Eliade, Mircea - Czas święty i mity (wersja pełna).pdf - E - glory24

fl/id 'r-ePJ:-

~'adL

CZAS SWIETY I MITY

TRWANIE SWIECKIE I CZAS SWIETY

Podobnie jak przestrzen, takze i czas nie jest dla czlowie-

ka religijnego czyms jednorodnym i ciaglym. Sa interwa-

ly czasu sakralnego, czas swiateczny (przewaznie swiat

okresowych); z drugiej strony jest czas swiecki, zwykle

trwanie czasowe, w które wpisuja sie akty pozbawione

znaczenia religijnego. Miedzy tymi dwoma rodzajami

czasu zachodzi oczywiscie przerwanie ciaglosci; ale za po-

moca obrzedów czlowiek religijny moze "przechodzic"

bezpiecznie ze zwyklego trwania. czasowego do czasu sa-

kraInego.

Uderza nas przede wszystkim jedna zasadnicza róznica

miedzy dwoma rodzajami czasu: c~.a s s w i e t Y z n a t u-

r y s w e j j e s t o d w r a c a l n y, w tym sensie, ze w istocie

swej jest to uobecniony praczas mityczny.,

Wszelkie swieto religijne, wszelki czas liturgiczny polega

na reaktualizowariiu jakiegos sakralnego wydarzenia,

które dokonalo sie w przeszlosci mitycznej, "na poczat-

ku". Religijne uczestniczenie w jakims swiecie zaklada

wyjscie ze zwyklego trwania czasowego, celem wlaczenia

sie w czas mityczny, reaktualizowany przez owo swieto.

." Czas sakralny daje sie wiec bez konca odzyskiwac,bez

. konca powtarzac. Z pewnego punktu widzenia mozna by

powiedziec, ze czas ten nie plynie, ze nie stanowi nieod-

wracalnego trwania. Jest to czas par excellence ontolo-

giczny, parmenidejski, ~zawsze tozsamy z ~amym soba,

nie zmienia sie ani nie wyczerpuje. Przy kazdym okreso-

WYli}'swiecie odnajduje sie ten ~a~ czas sakralny, ten

sam, który objawil sie poprzez SWleto zeszl~ro~z~e czy

swieto sprzed wieku: jest ta czas stworzony I uswlecony

przez bogów w .tra~cie ich ~esta - dzi~l: k~óre sw~eto

wlasnie reaktuahzuJe. InnymI slowy, w"swlecle odnaJdu-

jemy pierwsze poj awienie sie czasu swiete-

g o, takie, jakie dokonalo sie ab origine, in i/lo tempore.

Bo swiety czas, w którym odbywa sie swieto, nie istnial

przed gesta, dzielami boskimi~~onymi przez

owo swieto. Stwarzajac rózne lzeczywistosci, które dzis

skladaja sie na swiat, bogowie ustanowili takze c z a s

s w i e t y, gdyz czas wspólczesny jakiemus dzielu stworze-

nia byl z natury rzeczy uswiecony przez obecnosc i dzia-

lalnosc boska.

Czlowiek relig!jny zyje wiec w dwu rodzajach czasu, z

których wazniejszy, czas swiety, wystepuje pod paradok-

salnym aspektem czasu okreznego, odwr~calnego i daja-

cego sie odzyskiwac jako 'rodzaj wiecznej mitycznej te-

razniejszosci, w która czlowiek wlacza sie, okresowo za

posrednictwem obrzedów. Ta postawa wobec czasu wy-

starczy dla, odróznienia czlowieka religijnego od niereli-

gijnego: czlowiek religijny nie chce zyc w czasie okresla-

nym przez jezyk wspólczesny jako "terazniejszosc histo-

ryczna"; stara sie osiagnac czas swiety, Etóry pod pewny-

mi wzgledami mozna przyrównac do "wiecznosci".

Trudniej byloby w kilku slowach Sp!-e~x~~o~wac,

on takze zna pewnego rodzaju nieciaglosc i niejednorod-

nosc czasu. Dla niego takze, poza monotonnym raczej

czasem pracy, istnieje czas rozrywek, "czas odswietny".

On takze zyje wedlug róznorodnych rytmów czasowych i

zna czasy o róznej intensywnosci - gdy slucha ulubionej

muzyki albo zakochany czeka na wybrana osobe badz tez

spotyka ja, doswiadcza niewatpliwie innego rytmu czaso-

wego, niz gdy pracuje lub sie nudzi.

