie, gdzie przechowywano kodeks łaciński, do którego wpisano polskie teksty „Kazań”.
Skład Kazań Gnieźnieńskich:
1 i 2 – o Bożym Narodzeniu;
3 – o św. Janie Chrzcicielu;
4 – o św. Marii Magdalenie;
5 – o św. Wawrzyńcu;
6 – o św. Bartłomieju;
7, 8 – o Bożym Narodzeniu;
9, 10 – o św. Janie Ewangeliście.
Kazania były przeznaczone dla słuchaczy niewykształconych.
Początek każdego tekstu zaczyna się od: „Dziatki miłe!”
Zwroty Ty, Wy we wstępach i zamknięciach kazań. Dominująca forma MY.
O Chrystusie: Kryst.
Charakterystyczne konstrukcje: ”jest ona była...”, „jest był...”
· Rozmyślanie przemyskie przełom XV / XVI
Rozmyślania Przemyskie o żywocie Pana Jezusa.
Data powstania: XV w., zachowana kopia pochodzi z początku XVI w.
KSIĘGA I: „Księgi o świętej Dziewicy Maryjej”
KSIĘGA II: „Księgi o żywocie błogosławionej Dziewice”
KSIĘGA III: „Księgi tej isnej wielebnej Dziewice Maryjej a także skutcech Syna jej, Pana naszego”
W „Rozmyślaniach Przemyskich” istotna jest rola dialogów. Zawierają bardzo szczegółowe opisy wyglądu Maryi i Chrystusa, jest to opis pochwalny.
Rozmyślania Przemyskie były przechowywane w bibliotece kapituły greckokatolickiej w Przemyślu, stąd nazwa zbioru.
Nazwy rozdziałów w „Rozmyślaniach Przemyskich”: CZCZENIE.
· Rozmyślania dominikańskie ok. 1532
Data powstania: krótko przed 1532 r. Odnalezione w klasztorze dominikanów (św. Trójcy) w Krakowie.
Stanowią przykład prozaicznej literatury pasyjnej.
Dają bardzo dokładny opis cierpień Chrystusa, zwłaszcza fizycznych – opis realistyczny, plastyczny i często bardzo drastyczny, jednocześnie wyolbrzymiający.
Utwór posiada cechy religijności ludowej.
„Rozmyślania Dominikańskie” zawierają 117 miniatur – ilustracji. Opisuje makabryczne szczegóły: krew, mózg (np. ukoronowanie wieńcem cierniowym).
· Jędrzej Gałka z Dobczyna - Pieśń o Wiklefie ok. 1449
Andrzej (Jędrzej) Gałka z Dobczyna (~1400-1451).
Studiował w akademii Krakowskiej, później był jej profesorem. Sprzyjał husytyzmowi.
Utwór poświęcony został Janowi (Johnowi) Wiklefowi – angielskiemu herezjarchy. Utwór wierszowany, dzieli się na 3 części:
Zwrotki 1-5 – pochwała Wiklefa
Zwrotki 6-10 – przeciwstawienie Kościoła Chrystusa kościołowi Papieża-Antychrysta.
Zwrotki 11-14 – chrześcijański sposób walki z Antychrystem.
Wyraz kluczowy: Antykryst
· Legenda o św. Aleksym ok. 1454
Legenda jest znacznie starsza, ok. X w. była znana na Zachodzie, a powstała ok. V-VI w.w. w Syrii.
Polska wersja – tzw. „małżeńska”, list z ręki Aleksego wyjmuje żona. W wersji „papieskiej” list wyjmuje papież.
Na początku opis cudownego narodzenia Aleksego, po interwencji św. Idziego.
Legenda jest napisana asylabicznie, najwięcej jest 8-zgłoskowców.
· Dialog Mistrza Polikarpa ze Śmiercią ok. 1465
Łacińska nazwa - De Morte prologu
Powstanie utworu: ok. 1463-1465
Istniał prozaiczny prawzór łaciński „Collegium de morte” („Rozmowa o śmierci”...
sunka