problematyka.doc

Związek powieści z realiami dziewiętnastowiecznej polityki pruskiej

Krzyżaków pisał Sienkiewicz w latach 1897-1900, początkowo powieść ta ukazywała się w odcinkach w „Tygodniku Ilustrowanym”, dopiero później ukazało się wydanie książkowe. Polska od 1795 roku znajdowała się pod zaborami. Czas powstania powieści wiąże się bezpośrednio z wynaradawiającą polityką Prus pod rządami kanclerza Ottona Bismarcka, kiedy to Prusy wzmagają swoją politykę germanizacyjną. Polacy poddawani byli systematycznemu wynaradawianiu, cała działalność rządu pruskiego zmierzała do tego, aby Polacy zapomnieli o swoim pochodzeniu, aby czuli się Niemcami, aby myśleli jak Niemcy, mówili po niemiecku. Szczególnie drastycznej germanizacji poddana została oświata i szkolnictwo, język niemiecki stał się językiem urzędowym, obowiązywał w urzędach i sądach. Dla Sienkiewicza obrona przed wynarodowieniem, przed antypolską polityką Prus, była sprawą bardzo ważną. Już wcześniej w licznych swoich opowiadaniach poruszył problem germanizacji, można tu wymienić: Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela, Bartek Zwycięzca.

Powieść „ku pokrzepieniu serc“

Podobnie jak Trylogia, powieść Krzyżacy została napisana „ku pokrzepieniu serc”. Polska znajdowała się pod zaborami i Sienkiewicz uważał, że należy przypominać Polakom o ich narodowej tradycji, historii, o tym, co w tej historii było chwalebne. Krzyżacy mieli pokrzepić wątpią-ce w zwycięstwo i niepodległość serca polskie. Powieść obejmuje okres, w którym Polska, po bitwie pod Grunwaldem, stała się najpotężniejszym mocarstwem Europy. Schyłek polskiego średniowiecza (przełom XIV i XV w.) staje się punktem wyjścia do analizy współczesności. Sienkiewicz zauważa, że świadomość tradycji narodowej, narodowej kultury, jest doskonałą barierą przed zakusami germanizacyjnymi. Człowiek, który jest dumny z ojczystej historii, nie ulegnie wynarodowieniu. Sienkiewicz przedstawia Polskę w momencie jej zagrożenia przez zakon krzyżacki. Dzięki postawie polskiego rycerstwa, dla którego ojczyzna, obok honoru i Boga, była największą wartością, udaje się z owej opresji wyjść cało. Powieść ma niewątpliwą wartość propagandową i edukacyjną, poprzez pokazanie pozytywnych wzorów, uczy miłości ojczyzny. Autor pokazuje społeczeństwo, które w momencie zagrożenia potrafi zmobilizować wszystkie swoje siły przeciwko wrogowi. Jest to możliwe dzięki temu, że ówczesne rycerstwo dobro kraju stawia wyżej niż interesy prywatne. Jest to postawa godna naśladowania, zdaje się mówić Sienkiewicz, jeśli Polacy teraz, w momencie zagrożenia germanizacyjnego, zjednoczą się w walce, postawią wolność Polski na pierwszym miejscu, mogą osiągnąć wiele.

Ocena zakonu krzyżackiego

Prusy, z których polityką germanizacyjną Sienkiewicz walczy piórem, są spadkobiercami i kontynuatorami działalności krzyżackiej. W powieści obydwa obozy: polski i krzyżacki, zostały sportretowane kontrastowo. Z jednej strony przedstawia autor polskich rycerzy: mężnych, odważnych, honorowych, prawdomównych i uczciwych, z drugiej strony rycerzy zakonnych, którzy są okrutni, mściwi, podstępni, fałszywi, chciwi i wyniośli. Polacy chętni do walki w obronie ojczyzny, honoru, słusznej sprawy, walczą otwarcie i uczciwie, obca jest im zdrada i podstęp, tak chętnie stosowane przez Krzyżaków. Polacy znają kodeks rycerski i są mu wierni, nieprzestrzeganie zasad tego kodeksu jest dla nich równoznaczne z okryciem się hańbą. Na przykładzie Zawiszy Czarnego, postaci autentycznej, najsłynniejszego w owym czasie rycerza w Europie, pokazuje Sienkiewicz ówczesny ideał rycerski. Zawisza, a także Powała z Taczewa są wzorem do naśladowania dla innych rycerzy, także Zbyszka. Dla Polaków bardzo ważne są też wartości chrześcijańskie. W swojej wierze prości i czasami naiwni, wierzą jednak w Boga prawdziwie i głęboko, Bóg jest dla nich najwyższą wartością. Są bardziej pobożni i religijni od Krzyżaków, którzy są przecież zakonnikami i powinni żyć i postępować zgodnie z przykazaniami religii chrześcijańskiej. Tymczasem religijność Zakonu jest obłudna, wiarą chrześcijańską Krzyżacy posługują się w określonych celach: pod pozorem szerzenia chrześcijaństwa, nawrócenia pogańskich Litwinów i Żmudzinów na jedynie słuszną religię, mordują i dążą do podboju ich ziem. Religia ma dla nich znaczenie jedynie propagandowe, dzięki głoszeniu haseł o nawracaniu pogańskich ludów udaje im się przekonać do swojej polityki europejskich rycerzy, którzy przyjeżdżają, aby wspomóc Zakon w walce z pogaństwem (np. w powieści Fulko de Lorche, rycerz z Lotaryngii, szlachetny i uczciwy, który przekonawszy się naocznie o prawdziwych zamiarach Krzyżaków, przechodzi na stronę polską, pan de Fourcy, podstępnie zamordowany przez Krzyżaków, gdy staje się niewygodnym świadkiem). W swoich dążeniach zaborczych nie cofają się przed niczym, oskarżają Polaków, którzy sprzyjają Litwinom, o zdradę ideałów chrześcijańskich. Zbrodniczym Krzyżakom przeciwstawia autor Polaków, którzy dążą do rozpowszechniania chrześcijaństwa wśród Litwinów i Żmudzinów, ale chcą tego dokonać metodami pokojowymi, zgodnie z chrześcijańskimi przykazaniami, będą oni też bronić Litwinów i Żmudzinów przed agresją Zakonu.

Krzyżacy są nie tylko zakonnikami, są oni również rycerzami, powinni więc postępować zgodnie z normami rycerskimi, podobnie jednak jak nakazy religijne, zasady rycerskie są przez nich przestrzegane tylko wtedy, gdy jest im to wygodne, gdy jednak kodeks rycerski przeszkadza im w osiągnięciu celu, naginają go wtedy dla swoich potrzeb.

Pierwszą postacią krzyżacką, którą spotykamy w powieści, jest Kuno Lichtenstein, poseł krzyżacki, którego atakuje Zbyszko. Jawi się on w powieści jako człowiek zawzięty, bezlitosny i mściwy, pomimo licznych próśb nie chce przebaczyć Zbyszkowi. Jego postawa wywołuje oburzenie wśród Polaków, przebaczanie powinno być przecież cechą każdego chrześcijanina, nie mówiąc już o zakonniku. Hugo von Danveld, Zygfryd de Löwe, bracia Gotfryd i Rotgier, to Krzyżacy, którzy, nie mogąc pokonać Juranda ze Spychowa w uczciwej walce, porywają Danuśkę, jego ukochaną córkę, i podstępnie zwabiają Juranda do Szczytna, gdzie znęcają się nad nim straszliwie. Nie wahają się zabić podstępnie pana de Fourcy, gościa Zakonu, kiedy przeciwstawia się on haniebnemu planowi porwania i zamordowania Danuśki. Odpowiedzialnością za tę śmierć obarczają Hlawę, oskarżając go o zabójstwo. Takie postępowanie nie licuje z godnością rycerzy-zakonników, ale szlachetne ideały chrześcijańskie i rycerskie są Krzyżakom obce.

Etos rycerski

W średniowieczu, w którym rozgrywają się wydarzenia Krzyżaków, wytworzył się wzorzec i ideał rycerski, który istniał w całej chrześcijańskiej Europie. Rycerzy obowiązywał pewien kodeks moralny, któremu musieli się podporządkować. Najwyższymi wartościami dla rycerzy były: „Bóg, honor, ojczyzna”, w obronie tych wartości gotowi byli oddać życie: śmierć za ojczyznę i wiarę chrześcijańską była zaszczytem. Najgorszą rzeczą, jaka mogła spotkać rycerza, była utrata honoru na skutek złamania jakiegoś przykazania z kodeksu rycerskiego. Rycerz musiał być prawy, odważny, prawdomówny, wierny w przyjaźni, lojalny wobec swojego zwierzchnika, musiał dotrzymywać danego słowa. Wzorcami rycerskimi w powieści byli, wspomniani już wyżej, Zawisza Czarny, Zyndram z Maszkowic, Powała z Taczewa, również inni polscy rycerze przestrzegają norm rycerskich. Rycerzem się zostawało po uprzednim pasowaniu na rycerza; ceremonia pasowania na rycerza polegała na opasaniu pasem rycerskim, trzykrotnym uderzeniu mieczem po ramieniu oraz wręczeniu miecza. Rycerz często wybierał sobie damę serca, ślubował jej i służył odtąd wiernie, strzegąc jej bezpieczeństwa i czci. Powszechne były też turnieje rycerskie, na których rycerz mógł się wykazać odwagą i zręcznością.