Zachodzi tu jednak zasadnicza róznica w porównaniu

z czlowiekiem religijnym: zna on interwaly "swiete", któ-

re nie przynaleza do trwania czasowego, jakie je poprze-

dza lub po nich nastepuje, które maj,! calkowicie od-

mienna strukture i odmienne pochodzenie, gdyz jest to

praczas uswiecony przez bogów, czas, który dzieki swietu

moze sie "uterazniejszyc". Dla czlowieka niereligijnego

niedostepna jest ta pozaludzka jakosc czasu liturgiczne=--.

go. Dla czlowieka niereligijnego czas nie moze zawierac i

ani przerw, ani tajemnicy: stanowi on wymiar egzysten-I

cjalny czlowieka, a jest zwiazany z jego wlasnym istnie-I

niem, ma wiec poczatek i koniec, jakim jest smierc, uni-I

cestwienie istnienia. Jakakolwiek wiec bylaby wieloscJ

rytmów czasowych, jakich doswiadcza, oraz rózne ich na-

silenie, czlowiek niereligijny wie, ze chodzi zawsze o do-

swiadczenie ludzkie, w które nie moze wpisac sie zadna

obecnosc boska.

Dla czlowieka religijnego natomiast swieckie trwanie

czasowe moze byc okresowo zatrzymane przez wkrocze-

nie - za posrednictwem obrzedów - czasu swietego,

niehistorycznego (w tym sensie, ze nie nalezy on do tera-

zniejszosci historycznej). Podobnie jak kosciól stanowi

przeskok miedzy poziomami w swieckiej przestrzeni

wspólczesnego miasta, nabozenstwo religijne, które od-

bywa sie w jego obrebie, oznacza przerwanie swieckiej

ciaglosci czasowej: nie jest to juz aktualny czas historycz-

ny, czas przezywany na przyklad na sasiednich ulicach i

,J'.

);

,OJ

! Y.

' !o'

.'~,

'I'

i l'

'.~.

czym

jest czas dla czlowieka niereligijnego ~potczesnych spo-

leczenstw. Nie chodzi nam tu o wspólczesne filozofie cza-

su ani o pojecia, jakich dla swoich celów uzywa wspól-

czesna nauka. Nie chodzi nam o porównywanie syste-

mów czy filozofii, lecz postaw egzystencjalnych. Otóz je-

sli idzie o czlowieka niereligijnego, mozna stwierdzic, ze

~..

l:.

{ 1>

'S!

'~(

.~~

po omac , a e czas,

. .

h l

W któ ry m uplynelo historyczne ist-

/ .

zany jest za zyjaca jednostke, która rodzi sie, rozwija i

zamiera ostatniego dnia roku, aby odrodzic sie z nowym

rokiem/-' Przekonamy sie, ze takie o d r o d z e n i e t o

narodziny, ze kosmos odradza sie co roku, bo z kaz-

dym nowym rokiem czas zaczyna sie ab initio.

Zwiazki kosmiczno-czasowe sa natury religijnej: kos-

mos daje sie przyrownac do czasu kosmiczne o r "),

g yz oba sa rzeczywistosciami sakralnymi, dzielami bozy~-

C h ry stusa czas Uswlecony przez Jego nau-

meme ezusa

' 'erc i zmartwychwstame.

uSlmy Je nak

kI, me e, sml

- .

l .,..

d t

. d' c ze Przyklad ten me uwy a ma ca ej rozmcy,

stwler Zl ,

, .

k . , .

. ka zachodzi miedzy czasem sWlec lm a czasem SWle-

~;m: w odróznieniu od innych religii, chrzescijanstwo w

istocie odnowilo doswiadczenie i pojecie czasu liturgicz-

nego, stwierdzajac historycznosc osoby Chrystusa. Dla

wierzacego liturgia odbywa sie w c z a s i e h i s t o r y c z -

nym, uswieconym przez wcielenie Syna Bo-

z e g o. Czas swiety, okresowo reaktualizowany w reli-

giach przedchrzescijanskich (zwlaszcza w religiach archa-

icznych), to c z a s m i t Yc z n y, praczas, którego nie mo-

zna identyfikowac z przeszloscia historyczna, c z a s p 0-

czatkowy w tym sensie, ze nagle wytrysnal, ze-nie byl

poprzedzony przez zaden inny czas, gdyz zaden czas nie

mógl istniec p r z e d w y s t a P i e n i e m r z e c z y w i s t o -

s ci, o jak i e j m i t o P o w i a da.

