13

Stanisław Lipiński

Uniwersytet Łódzki

Poczucie sensu życia a syndrom lęku i agresji u chłopców - wychowanków zakładu resocjalizacyjnego

Wprowadzenie

Zarówno lęk jak i agresja stanowią  osiowe objawy zaburzeń zachowania  nieletnich w zakładach resocjalizacyjnych. Wychowankowie zakładów poprawczych i młodzieżowych ośrodków wychowawczych charakteryzuje wysoki poziom lęku (Lipiński 1996a, 1996b, 2002c), wysoka skłonność do agresji, niska kontrola zachowań agresywnych (Szałański 2001.,Lipiński 1997, 2002, 2002a, 20002c, 2003a, 2003b) oraz silna deprywacja sensu życia wyrażająca się brakiem perspektywy teleologicznej ( Szałański i Nowak 1995., Lipiński 1996, 2001, 2001b, 2003).

Skłonność do agresji pojawia się  wcześnie bo już u jednorocznych (Cummings, Hollenbeck, Iannotti, Radke-Yarrow, Zhan-Waxler 1986), dwuletnich (Cummings, Iannoti i Zahn -Waxler 1989) i trzyletnich chłopców (Olweus 1979). Badania prowadzone przez Cummingsa, Iannotiego i Zhana-Waxlera (jw.)  ujawniły , że dziewczęta i chłopcy charakteryzują się  stałością niektórych wzorów agresywnego zachowania we wczesnym dzieciństwie. Stwierdzono również, że małe dzieci różnią się istotnie  w zakresie natężenia  i formy przejawianej agresji. Niektóre z nich cechuje nienormalna wręcz patologiczna skłonność do reakcji agresywnych, co może stanowić złą prognozę dla określenia późniejszych zachowań antyspołecznych i przestępczych. (Zhan-Waxler, Iannotti, Cummings i Denham 1990). Im wcześniej dzieci zaczynają przejawiać agresję patologiczną tym z większą pewnością możemy rokować o zaburzeniach w zachowaniu w późniejszych okresach życia. Po dziewiątym roku życia agresywność porównywalna jest do stałości IQ(Olweus 1979) i staje się już trwałym elementem osobowości (Huesmann, Guerra, Miller 1993). Istnieje duża zbieżność stabilizacji natężenia zachowań agresywnych    z dojrzewaniem struktur podkorowych, które zawierają gotowe wzorce zachowań. Szczególną rolę  w tym zakresie przypisuje się jądrom migdałowatym, które pełnią rolę mediatora między korą mózgową i układem limbicznym odpowiedzialnym za emocje.

Wyjaśnianie zjawiska agresji w oparciu o pojęcia wypracowane  przez fizjologię i anatomię ośrodkowego układu nerwowego zdaje się być jak  najbardziej racjonalne .  Nie ulega wątpliwości, że zjawisko agresji ma zabarwienie bardzo emocjonalne i dlatego źródła emocji lęku i agresji powinny być wspólne.

Skłonność do zachowań agresywnych po dziewiątym roku życia   zaczyna być względnie stałą cechą osobowości uzależnioną od poziomu dojrzałości struktury ośrodkowego układu nerwowego przejawiającej jednocześnie w jego  właściwościach. Można nawet zaryzykować twierdzenie, że naturalne skłonności agresywne są właściwością typu układu nerwowego. Zatem wszelkie próby obniżenia naturalnych skłonności agresywnych u jednostki w procesie socjalizacji nie przyniesie oczekiwanych rezultatów. Nie oznacza to, że we wczesnym dzieciństwie agresja nie podlega socjalizacji. Jednak skutki tej socjalizacji mogą być bardzo różne ze względu na rodzaj stymulacji środowiskowej i rodzinnej. Przykładem negatywnej socjalizacji agresji we wczesnym dzieciństwie mogą być skutki niewłaściwego rozwiązania konfliktu gniewu z lękiem. Efektem tego treningu może być trwałe połączenie reakcji agresywnych z lękiem. Ten rodzaj konfliktu może stać się przyczyną nerwicy oraz formowaniem nieprzystosowawczych symptomów pozornej grzeczności. Może pojawić się tendencja do agresji pośredniej i ukrytej wyrażanej w późniejszym życiu jako skłonność do plotkowania, intryg, pisania anonimów itp. Natomiast poprawny sposób socjalizacji agresji polega na jej kanalizowaniu, wygaszaniu oraz przede wszystkim na formowaniu mechanizmów kontroli zachowań agresywnych.

Oprócz naturalnych skłonności agresywnych w ontogenezie mogą pojawić się inne, zewnętrzne przyczyny zachowań agresywnych. Ta nowa agresywność jest wynikiem stymulacji środowiska zewnętrznego i może być spowodowana procesami naśladownictwa, identyfikacji, modelowania, uczenia się oraz frustracji psychologicznej i egzystencjalnej.

W procesie ontogenezy może zaistnieć sytuacja, że na obszar naturalnych skłonności agresywnych  nakłada się agresja pochodzenia zewnętrznego i wówczas trudno jest ustalić czy aktualnie występująca rekcja jest wynikiem naturalnych skłonności, czy też jest wynikiem wyżej wymienionych przyczyn. Paradoksalnie osoby o niskim nasileniu naturalnych skłonności agresywnych mogą przejawiać zachowania mocno agresywne. 

Poczucie sensu życia a skłonności agresywne i lęk

W Polsce powojennej preferowano doktrynę materialistyczną i nie brano pod uwagę aspektu noogennego w badaniach psychologicznych  Tylko niektórzy badacze podjęli eksplorację tej problematyki zgodnie z duchem logoteorii . Niewątpliwie wielkie zasługi w tym zakresie należy przypisać księdzu                     K. Popielskiemu (1982,1982 a, 1987, 1987a, 1987b, 1994), który przyczynił się do rozpowszechnienia w Polsce myśli V.E. Frankla (Lipiński 1996). Człowiek według Frankla (1978) funkcjonuje równolegle w sferze życia biologicznego, psychicznego              i duchowego Ontogenetyczna taksonomia Frankla (j.w) zakłada, że pełne życie ludzkie określone jest jednocześnie trzema wymiarami. Zatem  egzystencja biologiczna bez wymiaru  psychicznego nie jest życiem. Funkcjonowanie w wymiarze biologicznym i psychicznym również  nie jest życiem. Dopiero gdy te dwa wymiary dopełnimy życiem duchowym możemy orzec o pełnym życiu. Rozwój człowieka zmierza od heteronomii do autonomii czyli do wolności. Nieodzownym warunkiem  tego rozwoju jest nakreślenie właściwej perspektywy teleologicznej uwzględniającej osiągniecie sfery życia duchowego. Dlatego  trzeba  odpowiedzieć sobie na pytanie – czy człowiek jest w stanie zaspokoić silną potrzebę sensu tylko na płaszczyźnie psychologicznej ? I czy teleologia bez wartości kardynalnych i bez Boga jest w stanie zapełnić się sensem. Tylko psychologiczne mechanizmy regulacji zachowania są dalece niewystarczające do uzyskania równowagi ontogenetycznej. Dlatego też, teza Obuchowskiego (1984), że zaburzenia zachowania przystosowawczego mogą być spowodowane bądź brakiem poczucia sensu życia       i w związku z tym, brakiem możliwości wypracowania adekwatnej koncepcji życiowej, bądź niemożnością realizacji już wypracowanej koncepcji życia – powinna być uzupełniona stwierdzeniem, że koncepcje życiowe w których brakuje Boga są koncepcjami pustymi i zawsze prowadzą do egzystencjalnych frustracji.  Zatem życie psychiczne człowieka bez wartości kardynalnych może być tylko falsyfikatem, a codzienność (mająca znamiona symptomu nerwicy ontogenetycznej), którą człowiek sobie stwarza w istocie staje się jego grobem (Lipiński 2004).

Tezę, że pustka egzystencjalna prowadzi do frustracji egzystencjalnej,            a w końcu do „rozbuchania seksualnego libido i agresywnego destrudo” postawiona była w jednej z prac Frankla (1978 a).

Cel pracy, hipotezy, miejsce, badana zbiorowość i metody badań.

Celem pracy jest  pomiar skłonności agresywnych, poziomu lęku oraz poczucia sensu życia u  chłopców przebywających w placówce resocjalizacyjnej. Również celem badań jest określenie związków korelacyjnych lęku z agresją oraz kategorii poczucia sensu życia ze wskaźnikami agresji psychologicznej i wskaźnikami lęku.

Postawiono następujące hipotezy:

1.Wskaźniki skłonności agresywnych zbiorowości 15-18 letnich chłopców         z zakładu resocjalizacyjnego korelują dodatnio z ich skłonnościami lękowymi.

2.Kategorie poczucia sensu życia  badanej zbiorowości chłopców korelują ujemnie z ich  skłonnością do agresji.

3.Kategorie poczucia sensu życia badanej zbiorowości chłopców koreluje ujemnie z ich skłonnością do lęku.

4. Kontrola zachowań agresywnych koreluje ujemnie z syndromem lęku oraz dodatnio z kategoriami poczucia sensu życia.

Badania przeprowadzono w marcu 2004 roku w II Młodzieżowym Ośrodku Wychowawczym w Łodzi na zbiorowości 50 chłopców wykolejonych społecznie za pomocą poprawnych psychometrycznie narzędzi pomiaru.

Do pomiaru skłonności agresywnych zastosowano Inwentarz Psychologicznego Syndromu Agresji autorstwa Zb. Gasia(1980).

Mierzy on następujące kategorie agresji:

I Samoagresję emocjonalną. II Samoagresję fizyczną. III Wrogość wobec otoczenia. IV Nieuświadomione agresywne skłonności. V Agresję przemieszczoną. VI Agresję pośrednią. VII Agresję słowną. VIII Agresję fizyczną.    K Kontrolę zachowań agresywnych. O Skłonność do działań odwetowych. S Samoagresję. U Agresję ukrytą. Z Agresję skierowaną na zewnątrz. W O Ogólny syndrom agresji.

Inwentarz IPSA charakteryzuje się  wysokim poziomem obiektywności, trafności i rzetelności. Technika ta posiada dużą moc dyskryminacyjną i dużą wartość diagnostyczną.   Stabilność bezwzględna wynosi  0,94 dla kobiet i 0,91 dla mężczyzn 0,91 przy p=0,001. Współczynniki korelacji z wynikami Skali Agresji Bussa i Durkee będące miarą trafności zewnętrznej wynoszą: dla kobiet  0,87 , dla mężczyzn 0,91 przy p=0,001. 

Arkusz samopoznania ( The IPAT Anxiety Scale) autorstwa R.B.Cattella  (tłumaczenie K.Hirszel)

Kwestionariusz ten jest przeznaczony do badania reakcji lękowych. Został on wyodrębniony  Inwentarza osobowości, również stworzonego przez Cattella do oceny i mierzenia 16 wyróżnionych przez siebie dwubiegunowych czynników nazwanych wymiarami osobowości oznaczonych literami A,B,C,E,F,G,H,I,L,M,N,O,Q1,Q2,Q3   i Q4. (Siek 1983). Mierzy następujące kategorie – Gnuśność i niezadowolenie z siebie (-Q3), skłonność do neurotyzmu (-C), skłonność do reakcji paranoidalnych (+L), poczucie winy (+O), wysokie napięcie ergiczne (+Q4), lęk jawny (J), lęk ukryty (U), lęk globalny (WOL).  Trafność            i rzetelność oryginalnej techniki obliczone przez R.B. Cattell’a i H. Scheier’a kształtują się na poziomie: trafność – 0,40 –0,90, rzetelność 0,87-0,92. Rzetelność dla polskiej wersji Arkusza obliczona przez Mordyńskiego wynosi 0,86 (Siek 1983).

Badania korelacji wskaźników lęku mierzonych omawianym Arkuszem ze wskaźnikami lęku mierzonymi Skalą Jawnego Niepokoju (Personality Scale of Manifest Anxiety) J. Taylor w autoryzowanym przekładzie M.Choynowskiego oraz ze wskaźnikami lęku mierzonego Kwestionariuszem do Samooceny (Self-evaluation Questionnaire) C.D.Spielbergera , R.L. Gersuch i R.Lushene wykazały mimo tego, że kwestionariusze te wywodzą się z różnych koncepcji teoretycznych to łączy je od 42 do 50% wariancji (Lipiński 1996). Fakt ten świadczy o tym, że omawiany Arkusz samopoznania charakteryzuje się wysoką trafnością zewnętrzną.

Test celu życia (Purpose in Life Test - PIL).  J. Crumbaugha i L.T. Maholica, w polskim przekładzie Z. Płużek.

Test składa się z trzech części : A B i C.  W części A przy pomocy analizy czynnikowej K. Popielski (1987) dokonał wyodrębnienia 7 skal         tj.  PIL I - Cele życia , PIL II -Sens życia, PIL III -Afirmacja życia, PIL IV -Ocena siebie, PIL V - Ocena własnego życia, PIL VI –Wolność                      i odpowiedzialność, PIL VII -Stosunek do śmierci i samobójstwa. Suma wyników z poszczególnych skal daje wynik  globalny poczucia sensu życia. Rzetelność dla zrewidowanej wersji skali określona została współczynnikiem r Pearsona i wniosła 0,81 a po poprawce Spearmana - Browna 0,90. Stabilność skali jest również zadowalająca i wynosi  od rtt = 0,56 do rtt = 0,68

Normy opracowane przez Katedrę Psychologii Klinicznej i Osobowości KUL   przewidują 100 dla mężczyzn i kobiet (Popielski j.w).

Ze względu na brak wyczerpującej charakterystyki w zakresie właściwości psychometrycznych dla  P I L  J. Szałański i P. Nowak (1995) określili wstępnie rzetelność testu jako zadowalającą na co wskazują współczynniki zgodności wewnętrznej Cronbacha , które wynoszą od 0,788 do 0,955 oraz współczynnik stabilności bezwzględnej 0,851. Autorzy Ci ocenili również trafność teoretyczną i czynnikową , a także opracowali wstępne normy dla młodzieży licealnej, szkół zawodowych, podstawowych                   i studentów.

Wyniki badań

Wspólnym obszarem ,w którym powstają emocje a następnie przekładane są na ekspresję w postaci zachowań agresywnych lub recesywnych jest układ limbiczny , podwzgórze, przysadka mózgowa i kora nadnerczy.

Tab.1 Współczynniki korelacji r-Piersona wskaźników lęku ze skłonnościami agresywnymi u chłopców – wychowanków Młodzieżowego Ośrodka Wychowawczego