We „Wskazówkach dla skautmistrzów” Baden-Powell napisał:
W tym trudnym wieku to co jest dobre dla młodzieńca szesnastoletniego nie jest tak dobre dla piętnastolatka, a dla trzynasto- bądź czternastolatka może być nawet złe... Chociaż wychowanie skautowe ma te same cztery cele w przypadku starszych i młodszych chłopców (charakter, umiejętności manualne, zdrowie, altruizm), to szczegóły działania różnią się w zależności od kolejnych etapów rozwoju dziecka.
Więc od samego początku program skautowy był przeprowadzany w sposób specyficzny dla każdej grupy wiekowej. Ale które z tych grup powinny być utrzymane? Metoda skautowa była pierwotnie przewidziana dla młodzieży w wieku od 12 do 16 lat. To dla młodych ludzi w tym wieku Baden-Powell zorganizował swój pierwszy, eksperymentalny obóz na wyspie Brownsea w 1907 roku. Wkrótce potem pojawiła się potrzeba rozszerzenia Ruchu na młodszych chłopców, na „Wilczki”, pierwotnie w wieku od 8 do 11 lat; potem na starszych chłopców „Wędrowników”, od 17 do 20 lat. Tradycyjnie skauting uznaje trzy główne okresy wiekowe: dzieciństwo (8-11); wiek młodzieńczy (12-16); młodość (17-20).
Wiele stowarzyszeń skautowych na całym świecie zachowało tradycyjny podział na trzy grupy wiekowe. Jednakże ważną częścią waszej pracy nad odnowieniem programu jest zadanie pytania czy podział wiekowy istniejący w waszej organizacji odpowiada różnym etapom rozwoju dziecka tak jak i podziałom wiekowym preferowanym przez system szkolnictwa oraz system społeczny w waszym kraju.
Ustalenie zrównoważonego i logicznego systemu grup wiekowych jest pierwszym warunkiem dla ustalenia celów wychowawczych i projektowania schematu rozwoju osobistego.
To czwarte narzędzie RAP-u (Odnowionego Podejścia do Programu) ma na celu towarzyszenie wam w tym zadaniu. W 10. rozdziale „Zielonej Wyspy” możecie przeczytać jak członkowie Narodowego Komitetu Programowego ustalili system podziału wiekowego dla ich stowarzyszenia i jakie problemy napotkali podczas wykonywania tego zadania.
1. Etapy rozwoju.
Psycholodzy zidentyfikowali wiele kolejnych etapów rozwoju dzieci i młodych ludzi. Różne
obszary rozwoju osobistego, które poznaliśmy wcześniej (fizyczny, intelektualny, emocjonalny, społeczny, duchowy oraz charakterologiczny) oddziałują na siebie w pewnych okresach aby stworzyć tymczasowy stan równowagi bądź nierównowagi, który nazywamy etapem. Te etapy reprezentują kolejne kroki w procesie integracji różnych obszarów rozwoju.
Chociaż można zaobserwować pewne stałe czynniki, etapy rozwoju nie są uniwersalne. Czynniki socjologiczne i ekonomiczne mają wpływ na czynniki czysto fizjologiczne i psychologiczne tworząc różne tempo i kroki zależnie od kultury i ery. Co więcej, zależnie od wybranych kryteriów (psychologicznych, społecznych, etc.) etapy rozwoju mogą być na różne sposoby analizowane.
Z tego powodu ważne jest regularne sprawdzanie odpowiedniości rozważanych etapów rozwoju i poddawanie ich rewizji tak aby odpowiedzieć możliwie najlepiej na potrzeby młodych ludzi. Od samego początku należy zauważyć, że młody człowiek to nie miniatura dorosłego. W każdym wieku on lub ona ma swe cechy charakterystyczne i zainteresowania. Dlatego też konieczne jest stopniowanie celów wychowawczych według potencjału osiągniętego przez młodą osobę.
Przed 7. rokiem życia:
Można zauważyć, że przed 7. rokiem życia zdolność dziecka do współpracy z grupą jest mocno ograniczona. Jest to bardzo ważna kwestia, którą należy wziąć pod uwagę jeżeli planujecie utworzenie programu dla tej grupy wiekowej. Jeden z kluczowych elementów metody skautowej (system grupowy) nie może być wprowadzony poniżej 7. lub 8. roku życia (Narzędzie RAP nr7).
Późne dzieciństwo:
Pewne etapy można łatwo rozpoznać, np. „późne dzieciństwo” pomiędzy 7/8 a 10/11 rokiem życia, które charakteryzuje się pewnym poziomem stabilności. Mówi się o tym nawet jako o „dziecięcej dojrzałości”. Dziecko jest zrelaksowane, akceptuje swoje ciało, wykazuje ciekawość intelektualną i łatwo integruje się z grupą. Jest to wiek zuchowy.
Okres dojrzewania:
Ta stabilność zostanie przerwana pomiędzy 10 a 12 rokiem życia (wcześniej u dziewcząt, później u chłopców) przez pojawienie się licznych zmian, zarówno na poziomie osobistym (przyspieszenie rozwoju fizycznego, rozpoczęcie okresu dojrzewania, nowy etap logicznego rozumowania) jak i na poziomie społecznym ( w wielu krajach ukończenie szkoły podstawowej i rozpoczęcie średniej). Psycholodzy nazywają to kryzysem wczesnego wieku młodzieńczego, co charakteryzuje się odrzuceniem zasad z dzieciństwa, kwestionowaniem autorytetu dorosłych, zainteresowaniem mniejszymi grupami społecznymi, etc.
Wiek młodzieńczy:
Pomiędzy 13 a 15 rokiem życia, wraz osiągnięciem dojrzałości płciowej i ustaleniem tożsamości płciowej oraz z rozwojem myślenia logicznego następuje nowy etap. Jednakże faza zmian, która rozpoczęła się w wieku 11 lub 12 lat trwa; dopiero w wieku 16 lub17 lat nowa równowaga zostaje stopniowo osiągnięta. Pomiędzy 11 a 16 rokiem życia trwa dosyć nieustabilizowany etap, podczas którego tempo rozwoju bardzo się różni zależnie od płci (dziewczęta szybciej osiągają dojrzałość) i od czynników społecznych i kulturowych. To wyjaśnia szeroki zasięg systemów podziałów wiekowych stosowanych przez stowarzyszenia. Jednakże różnice występują zwykle pomiędzy wczesnym (10/11-14/15) a późnym (14/15-17/18) okresem młodzieńczy. Potem rozpoczyna się młodość ze swoim najważniejszym wyzwaniem przyjmowania roli dorosłych i pełnej integracji ze społeczeństwem.
2. Grupy wiekowe.
Jak wspomniano powyżej, tradycyjny system składa się z trzech grup wiekowych:
· Zuchy, 6/7/8-11/12
· Harcerze, 11/12-16/17
· Wędrownicy/ Harcerze Starsi, 16/17-21/22
Ten system był w użytku bardzo długo i wciąż można go spotkać w wielu krajach. Odpowiada to trzem głównym etapom rozwoju:
· Dzieciństwo
· Wiek młodzieńczy
· Młodość
Środkowa grupa, harcerze, miała pierwotnie najszerszy zakres wiekowy od najmłodszych do najstarszych (5-6 lat). Jak już wspomniano, było to spowodowane faktem, iż ta grupa wiekowa od początku stanowiła podstawę i kręgosłup Ruchu. Co więcej, ta grupa zastosowała w największym zasięgu fundamentalne elementy metody skautowej: system małych grup lub system grupowy.
Różne modele.
Dziś w Europie można zauważyć wiele modeli. Diagram 12 prezentuje kilka najbardziej znaczących.
Wiele stowarzyszeń, tak jak brytyjskie, dodało grupę przedzuchową obejmującą 5-, 6- i 7-latków. Inne, tak jak duńskie, rozwinęły system z bardzo wąskimi grupami wiekowymi. Jak widać istnieją wszelkiego rodzaju możliwości zależnie od cech narodowych, społecznych i kulturowych. Jednakże, ważne jest wzięcie pod uwagę różnych kryteriów przed podjęciem ostatecznego wyboru.
a. Całkowity zasięg oddziaływania Skautingu i równowaga pomiędzy grupami wiekowymi.
Zostało już powiedziane, że Skauting był pierwotnie stworzony dla przedziału wiekowego 12-16. Grupy wiekowe Zuchów i Wędrowników zostały dodane później rozszerzając całkowity zasięg oddziaływania Skautingu z 5 do 12 lat. Z latami ta tendencja jeszcze się wzmocniła i w niektórych stowarzyszeniach sięga teraz 15 lat i więcej. Okres ten jest teoretyczny jako że w rzeczywistości jedynie niewielki procent młodych ludzi pozostaje w stowarzyszeniach przez cały ten czas. Z jednej strony trudno jest zaproponować programy, które byłyby atrakcyjne i wystarczająco zróżnicowane aby pokryć wszystkie grupy wiekowe; z drugiej strony, konkurencja innych zajęć oraz koleje losu (przeprowadzka, zmiana szkoły, etc.) uniemożliwiają młodzieży przedłużenie członkostwa.
Jako że decyzja o zapisaniu dziecka do młodszych grup wiekowych należy często do rodziców, pomiędzy młodszymi a starszymi grupami wiekowymi następuje utrata członków.
Rozszerzanie teoretycznej długości oddziaływania skautowego poprzez dodanie grupy przedzuchowej skutkuje ostrą redukcją członkostwa w Ruchu powyżej 14. roku życia. W niektórych stowarzyszeniach, dzieci w wieku 5-10 lat to ponad 75% członków. To tworzy obraz skautingu jako organizacji dla dzieci i zniechęca młodzież.
b. Wprowadzanie systemu grupowego.
We wszystkich grupach wiekowych młodzi ludzie są podzieleni na małe grupy, a za każdą z nich jest odpowiedzialna jedna z tych osób. Celem tego systemu, jak wyjaśniał sam Baden-Powell, jest przekazanie młodzieży maksimum odpowiedzialności i w ten sposób umożliwienie im pełnego rozwijania zainteresowań (RAP, narzędzie 7.).
System grupowy można opisać z dwóch punktów widzenia:
1. Grupa rówieśnicza.
Młodzi ludzie w podobnym wieku mają podobne zainteresowania i chcą współpracować w obrębie małej grupy (szóstki, patrolu, drużyny). To daje im możliwość rozwinięcia związków pomiędzy równymi. Na diagramie 13. prezentujemy to zjawisko na osiach poziomych.
2. Przywództwo.
Mała grupa jest dowodzona przez jednego z młodych ludzi. On lub ona jest odpowiedzialny za zarządzanie grupą i przekazuje swoje doświadczenia i wiedzę młodszym członkom. To stwarza inny rodzaj związku oparty na pewnym poziomie nierówności: związek pomiędzy młodszym i starszym lub nowym i starym członkiem. Na diagramie 13. prezentujemy to na pionowych osiach.
Dlatego system grupowy tworzy podwójny system naturalnego szkolenia: poprzez współpracę z grupą równolatków ( nauka poprzez współdziałanie i wzajemny wpływ); poprzez przekazywanie doświadczeń i wiedzy przez starszych.
Istnieje ryzyko wystąpienia dwóch negatywnych skutków: jeżeli zainteresowania najstarszych i najmłodszych członków grupy będą się bardzo różniły trudno będzie zorganizować zajęcia ciekawe dla wszystkich. Jako, że łatwiej jest zaoferować zajęcia młodszym, starsi stracą zainteresowanie i odejdą z grupy.
W stowarzyszeniach, które mają system bardzo szerokich grup wiekowych (szczególnie w grupie środkowej) często występuje utrata 14/15-latków. Pozostają tylko ci, którzy podejmują funkcje zastępowych. Jednakże, jako rezultat tej różnicy wieku, ci zastępowi zwykle przejmują zbyt wiele władzy nad młodszymi członkami. To skutkuje niezrównoważonym systemem podejmowania decyzji i podziału odpowiedzialności w obrębie grupy. Ten sposób funkcjonowania ryzykuje autorytarność , brak demokracji oraz zaprzestanie spełniania potrzeb wychowawczych zarówno starszych jak i młodszych członków grupy.
Przeciwnie, jeśli różnica wieku w obrębie danej grupy jest zmniejszona, aspekt grupy rówieśniczej będzie dominujący. W tym przypadku, zainteresowania w obrębie grupy będą podobne więc łatwiej będzie zorganizować zajęcia i grupa będzie funkcjonować według bardziej demokratycznych zasad co umożliwi wszystkim członkom wzięcie udziału w podejmowaniu decyzji i w podziale odpowiedzialności. Z drugiej strony, dużą część grupy będą stanowiły każdego roku osoby nowe więc trudno będzie przekazywać doświadczenie, wiedzę i tradycje.
Dlatego powinno się uważać aby równowaga pomiędzy tymi dwoma aspektami została zachowana (diagram 13c).
Waszym zadaniem jest sprawdzenie czy system grup wiekowych w waszym stowarzyszeniu jest odpowiedni i, jeżeli to konieczne, zaproponowanie zmian.
1. Ocena istniejącego systemu.
Pierwszy krok to ocena istniejącego systemu grup wiekowych.
· Jak rozkłada się członkostwo w poszczególnych grupach?
Sprawdźcie statystyki dotyczące członkostwa. Czy członkowie są mniej więcej równo podzieleni na grupy wiekowe czy też zauważacie brak równowagi pomiędzy poszczególnymi grupami? W stowarzyszeniach, które mają właściwą równowagę pomiędzy grupami wiekowymi, liczba członków poniżej 12. roku życia jest w przybliżeniu równa liczbie osób powyżej 12 lat. Jeżeli zauważacie znaczący brak równowagi pomiędzy tymi dwoma liczbami, np. 2/3 do 1/3 (diagram 14a), musicie poddać rewizji program dla starszych grup wiekowych.
Interesujące jest również sprawdzenie połączeń pomiędzy grupami wiekowymi (diagram 14b): np. jak dzielą się pomiędzy zuchów i harcerzy jedenasto- i dwunastolatki, a jak szesnasto- i siedemnastolatki między harcerzami a harcerzami starszymi (w przypadku systemu tradycyjnego). To porównanie da wam możliwość sprawdzenia czy starsze grupy wiekowe są wystarczająco atrakcyjne.
W przykładzie podanym na diagramie 14c możecie zauważyć znaczące pokrywanie się grupy wiekowej zuchów i harcerzy, co może sugerować, że sekcja harcerska nie jest w stanie zainteresować wcześniejszych zuchów. Podobnie, daje się zauważyć, że 15- i 16-latki dzielą się mniej więcej po równo między harcerzami a harcerzami starszymi co stwarza problem.
· Jaki jest podział wiekowy w obrębie każdej grupy wiekowej?
Następnie powinniście rozważyć jak rozkłada się wiek członków w obrębie danej grupy wiekowej. W przykładzie na diagramie 15b zauważalny jest brak równowagi pomiędzy ilością 12-13-latków a 14-15-latków wśród harcerzy.
Inny system podziału na grupy wiekowe mógłby umożliwić rozwiązanie tego problemu.
· Jaki jest przepływ członków w każdej z grup wiekowych?
Czasami młodzi ludzie wstępują do Ruchu, ale szybko rozczarowują się niskim poziomem programu. W tym przypadku co roku występuje duży procent nowych członków. Jest to zjawisko ukryte więc może być trudno zauważyć je. Dlatego konieczne jest przeprowadzenie badań w niektórych drużynach aby sprawdzić ilość członków przychodzących i odchodzących z drużyny każdego roku.
2. Kryteria dobrze przystosowanego systemu grup wiekowych.
Mogą być dwa powody nierównego podziału członków pomiędzy różne grupy wiekowe:
· Niski poziom programu w jednej z grup wiekowych;
W tym przypadku cele wychowawcze grupy wiekowej, zajęcia i zastosowane metody powinny być poddane rewizji. Zbadamy ten problem później.
· System podziału wiekowego jest nieprzystosowany do potrzeb.
Jakie są kryteria dla dobrego systemu grup wiekowych?
a. Respektuje etapy rozwoju osobistego dziecka
Nawet jeżeli tempo rozwoju nie jest takie samo we wszystkich kulturach, są pewne stałe czynniki, które powinny być wzięte pod uwagę. Ważne jest aby nie rozszerzać grupy dziecięcej poza wiek 12 lat ani tworzyć zbyt szerokiej grupy wieku młodzieńczego łączącej wczesny wiek dojrzewania z wczesnym wiekiem dorosłym. Z pewnością znajdziecie w waszym kraju publikacje psychologiczne opisujące etapy rozwoju dziecka. Odniesienie się do nich może być przydatne.
b. Bierze pod uwagę istniejące podziały społeczne
Jeżeli szkoła średnia zajmuje się młodymi ludźmi w wieku 12-16, jest to silny argument za utworzeniem grupy młodzieńczej odpowiadającej temu przedziałowi wiekowemu. Zawsze jest konieczne porównanie teoretycznej definicji etapów rozwoju ustalonej przez psychologów dziecięcych z realiami społecznymi. Godne polecenia jest zorganizowanie seminarium łączącego psychologów, wychowawców, pracowników społecznych i drużynowych harcerskich w celu przedyskutowania tej sprawy i wyciagnięcia przydatnych wniosków.
c. Bierze pod uwagę zasoby ludzi dorosłych w stowarzyszeniu.
Nawet jeżeli macie teoretyczne podstawy do zamiany klasycznego systemu trzygrupowego na system cztero- lub pięciogrupowy, przed podjęciem decyzji należy sprawdzić czy wasze stowarzyszenie posiada wystarczające zasoby ludzi dorosłych tak co do ilości jak i jakości aby dobrze przeprowadzić reformę.
Wiele stowarzyszeń doświadczyło poważnych trudności, które były rezultatem zbyt szybkiej
próby podzielenia ich sekcji harcerskiej na dwie grupy. Ten rodzaj reformy wymaga wydajnego systemu rekrutacji i szkolenia drużynowych.
3. Proponowanie rozwiązań.
Przygotowanie gotowej do wprowadzenia i dobrze umotywowanej propozycji jest waszym zadaniem:
Gotowa do wprowadzenia:
Wasza propozycja musi działać na poziomie zwykłych członków. Będzie konieczne pilotażowe przetestowanie jej na kilku drużynach przed zajęciem się szczegółami.
Dobrze umotywowana:
Pamiętajcie, że wasza propozycja będzie musiała być zatwierdzona przez waszą Radę Naczelną i prawdopodobnie przez Walny Zjazd. Podjęcie decyzji dotyczącej systemu grup wiekowych z pewnością jest trudne. Ze względu na tradycję, występuje tutaj zwykle spory opór przeciw zmianom. Wasze argumenty muszą być solidne i oparte na szczegółowej analizie etapów rozwoju; muszą też brać pod uwagę opór przeciw zmianom.
RAP nie ma na celu ograniczenia waszej kreatywności poprzez proponowanie gotowych rozwiązań. Jednakże możemy dać wam kilka rad:
· Giętkość
Tempo rozwoju różni się zależnie od cech indywidualnych. Nałożenie na siebie jednego roku pomiędzy wszystkimi grupami wiekowymi nadaje systemowi większą giętkość i ułatwia dopasowanie go do indywidualnych potrzeb, jak i zapewnia gładszy przepływ z jednej grupy do następnej. Ponadto taki system może być też przystosowany do różnego tempa dojrzewania dziewcząt i chłopców. Np. jako że okres dojrzewania następuje u dziewcząt około roku wcześniej niż u chłopców powinny one przechodzić z grupy dziecięcej do pośredniej wcześniej.
· Prostota
Nie bądźcie zbyt ambitni. Zwykle najlepsze rozwiązania to te najprostsze. Zarówno drużynowym jak i młodym ludziom trudno będzie zrozumieć zbyt wyszukaną propozycję co może spowodować, że nie zostanie ona właściwie wprowadzona.
· Najważniejsze kryteria
Czteroletnia rozpiętość wiekowa zapewnia właściwą równowagę pomiędzy aspektami grupy rówieśniczej a przywództwa w grupie; przestrzegajcie głównych etapów rozwoju; pamiętajcie, że im więcej grup wiekowych tym trudniej zabezpieczyć potrzebne zasoby dorosłych. Rozwiązania a i b przedstawione na diagramie 15. mniej więcej spełniają te kryteria.
Pierwsze rozwiązanie bardziej bierze pod uwagę trzy główne etapy rozwoju (dzieciństwo, wiek młodzieńczy i młodość) umożliwiając jednocześnie rozróżnienie pomiędzy pierwszym i drugim etapem wieku młodzieńczego. Wymaga to jednak zwiększonych zasobów osób dorosłych.
Drugie wydaje się być bardziej odpowiednie dla nowych stowarzyszeń. Jako że każda grupa wiekowa może pokryć zasięg do 5 lat, preferuje się aspekt przywództwa przed aspektem grupy rówieśniczej lecz przy zachowaniu pewnej równowagi. System ten jest mniej wymagający w kwestii zasobów osób dorosłych.
4.Strategia rozwoju.
Wybór systemu grup wiekowych to nie tylko najważniejszy wybór wychowawczy stowarzyszenia; oznacza to także wybór strategii rozwoju. Żadne stowarzyszenie nie może jednak zrobić wszystkiego na raz. Trzeba ustalić priorytety, np.:
Przyznanie pierwszeństwa młodszym grupom wiekowym
...
zuch_harcerz