To ~lasnie archaiczna koncepcja czasu mitycznego in-

teresuje nas tu nade wszystko. Z kolei przekonamy sie,

jakie odmiany wnosi tu judaizm i chrzescijanstwo.

~ U mektorych plemion pólnocnoamerykanskich ten

zwiazek kosmiczno-czasowy ujawnia sie w samej struktu-

rze sakralnych budowli. Wobec tego, ze swiatynia stano-

wi obraz swiata, zawiera ona równiez symbolike czasowa.

Stwierdza sie to np. u Algonkinów i u Siuksów. Ich swie-

ta chata, która - jak przekonalismy sie - przedstawia

swiat, symbolizuje zarazem rok. Rok bowiem pojmowa-

ny jest jako bieg poprzez cztery strony swiata, zaznaczo-

ne przez cztery okna i czworo drzwi swietej chaty. Ludzie

z plemienia Dakota mówia: [Rok to ~r~ w~ko19 swia-

~to znaczy wokolo ich swietej chaty, która jest imago

mundi.29

W Indiach znajdujemy przyklad jeszcze oczywistszy.

Widzielismy, ze postawienie oltarza jest równoznaczne z

powtórzeniem kosmogonii. Otóz teksty dodaja, ze "ol-

tarz ognia to rok", i wyjasniaja w tym sensie jego symbo-

like czasowa: 360 cegiel obudowy odpowiada 360 nocom

roku, a 360 cegiel jadzusmati - 360 dniom (Siatapatha-

brahmana, X, 5, IV, 10 itp.). Innymi slowy, przy kazdym

stawianiu oltarza ognia nie tylko odtwarza sie swiat, ale

"buduje sie rok": regeneruje sie czas tworzac go od

nowa. Skadinad utozsamia sie rok z Pradzapati, bogiem

kosmicznym; tak wiec z kazdym nowym oltarzem zasila

sie Pradzapati, to znaczy podsyca sie swietosc swiata. Nie

chodzi o czas swiecki, o zwykle trwanie czasowe, ale

TEMPLUM - TEMPUS

Zacznijmy od paru faktów, które od razu ukaza nam po-

stawe czlowieka religijnego wobec czasu. Istotna uwaga

wstepna: w licznych jezykach autochtonów Ameryki Pól-

nocnej okreslenie "swiat" (kosmos) jest uzywane takze w

sensie "rok". lokuci powiadaja: "swiat przeminal", chcac

powiedziec "uplynal rok". Ludzie z plemienia Juki okre-

slaja "rok" tym samym terminem co "ziemia" lub

"swiat". Mówia, podobnie jak Jokuci: "ziemia przemine-

la", gdy uplynal rok. Slownictwo ujawnia religijny zwia-

zek miedzy swiatem a czasem kosmicznym/'Kosmos uwa-

29 W. Miiller, Die blaue Hiltte, Wiesbaden 1954, s. 133.

o uswiecenie czasu kosmicznego. Stawiajq,c oltarz dq,zy

sie do uswiecenia swiata, a wiec do wpisania go w czas

sakralny. - . .

Analogicznq, symbolike .czas~,,:q, odn~jduj~~y w sym-

bolice kosmologicznej sWIq,tym JerozolImskIej. Wedlug

Józefa Flawiusza (Starozytnosci zydowskie, III, VII, 7),

dwanascie chlebów lezq,cych na stole oznaczalo dwanas-

cie miesiecy roku, a swiecznik siedemdziesiecioramienny

przedstawial "dekany" (to znac;zy zodiakalny podzial

siedmiu planet na dziesietne).;, Swiq,tynia byla imago

mundi; znajdujac sie w "srodku swiata", w Jerozolimie,

uswiecala nie tylko caly kosmos, ale takze "zycie" kosmi-

czne, to znaczy czasl '

Hermannowi Usenerowi przypadla zasluga wyjasnie-

nia pokrewienstwa etymologicznego miedzy templum a

tempus, co uczynil interpretujac te dwa terminy za pomo-

ca pojecia "intersekcji" (Schneidung, Kreuzigung)30. Dal-

sze badania pozwolily blizej sprecyzowac to odkrycie:

niec, ale takze te szczególna wlasc~wosc, ze mógl "odra-

dzac sie" w postaci nowego roku./Z kazdym nowym ro-

,i)~Templum oznacza aspekt przestrzenny, tempus aspe1s:t

/ czasowy ruchu widnokregu w przestrzeni i w czasie. '~;)/

Glebszy sens tych faktów wydaje sie nastepujacy: dla

czlowieka religijnego z kultur archaicznych s w i a t o d-

nawia

kiem mógl zai,stniec nowy czas, czysty i swiety - bo jesz-

cze nie zuzyty.

