CZAPULIS-RASTENIS, Ryszarda - Znaczenie prozy obyczajowej XIX wieku dla badań ówczesnej świadomości i stosunków społecznych.pdf - Historia - kama2e

R YSZARDA C ZEPULIS -R ASTENIS

Znaczenie prozy obyczajowej XIX wieku dla badań

ówczesnej świadomości i stosunków społecznych

Uprzedzić wypada, że referat nie będzie zawierał rozważań teore-

tycznych na temat wymieniony w tytule; sądzę bowiem, że zbyt skąpa

była — jak dotąd — praktyka historyków tego okresu w wyzyskiwaniu

utworów literackich, by móc się pokusić o formułowanie prawideł

ogólnych. Zamierzam wszakże powiedzieć o własnych doświadcze-

niach w odczytywaniu źródeł literackich, a zwłaszcza wskazać proble-

my, których nie udało się rozwiązać.

Przystępując do tematu pragnę zaznaczyć, że rozróżniam dwie moż-

liwości zastosowania źródeł literackich w pracy badawczej historyka.

Jedna — to poszukiwanie w nich przejawów świadomości społecznej,

tj. obrazu świata, jaki postrzegali współcześni, druga — to poszukiwa-

nie w literackich utworach wiedzy o epoce w jej aspekcie obiektyw-

nym.

Pierwszy raz sięgnęłam do powieści jako do źródła historycznego,

poszukując w nich informacji o świadomości społecznej. 1

Fakt ten dowodził, że powieść ówczesna, zgodnie zresztą z lansowa-

ną formułą literatury-zwierciadła, rzeczywiście rejestrowała problemy

nurtujące opinię publiczną. Rejestrowała, ale przecież nie w sposób

wierny ani pełny. Nie ulegało wątpliwości, że — podobnie jak przy

Chodziło

wówczas o zbadanie poglądów Polaków w okresie między powstanio-

wym na temat własnego społeczeństwa oraz składających je warstw,

przy czym wiadomo było skądinąd, że te właśnie zagadnienia angażo-

wały wtedy żywo nie tylko wszystkie ugrupowania polityczne w kraju

i na emigracji, lecz także — szerokie rzesze zwykłych obywateli. Otóż

okazało się, że w powieściach, wypełnionych do niedawna pannami na

wydaniu i wzdychającymi do nich konkurentami, pojawiły się tłumnie

postacie rozprawiające o społeczeństwie, jego stratyfikacji oraz upla-

sowaniu poszczególnych warstw.

korzystaniu z wypróbowanych źródeł historycznych — należało zebrać

odpowiednią ilość tych zbeletryzowanych przekazów, by porównawszy

je ze sobą sprawdzić ich wiarygodność i kompletność. Wynik tej kon-

frontacji okazał się wszelako mało zadowalający. Wszystkie niemal

powieści i powiastki przynosiły podobny schemat intrygi, wszystkie też

przedstawiały podobne rozłożenie blasków i cieni w poglądach na

współczesne społeczeństwo i poszczególne jego grupy. Intryga zasadza-

ła się przeważnie na perypetiach dwojga młodych ludzi, którym różnice

statusu społecznego stawały na drodze do małżeństwa. Ciemnymi bar-

wami malowano przeważnie arystokratów i zamożnych dorobkiewi-

czów, w korzystnym natomiast świetle przedstawiano średniej zamoż-

ności ziemian tudzież przedstawicieli warstw niższych. Niemal jedno-

głośnie potępiano utrzymywanie dystansów i barier społecznych.

W tych obrazach i sądach wartościujących zbyt mało znalazło się

kontrowersji, a zbyt dużo identycznych rozwiązań, by mogły one od-

zwierciedlać autentyczne widzenie własnego społeczeństwa. Wydaje się

natomiast, że odzwierciedlały one dość wiernie poglądy na temat, jak

należałoby postrzegać własne społeczeństwo i w jakim kierunku je re-

formować; poglądy, które przecież również stanowią istotną sferę

świadomości społecznej.

W tym zakresie polska powieść i powiastka połowy XIX stulecia sta-

nowią pierwszorzędne źródło historyczne, bardziej reprezentatywne niż

artykuł publicystyczny, bardziej wielostronne niż manifest programo-

wy. W powieści bowiem aspiracje i zamierzenia wychowawcze rozpi-

sane na głosy i egzemplifikowane w rozmaitych sytuacjach społecznych

pozwalają odtworzyć obraz społeczeństwa postulowanego w sposób

wyjątkowo plastyczny.

Warto przy tym dodać, że podziały polityczne generacji polistopa-

dowej, które tak ostro manifestowały się w piśmiennictwie emigracyj-

nym, a także — choć przytłumione cenzurą — w publicystyce krajo-

wej, w literackich wizerunkach społeczeństwa współczesnego prawie

wcale nie znalazły odbicia. Jeżeli porównać wizje społeczeństwa pol-

skiego zarysowane w powieściach dwóch autorów o przeciwstawnych

orientacjach, takich jak np. Henryk Kamieński — rzecznik demokra-

tycznej walki narodowowyzwoleńczej, i F. S. Dmochowski — wierny

współpracownik liberalnego stronnictwa ziemiańskiego, to okaże się, iż

obie wizje wcale nie zdradzają istotnych różnic. 2 Jak się zdaje, intencje

solidarystyczne, zawsze przecież obecne w świadomości narodu uci-

skanego, szczególnie silnie dochodziły do głosu w prozie literackiej,

która mając kształtować postawy stosunkowo szerokiego kręgu czytel-

ników propagowała dość intensywnie idee tegoż solidaryzmu. Jest rze-

czą wielce prawdopodobną, że to swoiste spłaszczenie różnic ideolo-

giczno-społecznych stanowi jedynie właściwość prozy literackiej

pierwszej połowy XIX stulecia.

Nie tylko przecież do możliwości odczytywania z niej programo-

wych wizji sprowadza się wartość źródłowa prozy literackiej tego cza-

su. Mimo iż piórem literata kierowała na pewno intencja wychowaw-

cza, że typy i sytuacje społeczne przez niego opisywane miały prze-

ważnie ilustrować pożądany stan rzeczy, sądzę jednak, że w tym morzu

dezyderatów i pobożnych życzeń znalazło się niemało autentycznych

wyobrażeń i stereotypów, które funkcjonowały w ówczesnej świado-

mości.

W jaki wszakże sposób odróżnić poglądy propagowane od tych, jakie

były rzeczywiście udziałem współczesnych? Czy z reguły przychylny

w powieści klimat dla dwojga kochanków nierównej kondycji, którzy

przezwyciężając opór rodziny zawierają związek małżeński, rzeczywi-

ście odzwierciedla poglądy współczesnych w kwestii mezaliansu? Czy

występujący dość często w powieściach i powiastkach typ poczciwego

chłopa odpowiada ówczesnym wyobrażeniom o nim? Czy istotnie tak

powszechna była niechęć do arystokracji, jak by to mógł sugerować

powielany wówczas typ hrabiego czy hrabiny hołdujących kosmopoli-

tycznej modzie?

Jak się zdaje, bliższe autentycznym wyobrażeniom i sądom bywają te

charakterystyki, którymi autor opatruje postacie epizodyczne, podczas

gdy większa doza dydaktyki towarzyszy zwykle głównym dramatis

personae . Wydaje się także, iż bardziej zbliżone do funkcjonujących

wyobrażeń są typy społeczne ukazywane w małych i mniej ambitnych

gatunkach literackich (np. w popularnych wówczas „obrazkach” i „da-

guerotypach”) niż typy prezentowane w powieściach pretendujących do

miana „malowidła tegoczesnego społeczeństwa”.

Być może, iż drugorzędni bohaterowie powieści i ci występujący w

kreślonych od ręki „obrazkach z natury” byli mniej starannie modelo-

wani, dzięki czemu w ich prezentacji dochodziło do głosu więcej re-

aliów, być może, iż inne były przyczyny zaobserwowanej zbieżności,

taką wszelako orientację w odczytywaniu literackich charakterystyk

sugeruje mi doświadczenie z lektury wielu dziesiątków tomików ów-

czesnej prozy fabularnej. Swoista ta prawidłowość nie występuje wszak

z pełną konsekwencją; nie brak bowiem i na drugim planie powieści

typów i sytuacji przeniesionych żywcem z programów „naprawy Rze-

czypospolitej”.

Nie udało mi się natomiast uchwycić żadnej zależności pomiędzy

częstotliwością występowania danych sądów i wyobrażeń a ich stop-

niem autentyczności. Wydawać by się mogło z pozoru, iż im częściej są

one prezentowane, tym bardziej zasługują na zaufanie w tym sensie, że

odzwierciedlają świadomość autentyczną, wszelako w praktyce okazało

się, że nie mniej często powiela się poglądy postulowane lub też podyk-

towane modą literacką.

Na szczególną uwagę zasługują chyba opinie i sytuacje prezentowane

w powieściach sporadycznie. Z dużym stopniem prawdopodobieństwa

można się wtedy spodziewać, iż odzwierciedlają one jakąś kwestię no-

wą, a istotną, której losy warto śledzić dalej. Józef Korzeniowski bodaj

po raz pierwszy wprowadził do polskiej prozy fabularnej kobietę ze sfer

towarzyskich, która miała nieślubne dziecko. 3 Jest faktem znamiennym,

że nie znalazł rychło naśladowców. Nie pozostał natomiast osamotnio-

ny, gdy również jako jeden z pierwszych przedstawił galerię typów

żydowskich różniących się między sobą wydatnie pod względem kultu-

ry i moralności. 4

Zamiast eksponować, jak dotąd czyniono powszech-

nie, stereotyp chytrego Żyda kłaniającego się uniżenie, zaczęto odtąd

coraz częściej podkreślać zróżnicowanie ludności żydowskiej. Jak się

zdaje, samo ukazanie nowego problemu wbrew przyjętym stereotypom

świadczy o jego autentycznej aktualności. Dalsze dzieje tegoż problemu

na kartach powieści i powiastek stanowią chyba wypadkową autentycz-

nych wyobrażeń i zamierzeń dydaktycznych.

Chyba stosunkowo wiernie odzwierciedla proza obyczajowa hory-

zont społeczny współczesnych. Niezmienne umieszczanie akcji w świe-

cie dworów i dworków sugeruje, iż w tych kręgach upatrywano główny

obszar życia społeczeństwa i narodu. Pojawienie się postaci z innych

środowisk pozwala wnosić, że społeczne granice tego obszaru ulegały z

wolna rozszerzeniu.

Okazuje się wszakże, iż owe przesunięcia widnokręgu społecznego

odnotowywano w przekazach literackich z pewnym opóźnieniem. Do

połowy XIX stulecia miasta i jego mieszkańcy funkcjonują w powieści

li tylko jako tło dla przebywających tam okazjonalnie reprezentantów

klasy ziemiańskiej. Aby rozwijająca się dynamicznie w tym czasie

przemysłowa Łódź stała się samoistnym tematem powieści, trzeba było

jeszcze upływu paru dziesiątków lat. 5

Warto przecież zapytać, czy to niewątpliwie opóźnione wprowadze-

nie do powieści miasta przemysłowego, w sytuacji gdy przemysł od-

grywał już doniosłą rolę w życiu gospodarczym kraju, było również

opóźnieniem w stosunku do stanu ówczesnej świadomości społecznej?

Wyróżniający się publicysta i działacz Towarzystwa Rolniczego, Adam

Goltz, stwierdzał ex post samokrytycznie, iż zarówno on sam, jak też i

inni członkowie tego ogólnokrajowego zgromadzenia nie doceniali

przed 1862 rokiem problematyki miejskiej.

Podobne zjawisko obserwujemy w odniesieniu do nowej wówczas

warstwy społecznej, która nieco później zyskała sobie miano inteligen-

cji. W prozie fabularnej sprzed 1863 roku postacie z tej sfery pojawiają

się tylko epizodycznie, podczas gdy inteligencja już wówczas wyróż-

niała się aktywnością w życiu publicznym i w efekcie odegrała znaczą-

cą rolę w przygotowaniu powstania styczniowego. Ale też w progra-

mach wielu ugrupowań politycznych tego czasu, w których skądinąd

uważnie rachowało się siły społeczne, na jakie można liczyć w razie

podjęcia walki w zaborcą, również nie dostrzeżono tej zyskującej zna-

czenie i wpływy warstwy pracowników umysłowych.

Dopiero u progu

lat siedemdziesiątych w obserwacjach i rozważaniach działaczy

i publicystów zaczęła się pojawiać inteligencja jako odrębna kategoria

społeczna; wtedy też jej przedstawiciele wkroczyli masowo do fabuły

literackiej.

Widać stąd, że powieść dość wiernie dotrzymywała kroku współcze-

snym w dostrzeganiu nowych połaci życia społecznego, tyle tylko, że

świadomość tych ostatnich pozostawała nieco w tyle za przeobrażającą

się rzeczywistością.

W sumie jednak, mimo pewnych prawidłowości ujawniających się w

praktyce badawczej, nie udało mi się ustalić całkiem niezawodnych

wskazówek dla odczytywania źródeł literackich. Wydaje się zatem, iż

aby odsiać wyobrażenia i sądy, jakie były udziałem współczesnych, od

tych, jakie były propagowane, należałoby koniecznie przekaz literacki

skonfrontować z innymi obserwacjami, a zwłaszcza z tymi, które zosta-

Wolno stąd wnosić, że to

nie w powieści, lecz w świadomości znaczącej części mieszkańców

Królestwa rozszerzanie społecznego pola widzenia dokonywało się z

pewnym opóźnieniem. Powieść tylko wiernie owo opóźnienie odzwier-

ciedliła.

CZAPULIS-RASTENIS, Ryszarda - Znaczenie prozy obyczajowej XIX wieku dla badań ówczesnej świadomości i stosunków społecznych.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: