27_2_skarby.pdf

(6514 KB) Pobierz

P o d k a r P a c k i e

Numer 11 czasopisma współfinansowanego przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu

Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Współpracy Transgranicznej

Rzeczpospolita Polska – Republika Słowacka 2007–2013

969057440.088.png

969057440.099.png

969057440.110.png

969057440.001.png

969057440.011.png

969057440.022.png

969057440.033.png

969057440.044.png

969057440.049.png

969057440.050.png

969057440.051.png

969057440.052.png

969057440.053.png

969057440.054.png

969057440.055.png

969057440.056.png

969057440.057.png

969057440.058.png

969057440.059.png

969057440.060.png

969057440.061.png

969057440.062.png

969057440.063.png

969057440.064.png

969057440.065.png

969057440.066.png

969057440.067.png

969057440.068.png

969057440.069.png

969057440.070.png

969057440.071.png

969057440.072.png

2 Z apomniane historie

tekst Wiesław Plezia, fot. Ignacy Bełch

„ odczytane ”

ze szklanych negatywów

W śród szklanych negatywów zakładu fo-

tograficznego Ignacego i Stanisława

Bełchów z Zawadki znajdują się także

te wykonane w latach międzywojnia w Żyznowie,

gdzie po 1924 roku wraz z rodziną mieszkał Igna-

cy Bełch. Był on organistą w miejscowym koście-

le, prowadził gospodarstwo rolne i fotografował.

Sądzić należy, że nie było ważniejszej uroczystości

kościelnej, patriotycznej czy kulturalnej, której nie

uwieczniłby na szklanych negatywach. Dziś w zbio-

rach jego synowej Marii Bełch znajduje się ich po-

nad 500. Zostały one już opracowane i są dostępne

w wersji elektronicznej. Niestety wiele z nich nie

zostało jednak „rozczytanych”. Są jednak i takie

zdjęcia, na których można z dużą dozą prawdopo-

dobieństwa rozpoznać osoby i zdarzenia, w których

brały udział. Oto jedno z nich.

W Żyznowie już od 1922 roku istniało Koło

Młodzieży im. Świętego Stanisława Kostki, które

prowadziło bardzo bogatą działalność kulturalną.

Wielkim powodzeniem cieszyły się wystawiane

corocznie w okresie Świąt Bożego Narodzenia ja-

sełka, przygotowywane przez kierownika szkoły

Edwarda Łabuckiego. Jak pisze ks. Stanisław Pią-

tek w książeczce Żyznów, Bonarówka – na szlaku

architektury drewnianej, pierwsze przedstawienie

miało miejsce w kamienicy Kryspina Wieszczka.

Natomiast po 1924 roku następne odbywały się

w dużej sali, którą Spółka „Jedność” i Koło Mło-

Jan Wieszczek z „Ogrodu”

Żródło: ks. S. Piątek, Żyznów,

Bonarówka – na szlaku architektury

drewnianej, Żyznów 2008

dzieży wybudowały wspólnie na zebrania, zabawy

i przedstawienia. Znajdowała się ona przy drodze

i potoku (naprzeciw obecnego Domu Ludowego).

Ksiądz Piątek prezentuje też portret (popiersie) Jana

Wieszczka z „Ogrodu” w roli króla Heroda. Postać

oprócz obfitych wąsów i długiej brody ma na głowie

charakterystyczną koronę. Taką samą jak na zdjęciu

ze szklanego negatywu Ignacego Bełcha, tym razem

w całej swej okazałości. Sądzić należy, że druga po-

stać to także jeden z aktorów z żyznowskich jasełek.

To osoba, która wcieliła się w rolę jednego z trzech

Mędrców, o czym świadczy zdobiona arabskim pi-

smem wyjątkowego kroju tiara i księga w jego dło-

niach. Podobieństwo rysów twarzy wskazuje, że to

także Jan Wieszczek z „Ogrodu”. n

Ako vyzerá každodennosť obce a hradu ra-

ného stredoveku? Čím sa charakterizovali vteda-

jšia viera a pohrebné zvyky? Ako sa rozvíjalo re-

meslo a obchod? Odpovede na tieto otázky bude

možné nájsť na archeologickej výstave dostupnej

v Regionálnom múzeu v Stalowej Woli. Približne

300 exponátov z celého Poľska, multimediálne

prezentácie, ikonografia – sú dôležité preto, aby

sa priblížili historické udalosti začiatkov nášho aby

sa priblížili historické udalosti začiatkov nášhoffsf

RZESZÓW

Strzyżów

Żyznów

969057440.073.png

969057440.074.png

969057440.075.png

969057440.076.png

969057440.077.png

969057440.078.png

969057440.079.png

969057440.080.png

969057440.081.png

969057440.082.png

969057440.083.png

969057440.084.png

969057440.085.png

969057440.086.png

969057440.087.png

969057440.089.png

969057440.090.png

969057440.091.png

969057440.092.png

969057440.093.png

969057440.094.png

969057440.095.png

969057440.096.png

3

s pis treści

o d r edakcji

2

Z apomniane historie

„Odczytane” ze szklanych

negatywów

Drodzy Czytelnicy

Wiesław Plezia

4

W yWiad

Etniczny kocioł Podkarpacia

Jacek Stachiewicz

Praktycznie nigdy redakcja „Skarbów Podkarpackich” nie miała

problemów z tekstami. Zawsze był ich mały zapas, co pozwalało

na wybór ciekawszych materiałów, ale też dawało czas na szuka-

nie odpowiedniej jakości zdjęć, archiwalnych fotografii czy map.

Od momentu uruchomienia działu „Zapomniane historie” prak-

tycznie nie ma tygodnia, aby nie przychodziły mailem, listem

czy poprzez słuchawkę telefonu propozycje nawiązania współpra-

cy. Często od zawodowych historyków, studentów, ale także regio-

nalistów i pasjonatów.

Okazuje się więc że to, co było mocną stroną „Skarbów” – propagowanie spuścizny dziedzic-

twa kulturowego regionu – możemy wzmocnić drugą „nogą”, czyli faktami z dawnej i całkiem

bliskiej historii. Jej wspólnym elementem jest „zapomnienie”, brak sensacyjnej atrakcyjności, a tak-

że archaiczność. Bo czy może być coś ciekawego w historii zajmowania terenów obecnego Pod-

karpacia przez Słowian półtora tysiąca lat temu? Może, co najlepiej udowadnia wywiad z prof.

Michałem Parczewskim, który czyta się z zainteresowaniem godnym powieści sensacyjnej. Za

wywiadem idzie opowieść, posiłkująca się szeregiem cytatów m.in. z Jana Długosza, o krwawej

polsko-ruskiej bitwie w 1266 r., która odbyła się w okolicach Rzeszowa, ale nie wiadomo dokładnie

gdzie. Dywagacje autora o jej miejscu wydają się logiczne, ale dopóki nie sprawdzi ich łopata

archeologa, będą tylko ciekawymi przypuszczeniami.

Przyjęliśmy, że górną granicą tematów historycznych obecnych w „Skarbach” będzie I wojna

światowa. A że trwają prace nad wytyczeniem ogólnopolskiego szlaku turystycznego, prezen-

tujemy epizody z wojennych zmagań, które miały miejsce na terenie naszego województwa.

Cykl „Nekropolie wojenne” na stałe zagości na naszych łamach. Tak samo jak powoli kończony

cykl o żydowskich kirkutach.

Nikogo przekonywać nie trzeba, że cerkiew w Radrużu jest jednym z najcenniejszych za-

bytków regionu. Ale że zabytkiem, przez swoją unikalność, nie mniej cennym jest także most

kamienny w Iwoniczu Wsi, to już nie dla wielu tak oczywiste zagadnienie. Most pełniący swoją

funkcję nieprzerwanie od 1782 r., który sprostał kawalkadzie radzieckich czołgów, to fenomen na

mapie zabytków techniki Podkarpacia. I o ile cieszy, że cerkiew w Radrużu ma wreszcie po pół wie-

ku swojego dobrego gospodarza w postaci Muzeum Kresów w Lubaczowie, to warto, aby takiego

dobrego ducha znalazł i most – najstarszy, jaki przetrwał w województwie.

10

h istorie Zapomniane

Zagadka miejsca bitwy sprzed 750 lat Bronisław Wilk

14

s potkanie Z dZiełem

Włoski krajobraz Asselyna

Barbara Adamska

20

n ekropolie Wojenne

Kwatera Tyrolskich Strzelców Cesarskich

w Kamieniu

Sławomir Kułacz

22

d obra uratoWane

Cerkiew na kresach Podkarpacia Janusz Mazur

25

t o też są Zabytki

Galicyjskie fajki gliniane

Andrzej Potocki

28

t o też są Zabytki

Bakelitowa historia codzienności

Paweł Pasterz

30

Z pracoWni konserWatora

Matka Boska Rzeszowska Ewelina Dziopak-Gruszczyńska

33

n ekropolie

Zniszczone, nie zapomniane

Paweł Kazimirowicz

fot. Jerzy Wygoda

34

j udaica

Edukacja historyczna

36

m uZealnictWo

O szlachetnej sztuce konserwacji Lucyna Czarska

Marta Trojanowska

Krzysztof Zieliński

39

Z abytki techniki

Iwonicki „Ponte Vecchio”

Ewa Lorentz

dwumiesięcznik bezpłatny

nr 2(27), III–IV 2011, Rzeszów

ISSN 1898-6579

42

t o też są Zabytki

Kartki pamięci

Izabela Fac

44

P o d k a r P a c k i e

m uZealnictWo

Matki, żony i… traktorzystki – czyli o Polkach

w socrealizmie

Anna Garbacz

Wydawca: Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju i Promocji Podkarpacia „Pro Carpathia”

Redakcja: 35-074 Rzeszów, ul. Gałęzowskiego 6/317, tel./fax: 017 852 85 26

e-mail: krzysiek@procarpathia.pl; www.skarbypodkarpackie.pl; www.procarpathia.pl

Redaktor naczelny: Krzysztof Zieliński

Współpraca: B. Adamska, M. Babicz, L. Czarska, E. Dziopak-Gruszczyńska, I. Fac, A. Garbacz, P. Kazimirowicz,

S. Klobossa, S. Kułacz, E. Lorentz, E. Łukuś, E. Marszałek, J. Mazur, J. Opioła, A. Pajęcka, P. Pasterz, P. Pietrzyk,

W. Plezia, A. Potocki, J. Stachiewicz, J. Stankiewicz, M. Trojanowska, B. Wilk, J. Wygoda,

Opracowanie graficzne, łamanie: KORAW Dorota Kocząb

Druk: GRAFMAR Kolbuszowa Nakład: 2000 egz.

Tłumaczenie na jęz. słowacki: Agencja Usług Językowych

TRANSLATOR Roman Golesz

Redakcja nie zwraca materiałów nie zamówionych i zastrzega sobie

prawo redagowania nadesłanych tekstów.

Kopiowanie i rozpowszechnianie publikowanych materiałów

wymaga zgody Wydawcy.

© Copyright by Stowarzyszenie „Pro Carpathia”

46

n a turystycZnym sZlaku

W krainie wiatru i nafty

Agnieszka Pajęcka

47

s karby s łoWacji

Z kart historii

oprac. Przemysław Pietrzyk

Numer 11 czasopisma wydanego w ramach projektu

„Turystyka bez granic – wzmocnienie współpracy

transgranicznej w turystyce w oparciu

o zrównoważony rozwój środowiska”

Na okładce: wielkanocne kartki świąteczne

ze zbiorów krzysztofa Zielińskiego; fot. Piotr kocząb

969057440.097.png

969057440.098.png

969057440.100.png

969057440.101.png

969057440.102.png

969057440.103.png

969057440.104.png

969057440.105.png

969057440.106.png

969057440.107.png

969057440.108.png

969057440.109.png

969057440.111.png

969057440.112.png

969057440.113.png

969057440.114.png

969057440.115.png

969057440.116.png

969057440.117.png

969057440.118.png

969057440.119.png

969057440.120.png

969057440.121.png

969057440.122.png

969057440.123.png

969057440.124.png

969057440.125.png

969057440.126.png

969057440.127.png

969057440.128.png

969057440.129.png

969057440.130.png

4

W yWiad

etniczny kocioł Podkarpacia

Karpat od dolnego Dunaju do górnej Wisły, wyszła

w połowie VI w. spod pióra Jordanesa, poddanego

bizantyjskiego. Każdy specjalista, jeśli dąży do wia-

rygodnej rekonstrukcji dziejów, musi znać te donie-

sienia i korzystać z wszystkich zapisów: łacińskich,

bizantyjskich, arabskich, starosłowiańskich, ży-

dowskich, niemieckich, czeskich i wreszcie ruskich.

Jest specjalny powód, aby zatrzymać się nad tymi

ostatnimi. Plemiona zamieszkujące teren obecne-

go województwa podkarpackiego, wówczas raczej

jeszcze ani wschodnio-, ani zachodniosłowiańskie,

zostały u schyłku X w. brutalnie rozdzielone przez

granicę państwową. Odtąd przez niemal cztery

stulecia Ruś sięgała po Rzeszów i Krosno włącz-

nie. Między innymi dlatego ważnym źródłem są

dla nas latopisy ruskie, w tym najstarszy – Powieść

doroczna – dawniej zwany „Latopisem Nestora”, ale

też i te powstałe później. Archeolog, który próbuje

w sposób miarodajny odtwarzać dzieje wcześniej-

szego średniowiecza, musi łączyć umiejętnie wyni-

ki swojego „dłubania w ziemi” z treścią przekazów

pisanych. Uzupełnię to stwierdzeniem, że wschod-

nia część polskich Karpat, to z wielu powodów ka-

pitalny teren dla pracy archeologa-mediewisty, za-

równo terenowej, jak i tak zwanej gabinetowej.

Tak kapitalny, że warto było porzucić dla nie-

go Kraków, jak Pan to zrobił?

Przez ostatnie 12 lat pracowałem równocześnie

w dwóch uczelniach – w moim macierzystym Uni-

wersytecie Jagiellońskim oraz w WSP, przekształ-

conej następnie w Uniwersytet Rzeszowski. To było

wyczerpujące i odbijało się na „produkcji” nauko-

wej, przyszła więc w końcu pora na męską decyzję.

Tak się składa, że moja aktywność terenowa w kar-

packiej części dorzecza Sanu datuje się od czasów

studenckich. Zdążyłem na przykład jeszcze wziąć

udział w archeologicznej penetracji dna przyszłego

Jeziora Solińskiego! Począwszy zaś od połowy lat

70. ubiegłego wieku, moje wykopaliska i badania

poszukiwawcze skupiały się już głównie w tej czę-

ści kraju. Z inicjatywy prof. Sylwestra Czopka po-

wstał Instytut Archeologii, w którego uruchamia-

niu i rozwijaniu mogłem uczestniczyć od początku.

W niezwykle krótkim czasie, w Polsce takie tempo

nie ma precedensu, uzyskaliśmy uprawnienia do

nadawania habilitacji, jako druga po Instytucie Hi-

storii placówka w Uniwersytecie Rzeszowskim.

Mistrzowie krakowscy, profesorowie: Rudolf Jam-

ka, Marek Gedl, Kazimierz Godłowski, nadali mi

formację naukową, którą się szczycę, i którą próbu-

ję przekazywać młodzieży archeologicznej w Rze-

szowie. Tyle o porzucaniu Krakowa, chociaż mu-

szę dodać, że tak całkiem pępowiny nie odciąłem.

Działam w paru komisjach naukowych PAU i PAN,

jestem też członkiem prezydium Społecznego Ko-

Profesor Michał Parczewski,

archeolog

Jacek Stachiewicz: – Wołosi naszli nasze Pod-

karpacie z południa, Niemcy, zwani później Głu-

choniemcami z zachodu, a kto ze wschodu?

Michał Parczewski: – Słowianie, to oczywiste.