A czas odradzal sie, rozpoczynal od nowa, gdyz z kaz-

dym nowym rokiem swiat byl od nowa tworzony. Stwier-

dzilismy w poprzednim rozdziale istotne znaczenie mitu

kosmogonicznego jako wzorca wszelkiego rodzaju two-

rzenia i budowania. Dodajmy, ze kosmogonia obejmuje

takze stworzenie swiata. Wiecej, wobec tego, ze kosmo-

gonia jest archetypem wszelkiego tworzenia, czas kos-

miczny, "wytryskajacy" za sprawa kosmogonii, jest wzor-

cem wszelkich innych czasów, to znaczy czasów wlasci-

wych róznym kategoriom istnienia. Wyjasnijmy:;fllaczlo-

wieka religijnego kultur archaicznych wszelkie tworzenie,

wszelkie istnienie zaczyna sie w czasie: p ó kij a kas

rzecz nie zaistniala, nie mógl tez istniec jej

c z a s. Dopóki nie zaczal istniec kosmos, nie bylo tez cza-

su kosmicznegql Dopóki nie zaczal istniec jakis gatunek

roslin, nie istnial czas, za którego sprawa roslina teraz ro-

snie, owocuje i ginie. Dlatego to czlowiek archaiczny wy-

obraza sobie, ze wszelkie tworzenie mialo miejsce n a

p o c z a t k u c z a s u, i n p r i n c ip i o. ~s wytrysnal

wraz z pierwszym pojawieniem sie nowej kategorii bytów

istniejacych.

sie co roku; innymi slowy, z kazdym

no-

wym rokiem swiat odzyskuje swa pierwotna

s w i e to s c, wlasciwa mu w chwili, gdy wychodzil z rak

stwórcy. Symbolike te mozna wyraznie wyczytac ze

struktury architektonicznej sanktuariów. Wobec tego, ze

swiatynia jest zarazem miejscem par excellence swietym i

obrazem swiata, uswieca ona caly kosmos i równoczesnie

uswieca zycie kosmiczne/Otóz to zycie kosmiczne bylo

wyobrazone w postaci linii kolistej utozsamianej z ro-

kiem/R.ok byl zamknietym kolem: mial poczatek i ko-

! r~O;/4'v1

cU.!ed rJU1lr~Pf-MI' ~ hAM~er/ !-Il; IJ~n"-bY,a)-f>1AJ;

i'l-1'-eli!e#<jcJt

~~~--

/f DOROCZNE POWTARZANIE KOSMOGONII

Mit kosmogoniczny opowiada, jak doszlo do istnienia

swiata. W Babilonie, w trakcie ceremonii akitu, która

swiecono wostatnich dniach starego i pierwszych nowego

roku, recytowano uroczyscie poemat o stworzeniu, Enu-

ma elish. Poprzez obrzedowa recytacje reaktualizowano

walke miedzy Mardukiem a potworem morskim Tiamat,

30 H. Usener, G6tternamen, Bonn 1920 (wyd. 2), s. 191 i nast.

31 W. Miiller, Kreis und Kreuz, Berlin 1938, s. 38; por. takze s. 33 i

nast.

~a-

G1~

walke, która odbyla sie ab origine i dzieki ostatecznemu

zwyciestwu boga polozyla kres chaosowi. Marduk stwo-

rzyl swiat z pocwiartowanego ciala Tiamat, a czlowieka z

krwi demona Kingu, glównego sojusznika Tiamat. Do-

wody na to, ze owo upamietnienie aktu stworzenia bylo

w istocie r e a k t u a l i z a c ja kosmogonii, znajdujemy za-

równo w obrzedach, jak w formulach wypowiadanych w

trakcie ceremonii.

Tak wiec walka miedzy Tiamat a Mardukiem byla od-

grywana przez dwie grupy zmagajacych sie z soba akto-

rów, a ceremonial ów odnajdujemy u Hetytów, takze

w ramach nowoczesnego scenariusza dramatycznego, u

Egipcjan i w Ras Shamra/ Walka miedzy dwiema grupa-

mi aktorów p o w t a r z a l a p r z e j s ci e, o d c h a o s u d o

k o s m o s u, aktualizowala ~~W~ Wydarzenie mi-

tyczne stawalo sie znów te'razIiieJsze. "Oby nadal

pokonywal Tiamat i skracal dni jego!" - wolal kaplan

odprawiajacy nabozenstwo. Walka, zwyciestwo i akt

stworzenia dzialy sie w t e j w las n i e c h w i li, h i c e t

nU,nc.

-/Skoro Nowy Rok jest reaktualizowaniem kosmogonii,

implikuje on podjecie czasu u jego poczatku,

to znaczy odrestaurowanie praczasu, czasu czystego,

tego, który istnial w chwili stworzenia. Dlatego to wlas-

nie z'okazji Nowego Roku dokonuje sie "oczyszczen" i

wypedzania grzechów, demonów czy bodaj kozla ofiar-

nego.' Chodzi bowiem nie tylko o rzeczywiste zawieszenie

jakiegos interwalu czasowego i rozpoczecie innego inter-

walu (jak sobie to wyobraza np. czlowiek wspólczesny),

ale takze o unicestwienie minionego roku i czasu, który

uplynal. Taki zreszta jest sens oczyszczen obrzedowych:

spalenie, anulowanie grzechów i bledów jednostki i

wspólnoty, a l'}iezwykle "oczyszczenie".

Nawroz -Nowy Rok perski - upamietnia dzien, w

którym mialo miejsce stworzenie swiata i czlowieka.. To

w dniu swieta Nawroz dokonywalo sie "odnowienie stwo-

rzenia", jak powiada arabski historyk Albiruni. Król

obwieszczal: "Oto nowy dzien nowego miesiaca nowego

roku: trzeba odnowic to, co zostalo zuzyte przez czas."

Czas zuzyl istote ludzka, spolecznosc, kosmos, a ów nisz-

czycielski czas byl czasem swieckim, trwaniem w scislym

znaczeniu slowa: trzeba go obalic, aby reintegrowac

chwile mityczna, gdy swiat zaistnial, nurzajac sie w czasie

mocnym, czystym, swietym. Unicestwienia minionego

czasu swieckiego dokonywalo sie za posrednictwem

obrzedów oznaczajacych cos w rodzaju "konca swiata".

Wygaszenie ognia, powrót dusz zmarlych, zaklócenie po-

rzadku spolecznego w czasie saturnaliów, swoboda ero-

tyczna, orgie itp. - symbolizowaly regres kosmosu do

chaosu. Potwór morski Tiamat, symbol mroków, tego, co

bezksztaltne, co nie objawione, wstawal z martwych i

znów zaczynal zagrazac. Swiat, który przez rok istnial, w

i s t o ci e ginal. Poniewaz znów zjawial sie Tiamat, kos-

mos podlegal unicestwieniu i Marduk musial stworzyc go

po raz wtóry, na nowo pokonujac Tiamat.32

Znaczenie owego okresowego regresu swiata w modal-

nosc chaotyczna bylo nastepujace: wszystkie grzechy

roku, wszystko, co czas zbrukal i zuzyl, podlegalo unice-

stwieniu w sensie fizycznym slowa. Uczestniczac symboli-

cznie w unicestwieniu i odtworzeniu swiata, czlowiek tak-

ze byl stworzony od nowa: odradzal sie, poniewaz rozpo-

czynal nowe istnienie. Z kazdym nowym rokiem czlo-

wiek czul sie coraz bardziej wolny i czysty, gdyz uwalnial

sie od brzemienia grzechów i bledów. Odzyskiwal mity-

czny czas stworzenia, a wiec czas swiety i mocny: swiety,

bo przeistoczony przez obecnosc bogów; mocny, albo-

wiem byl to wlasny, wylaczny czas najgigantyczniejszego

32 Jesli idzie o obrzedy noworoczne, por. M. Eliade, Le Mythe de

l' Eternel Retour, s. 89 i nast.

7 - Sacrum,..

Eliade, Mircea - Czas święty i mity (wersja pełna).pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: