PATOLOGIA   SPOŁECZNA

Patologia, jako zjawisko, występuje w różnych grupach ludzkich i jest ściśle związana z rozwojem społeczeństw. Po­czątkowo termin patologia (z gr. pathos - cierpienie, logos - nau-

ka) był używany w medycynie, a dopiero w końcu XIX wieku zaczęto odnosić go do zjawisk społecznych. Wykorzystano wów­czas ten termin do określania działań ludzkich przeciwstawnych ideałom stabilizacji, własności, oszczędności, solidarności ro­dzinnej i sąsiedzkiej. Od końca XIX wieku powstało wiele defi­nicji patologii społecznej.

V. Kavolis określają: „...jako destruktywne i autodestruktywne zachowanie ludzi, grup lub całych społeczeństw "6 Autor nie ogranicza się tylko do tego określenia, ale formułuje inne, w którym podkreśla, że przez patologię społeczną należy „...rozumieć ten rodzaj zachowania, ten typ instytucji, ten typ funkcjonowania jakiegoś systemu społecznego, który pozo­staje w zasadniczej, nie dającej się pogodzić sprzeczności ze światopoglądowymi wartościami, które w danym społeczeń­stwie są akceptowane".

Odmiennie definiuje to pojęcie W. Okoń stwierdzając, że jest to „...nauka o przyczynach, objawach i zwalczaniu takich cho­rób społecznych, jak przestępczość, pijaństwo, lekomania itd.

Natomiast A. Podgórecki uważa, że patologia społeczna to postawy i zachowania ludzi, które naruszaj ą podstawowe nor­my etyczne oraz wyrządzają mniej lub bardziej wymierne szko­dy społeczne.

M. Jarosz uważa, że patologia społeczna jest zbiorem róż­norodnych typów dewiacji społecznych.

Patologia społeczna według M. Lipki to „... określone postawy, zachowania i sytuacje życiowe młodzieży, które są szkodliwe dla historycznie uwarunkowanego postępu i powo­dują ujemne następstwa dla wszechstronnego rozwoju jed­nostki, grupy lub całego społeczeństwa, a polegaj ą na niedo­strzeganiu obowiązujących przepisów prawa, norm moral­nych, obyczajowych i kulturowych oraz na odrzuceniu lub nie-poszanowaniu wartości obiektywnie zgodnych z wartościami jednostki i ogółu obywateli na określonym etapie rozwoju „

Z terminem patologia społeczna łączy się przestępczość. Często utożsamia się zakres tych pojęć. Uważna analiza prowa­dzi do odmiennych wniosków. Wyrażaj ą się one w tym, że po­między wymienionymi pojęciami zachodzi stosunek nadrzędno­ści i podrzędności. Patologia społeczna w szerszym rozumieniu obejmuje pojęcie przestępczości mające węższy zakres znacze­niowy. Z tego wynika, że każde przestępstwo jest przejawem patologii społecznej, ale nie każdy przejaw patologii społecznej jest przestępstwem.

Zjawiska szeroko rozumianej patologii społecznej wyra­źnie uwidaczniają się w końcu dwudziestego wieku i są charak­terystyczne dla dewiacji współczesnej. Świadczy o tym między innymi świadomość, że żyjemy w coraz bardziej skomplikowa­nej i zdehumanizowanej rzeczywistości, w połączeniu ze stale wzrastającym tempem życia, co prowadzi w konsekwencji do poczucia osamotnienia i zagubienia. Skutkiem tego są powszechne zjawiska zaburzeń emocjonalnych, trudności w kontaktach in­terpersonalnych i świadomość wyobcowania ze środowiska społecznego. W wielu przypadkach niemożność odnalezienia się w złożonej rzeczywistości społecznej i stworzenia sobie pew­nych stałych zasad postępowania doprowadza do utraty wiary w sens życia i poczucia egzystencjalnej pustki.

Konsekwencją takiej sytuacji jest chęć oderwania się od świata, ucieczki od groźnej i niezrozumiałej rzeczywistości. Dotyka to często ludzi młodych. Potęguje ten stan kryzys war­tości i sensu życia. Zakłada on przewartościowania aksjologicz­ne, zastępowanie jednych wartości przez inne, konkurencyjne. Równoznaczne jest to z zachowaniem stereotypów społecznych i pewnym swoistym wyjałowieniu duchowym, które jest udzia­łem młodego pokolenia, tworzącego własne ruchy społeczne.

Podstawą badań w patologii społecznej mogą być nastę­pujące problemy:

• pierwszy - dotyczy zjawisk związanych z życiem jednost­ki i określany jest mianem patologii indywidualnej;

• drugi" obejmuje negatywne zjawiska związane z życiem rodziny i nosi nazwę patologii rodziny;

• trzeci - stanowią ujemne zjawiska powstające w gru­pach organizacyjnych.22

Do zakresu zachowań dewiacyjnych zaliczyć można:

• przestępczość - różne rodzaje, grupy wiekowe, społecz­ne, bandy, kliki;

• zachowania patologiczne, dysfunkcjonalne wobec ro­dziny, społeczności lokalnej;

• samoniszczenie: alkoholizm, narkomania i samobójstwa, a także inne zachowania autoagresywne;

• typy zachowań aspołecznych (np. działania zmierzają­ce do zaostrzenia konfliktów społecznych, narodowościowych, religijnych, ruchy młodzieżowe, itd.;

• dewiacyjne zachowania seksualne, zboczenia;

• inne rodzaje zachowań występujących na podłożu psy­chospołecznym, np. zaburzenia psychiczne i nerwice.

Niewydolność wychowawcza rodziny i szkoły, anomizacja życia społecznego, powoduje, że młodzież poszukuje opar­cia w grupach rówieśniczych i różnego rodzaju ruchach młodzieży. Ruchy młodzieżowe tworzą rozmaite zbiorowości, które łączy negatywny stosunek do kultury dominującej.

CZYM JEST DEWIACJA

Większość ludzi na ogół stosuje się do norm społecznych. Jest tak dlatego, że doświadczyli procesu socjalizacji, oraz dlatego, że w społeczeństwie istnieją struktury kontroli społecznej (np. prawa i policja). Co sprawia, że są ludzie, którzy nie stosują się do norm? Czym powodowane jest ich zachowanie i jak powinno reagować na nie społeczeństwo?

DEWIACJA PRAWNA

Wszystkie społeczeństwa potępiają pewne formy zachowań. Morderstwo, gwałt, kazirodztwo, zdrada i kradzież są przez większość społeczeństw uważa­ne za karygodne. W nowoczesnych społeczeństwach przemysłowych działania te są zabronione przez sformalizowane kodeksy prawne, które przewidują za nie odpowiednie kary. Działania, o których mówimy, nazywane są przestęp­stwami, co oznacza, że traktuje się je jako odstępstwo (dewiację) od prawa. Oprócz wymienionych cięższych zbrodni w wielu społeczeństwach za narusze­nie norm prawnych uważa się także inne formy zachowań, takie jak nieprze­strzeganie przepisów ruchu drogowego, zakłócanie spokoju, noszenie ukrytej broni i, zwłaszcza ostatnio, zmienianie i kasowanie cudzych danych kompute­rowych.

Przestępczością nieletnich nazywa się naruszanie norm prawnych przez osoby, które nie osiągnęły wieku, w którym prawo traktuje ludzi jako dorosłych. Oprócz praw definiujących pewne działania jako przestępstwa - bez względu na to, kto je popełnia - istnieją prawa specyficznie związane z wie­kiem. Chuligaństwo i unikanie obowiązku szkolnego to przykłady zachowań, z powodu których młodzi ludzie - a nie dorośli - mogą wejść w kontakt z po­licją i sądem.

Dewiacje kryminalne istnieją na całym świecie, ale konkretne normy praw­ne definiujące niektóre zachowania jako nieakceptowalne mogą być różne w różnych krajach. W Stanach Zjednoczonych prawo stanowią poszczególne stany, a także rząd federalny. Dlatego działanie, które jest przestępstwem w jednym stanie (na przykład kupowanie broni), w innym może być legalne. To, co uważane jest za dewiację w sensie prawnym, różni się nie tylko w zależ­ności od społeczeństwa, ale i w obrębie dużych społeczeństw przemysłowych.

Dewiacja społeczna

Przestępstwo można łatwo zdefiniować jako dewiacyjną formę zachowa­nia. Trudniejsze do zdefiniowania są formy zachowań, które uważa się za de­wiację społeczną; zachowania takie, nie naruszając kodeksów prawnych, na­ruszają normy społeczne. Posłużmy się dwoma przykładami: do niedawna no­szenie kolczyków przez mężczyzn uważane było za niestosowne, w latach sześć­dziesiątych i siedemdziesiątych wielu młodych mężczyzn zrywało z konwencją i buntowniczo nosiło długie włosy; ogólnie młodzież ubierała się wtedy bardziej niestarannie (stare dżinsy i podkoszulki), niż to było przyjęte. W kontekście tamtych czasów zachowania te uważane były za dewiację społeczną. Nie przy­stawały do ogólnie przyjętych norm społecznych, ale nie stanowiły takiego za­grożenia dla porządku społecznego, by można je było uznać za przestępcze.

Wyjaśnienie dewiacji

Próby wyjaśnienia, dlaczego ludzie zachowują się w sposób dewiacyjny, odwoływały się do różnych przyczyn - od biologicznych i psychologicznych po bardziej socjologiczne. Owe różnorodne ujęcia wywodzą się z różnych zało­żeń dotyczących nie tylko przyczyn ludzkiego zachowania, ale także sposo­bów zmiany zachowań dewiacyjnych.

Przestępstwo

Przestępstwa są naruszeniem kodeksów prawnych. Niektóre przestępstwa są poważniejsze niż inne. Pewne działania określane jako przestępstwa w jed­nym społeczeństwie mogą nimi nie być w innym społeczeństwie. W Stanach Zjednoczonych definicje zachowań przestępczych zmieniają się w zależności od stanu. Można jednak sklasyfikować typy przestępstw w sposób, który umożli­wi analizę przestępstwa w różnych miejscach i w różnych czasach.

Typy przestępstw:

Przestępstwa przeciwko osobie (przestępstwa przemocy). Ten typ przestępstw obejmuje działania łączące się z przemocą lub groźbą użycia prze­mocy przeciwko osobie. Są to przestępstwa, które wywołują rosnący niepokój w społeczeństwie amerykańskim, niepokój polegający na tym, że wielu obywa­teli nie czuje się bezpiecznie na ulicach, a nawet we własnych domach.

Przestępstwa przemocy obejmują: zabójstwo („rozmyślne zabicie jednej osoby przez drugą"), napad („bezprawne zaatakowanie jednej osoby przez dru­gą w celu zadania poważnych uszkodzeń cielesnych"), gwałt i rozbój.

Przestępstwa przeciwko mieniu. Niektóre przestępstwa polegają na zabraniu innej osobie czegoś, co ma wartość. Są to: kradzież („bezprawne odebranie, przenoszenie, odprowadzanie lub przewożenie mienia należącego do innej osoby"), kradzież samochodu, włamanie („bezprawne wejście do budynku w celu popełnienia przestępstwa") oraz podpalenie („rozmyślne lub powodowane złą wolą spalenie lub próba spalenia osobistego mienia innej osoby").

Przestępstwa „bez ofiar” Niektóre przestępstwa są działaniami nie ma­jącymi widocznej ofiary, osoby, która mogłaby złożyć skargę, tak jak ofiara kradzieży czy napadu. Przestępstwa „bez ofiar" obejmują: hazard, publiczne pijaństwo, prostytucję, nielegalne używanie narkotyków, związki homoseksualne i cudzołóstwo. Nie wszystkie z tych działań uważa się za prze­stępstwa zawsze i wszędzie; hazard jest, na przykład, dozwolony w Las Vegas i Atlantic City.

Przestępstwa „białych kołnierzyków” i korporacji. Wcześniej zdefi­niowaliśmy przestępstwa „białych kołnierzyków" jako związane z pracą naru­szenie prawa przez jednostki z klasy średniej i wyższej. Niektóre z tych prze­stępstw można skategoryzować jako „przestępstwa przeciwko mieniu" (np. malwersacja i defraudacja), jednak ich bliski związek z codzienną pracą danej jednostki zdaje się usprawiedliwiać ich oddzielne potraktowanie. Inne przestępstwa z tej grupy to: fałszywa reklama, nielegalny obrót akcjami i obligacjami, wspólne uzgadnianie cen przez przedsiębiorstwa, oszu­kiwanie na cenie, działania antyrynkowe mające na celu formowanie monopoli, zatruwanie środowiska oraz sprzedawanie bezużytecznych lub szkodliwych produktów żywnościowych i lekarstw. Działania te zaczęto traktować jako przestępstwa pod koniec XIX w.; wcześniej większość firm (i jednostek) prowadziła interesy w sposób niczym nie ograniczony.

Zachowania patologiczne

Dezorganizacja Rodziny

Rodzina dla człowieka jest środowiskiem społecznym, w którym czuje się najbezpieczniej, w sensie społecznym, w którym czuje się najbezpieczniej w sensie psychicznym i najlepiej za­spokaja swoje psychospołeczne potrzeby Jednak i w tym dla człowieka tak istotnym środowisku, podobnie jak w innych komponentach społecznej rzeczywi­stości, dochodzi do najrozmaitszych zakłóceń wywołujących przejściowy lub trwały rozkład podstawowej komórki życia społecznego zwanej rodziną. Wówczas to następuje jej „dez­organizacja, czyli ograniczenie lub zanik dotychczas wypeł­nianych funkcji i ról rodzinnych, zwłaszcza obowiązków mał­żonków wobec siebie i dzieci, a także dzieci wobec rodziców i ewentualnie między rodzeństwem".

„Dezorganizacją życia małżeńsko-rodzinnego poprze­dzają zwykle różne zaburzenia psychospołeczne, określane zja­wiskami patologicznymi, które zaczynają się konfliktami i zdra­dami małżeńskimi, a kończą rozwodem.”

Konflikt utożsamia się z walką, wzajemnym wyrządzaniu sobie przykrości, utrudnianiu życia. Za drastyczną formę wyra­żania uczuć nieprzyjaznych, wrogich uważa się kłótnie, awantu­ry, rękoczyny.

Konflikt międzyosobniczy jest to starcie wywołane roz­bieżnościami postaw, celów, sposobów działania wobec kon­kretnego przedmiotu czy sytuacji. W konflikcie jedna strona dąży do podporządkowania sobie narzucenia drugiej stronie własnych postaw, czy sposobów działania Konflikt może także dotyczyć dążenia do zrealizowania własnych interesów przez wyeliminowanie czy podporządkowa­nie sobie partnera.

Wyróżniamy następujące rodzaje konfliktów:

• Konflikty trwałe, nierozładowane - mają one miejsce wówczas gdy osoby między którymi dochodzi do konfliktu, nie przejawiają żadnej skłonności czy ochoty do pójścia na ustępstwa, wyjaśnianie i usunięcie problemów spornych, nato­miast nie ujawnią swoich postaw. Siła emocjonalna powsta­łych rozbieżności potęguje coraz bardziej i w każdej chwili grozi uzewnętrznieniem się w postaci gwałtownej, drastycznej. Ta kumulacja napięć stwarza dla rodziny sytuacje najgroźniej­sze, dezorganizuje jej życie poprzez „zaniedbywanie obowiąz­ków jednego lub obu współmałżonków, alkoholizm, często wybuchające spory i kłótnie, zdrady małżeńskie i wreszcie rozbicie rodziny .

• Konflikty otwarte - nie są ani tak groźne jak poprze­dnie ani tak ostre. W ramach konfliktów otwartych wiele sytu­acji ma charakter zatargów, sprzeczek, wymiany zdań, jednak nie dzielą one i nie wykluczają ich dalszego współżycia, współ­działania. Nie doprowadzają do zerwania się poczucia więzi, wspólnoty.

• Konflikt w zakresie wartości - występować może za­równo wówczas, gdy dla osób uczestniczących w nim są one wspólne (np. rywalizacja w zawodach sportowych, współza­wodnictwo w pracy, w nauce) jak i wtedy, gdy te wartości są różne (np. odmienność upodobań i zainteresowań, odmienność wyobrażeń o sposobie spędzania wolnego czasu, urządzenia mieszkania itp.). Konflikt wartości dotyczyć może także ocen. Osoby bezpośrednio zainteresowane mogą mieć odmienne po­glądy na moralność, ocenę czyjegoś postępowania, ocenę jakiś faktów historycznych, słuszność takich czy innych form organizacji życia politycznego, społecznego, gospodarczego (jest to konflikt przekonań).

Konflikty i kryzysy w życiu małżeńsko-rodzinnym są nie­uniknione. Ze względu na doniosłą rolę rodziny należy je mini­malizować, gdyż zaledwie nieliczne z nich maj ą konstruktyw­ne następstwa. Konflikt jest sytuacją burzącą porządek i ład społeczny, lecz jego skutki niekiedy mogą być pozytywne Konflikt w rodzinie jest starciem wywołanym rozbieżno­ścią postaw, celów lub samych tylko sposobów realizacji ja­kiegoś zadania. W sytuacji konfliktowej jedna strona stara się drugiej narzucić własne postawy, sposoby działania albo też realizować swoje interesy kosztem tej drugiej strony.

Rozwiązanie podanych konfliktów może być różne. „Najefektywniejszym sposobem jest zawsze uzgodnienie pomiędzy małżonkami czy innymi stronami konfliktu stanowisk i przyjęcie kompromisowych rozwiązań dla rozbieżnych dążeń".

Nierozładowanie długotrwałych napięć prowadzi do uta­jonego i reperesjonowanego konfliktu. Napięcia w rodzinie wy­wołują agresywność i prowadzą do dezorganizacji życia ro­dzinnego.

Napięcia mogą mieć różne źródła. Najczęściej mają one charakter psychogenny i społeczno-kulturowy. Źródła konflik­tów i napięć w rodzinie maj ą różnorodne podłoże, a jednym z nich bywa brak przystosowania seksualnego małżonków i peł­nienie przez nich poza rodzinnych ról, które dezaprobuje jeden z małżonków bądź członek rodziny. Konflikty i napięcia między małżonkami wywołują nie tylko dezintegrację, ale mogą dopro­...