Oni byli pierwsi, ale zaraz, zaraz… Pan zaczyna od

środka. Kolonizacje wołoska i niemiecka tzw. „wiej-

ska”, to najwcześniej wiek XIV, i to raczej jego druga

część, a Słowianie pojawili się nad Sanem może już

w drugiej połowie V, a najpóźniej z początkiem VI

stulecia. Jeśli ograniczyć pole naszych zaintereso-

wań tylko do okresu średniowiecza, bo archeolog

w swoich poczynaniach sięga oczywiście znacz-

nie głębiej w przeszłość, ale to, jak rozumiem, nie

będzie przedmiotem naszej rozmowy, to właśnie

przybycie naszych bezpośrednich

przodków otwiera tę epokę na zie-

miach polskich.

Dokumentujemy swoje dzieje,

nasi najwcześniejsi przodkowie

takiej możliwości nie mieli.

Nie mieli z prostej przyczyny, bo

nie potrafili pisać i czytać. Zmiana

rozpoczęła się dopiero w okresie

zakorzeniania się chrześcijaństwa

i budowania struktur państwo-

wych, co miało miejsce od schyłku

X do XII w. I wpierw dotyczyła wy-

brańców, księży oraz urzędników,

przy czym wśród „piśmiennych”

funkcjonariuszy państwowych też

przeważali wtedy reprezentanci

kleru. Aż do drugiej połowy X w.

jesteśmy zdani zatem wyłącznie na

wiadomości ze źródeł obcych. Na

przykład najstarsza relacja o sie-

dzibach „naszych” Słowian, które

ciągnęły się wówczas wzdłuż łuku

Zasięg Słowian w Europie

969057440.002.png

969057440.003.png

969057440.004.png

969057440.005.png

969057440.006.png

969057440.007.png

969057440.008.png

969057440.009.png

969057440.010.png

969057440.012.png

969057440.013.png

969057440.014.png

969057440.015.png

969057440.016.png

969057440.017.png

969057440.018.png

969057440.019.png

969057440.020.png

969057440.021.png

5

W yWiad

etniczny kocioł Podkarpacia

mitetu Odnowy Zabytków Krakowa. A fascynacja

regionem południowo-wschodniej Polski? Łańcuch

Karpat oraz splot wielu przyczyn historycznych

wyznaczyły mu rolę naturalnego pogranicza, a dla

każdego rasowego archeologa pogranicze jest za-

równo intrygujące, jak i inspirujące. Każdy rodzaj

pogranicza ma szczególny wpływ na losy wspólnot

ludzkich, czy to jako strefa kontaktowa różnych

krain geograficznych, lub szerzej przyrodniczych,

we wszystkich swoich niezwykle zróżnicowanych

przejawach, czy wreszcie – słabiej lub silniej z tymi

przyrodniczymi uwarunkowaniami powiązane –

rubieże kulturowe, etniczne, religijne, państwowe

etc. Tu ścierają się i najmocniej oddziaływają na sie-

bie wielkie zbiorowe potęgi: państwa, etnosy, syste-

my religijne. W naszym przypadku od końca X w.

trwa konfrontacja świata Zachodu z dziedzictwem

europejskiego Wschodu, chrześcijaństwa łacińskie-

go z bizantyjskim, często, chociaż nie zawsze, ob-

ciążona wzajemną wrogością.

Jest jeszcze jeden rodzaj swoistego „pogranicza”,

nie przestrzenny, tylko czasowy: to przełomowe

momenty dziejów, gdy wszystko ulega gwałtowne-

mu przyspieszeniu i nowa epoka zastępuje starą. To

wtedy na gruzach dotychczasowego porządku wy-

łania się nowy. Giną na przykład dawne struktury

plemienne i powstają zalążki narodów albo próch-

niejąca cywilizacja staje się łupem barbarzyńskich

najeźdźców i podłożem, na którym kształtują się

kultury odmienne od dotychczasowych wzorców.

Mam wewnętrzne przekonanie, że obserwacja

wszelkich takich pograniczy wyostrza perspektywę

poznawczą, ułatwia formułowanie właściwych py-

tań o stan badanej rzeczywistości. Skupiam swoją

uwagę na kilku ważnych problemach „pogranicz-

nych”. Najważniejsze, to praojczyzna i począt-

ki dziejów Słowiańszczyzny, a także mechanizm

i przebieg podziału świata słowiańskiego na odłam

wschodni i zachodni.

Podkarpacie jako pogranicze to główny po-

wód, który Pana tu przyciągnął?

Pogranicze to jest jeden z powodów, kto wie, czy

nie najważniejszy. Ale jestem także miłośnikiem

Karpat, im bardziej ku wschodowi, tym gorętszym.

Beskid Niski oraz Bieszczady z Pogórzami to mój

ukochany region. Niezapomniane lata szkolne spę-

dziłem w Dukli. Sentyment dla gór – tych gór! –

wiąże się jednak najściślej z aurą niezwykłości, z od-

wieczną rolą dorzeczy Sanu i Wisłoki jako strefy

kontaktowej obcych sobie wspólnot kulturowych.

Po amatorsku pociąga mnie zresztą również histo-

ria nowożytna i najnowsza tej części kraju. Wyko-

nując swój zawód łączę więc pod wieloma wzglę-

dami przyjemne z pożytecznym. W 1991 r. ukazała

się moja książka o początkach kształtowania się

polsko-ruskiej rubieży etnicznej w Karpatach,

w której postawiłem kilka istotnych pytań i próbo-

wałem na nie odpowiedzieć. Oto te kwestie: Kiedy

i skąd na teren dzisiejszego województwa podkar-

packiego przybyli Słowianie? Które partie gór i po-

górzy zasiedlili? Kiedy i dlaczego nastąpił podział

społeczności plemiennej na Słowian wschodnich

i zachodnich? Jaka jest geneza wschodniosłowiań-

skich górali karpackich, Bojków i Łemków? Jak się

okazało, każdy z tych problemów wywołuje ostre

spory i gorące dyskusje. Nietrudno też zgadnąć, że

w podtekstach debaty naukowej ujawniają się kon-

frontacyjne interesy narodowe. Parę lat później,

gdy jeszcze mieszkałem i pracowałem tylko w Kra-

kowie, no i nawet mi się nie śniło, że kiedykolwiek

zadomowię się nad Wisłokiem, zorganizowaliśmy

w Rzeszowie z profesorem Sylwestrem Czop-

kiem konferencję naukową pod hasłem „Początki

sąsiedztwa. Pogranicze etniczne polsko-rusko-

-słowackie w średniowieczu”. Pokłosiem był obszer-

ny tom pod tym samym tytułem. Dotychczasowa

dyskusja nie podważyła, jak się wydaje, moich kon-

cepcji w sprawie napływu Słowian na nasz teren,

a także co do ich późniejszych losów w Karpatach.

Skąd więc jesteśmy?

Dzisiejszy kształt świata słowiańskiego zaczął się

wyłaniać i krystalizować w IV–V w. n.e. w leśnych

ostępach dorzecza środkowego i górnego Dniepru.

Wówczas rozpoczęła się olbrzymia ekspansja Sło-

wian, która już w początkach VI w. osiągnęła linię:

górna Wisła – Karpaty – dolny Dunaj. W połowie

VII w. plemiona słowiańskie zajmowały ogromne te-

969057440.023.png

969057440.024.png

969057440.025.png

969057440.026.png

969057440.027.png

969057440.028.png

969057440.029.png

969057440.030.png

969057440.031.png

969057440.032.png

969057440.034.png

969057440.035.png

969057440.036.png

969057440.037.png

969057440.038.png

969057440.039.png

969057440.040.png

969057440.041.png

969057440.042.png

969057440.043.png

969057440.045.png

969057440.046.png

969057440.047.png

969057440.048.png

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

22_3_skarby(1).pdf (10165 KB)
17_4_skarby(1).pdf (4293 KB)
08_1_skarby(1).pdf (5226 KB)
07_6_skarby(1).pdf (5166 KB)
skarby_35.pdf (6056 KB)

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin