Określenie pojęcia „osobowość” napotyka wiele trudności. Jest to jedno z zasadniczych pojęć współczesnej psychologii definiowane jednak w różny sposób. Mimo różnicy zdań pomiędzy psychologami zajmującymi się psychologią osobowości panuje na ogół zgodność co do tego, że osobowości nie można pojmować w sposób statyczny jako zbiór cech, jako mozaiki zbudowanej z elementów. Przez osobowość należy zatem rozumieć - wieloczynnikową strukturę integrującą i ukierunkowującą zachowanie jednostki, której poziom i osiągnięcia uzależnione są od: procesów poznawczych, procesów motywacyjnych, cech temperamentu i inteligencji.
Rozwój osobowy to proces przechodzenia od całkowitej zależności – poprzez wyodrębnianie siebie z otoczenia, nabywanie świadomości ciała i bycia osobą, krystalizację potrzeb i pragnień, samodzielności w podejmowaniu decyzji i ich realizacji, rozwój zdolności – do inicjatywy i aktywności. Osoba z głębokim upośledzeniem przebywa w życiu tylko część tej drogi, a rolą nauczyciela jest towarzyszenie jej, stwarzanie optymalnych sytuacji do rozwoju i respektowanie indywidualności każdego z uczniów.
Rozwój osobowy człowieka. Jest to proces stawania się osobą, myślącą, odpowiadającą za siebie, niezależną i umiejącą żyć z innymi ludźmi, przestrzegając określonych norm społecznych - niepowtarzalną jednostką. Rozwój osobowy obejmuje wszystkie sfery istnienia człowieka od fizycznej, poprzez emocjonalną, intelektualną, społeczną, etyczną itd. Polega on na "spełnieniu (urzeczywistnieniu, urealnieniu) bytu osobowego, tkwiących z nim immanentnie możliwości, przez poszczególne zachowania i spełnienie aktów szczególnego rodzaju. Rozwój osobowości natomiast polegałby na nabywaniu bądź eliminowaniu czy modyfikowaniu komponent psychologicznych, zarówno pod wpływem czynników zewnętrznych (społecznych, kulturowych), jak i wewnętrznych, to jest specyficznych aktów spełnianych przez podmiot" (Gałdowa 1990, s.15). Rozwój osobowy pozwala, jak to określał V. Frankl - "osobie stanąć ponad rzeczami", ponad samą sobą, by potrafiła ona zapanować nad sama sobą i sytuacją. Pozwala sprzeciwić się własnemu organizmowi, ale nie na zasadzie walki z nim, lecz na zasadzie przekraczania swego życia organicznego i wiązania go w wyższą jedność. Podstawowym jest założenie że, rozwój osobowy to zdążanie do bycia indywidualną i specyficzną osobą, integrującą powyższe sfery działania w celu uzyskania optymalnego dla siebie stopnia funkcjonowania i adaptacji do otoczenia. Rozwój osobowy jest procesem skomplikowanym i analiza tego procesu w dużej mierze zależy od założeń teoretycznych.
W badaniach nad psychiką osób umysłowo upośledzonych dominuje koncepcja osobowości jako zorganizowanego zespołu cech i właściwości. Nie ma ona jednak dużej mocy wyjaśniającej dla zrozumienia faktu, że jedne dzieci z obniżonym poziomem intelektualnym są pogodne i ufne, inne lękowe i agresywne, część z nich popełnia przestępstwa, a reszta nie. Większą wartość wyjaśniającą mają badania, w których informacje o zachowaniu łączy się z opisem warunków, w których dane zachowanie występuje. Takie ujęcie wyklucza w pewnych wypadkach bezpośredni wpływ upośledzenia umysłowego na różne formy zachowania się, społecznie oceniane ujemnie, a także pozwala dociec, czy geneza zachowań agresywnych, lękowych jest u osób upośledzonych umysłowo inna niż u ludzi z wyższą sprawnością umysłową. A jeśli częściej występuje lęk i agresja to w populacji niepełnosprawnych można z dużą pewnością orzec, że ci ludzie mają więcej powodów do tego by źle się czuć w społeczeństwie, bo przecież tak rzadko się zdarza, by byli naprawdę akceptowani.
Rozwój osobowości dziecka zdaniem K. Lewina polega na różnicowaniu się jego struktury psychicznej i stopniowym sztywnieniu granic między poszczególnymi obszarami osobowości. Według niego istnieją różnice między rozwojem osobowości osób normalnych i upośledzonych umysłowo, wynikające ze zróżnicowania przestrzennego struktur osobowości, granic między strukturami oraz ze sztywności i przepuszczalności tych granic. Sztywność reagowania dziecka upośledzonego tłumaczy Lewin częściowo jego bezradnością. Takiemu dziecku przytrafiają się częściej niż normalnemu niepowodzenia i wypadki. Dziecko takie uczy się nabierać do świata małego zaufania. Nowe sytuacje, jakie ma rozwiązać, wydają mu się trudne, przekraczające jego możliwości, dlatego w nowych sytuacjach stara się zachowywać nie w sposób dostosowany do okoliczności, ale w taki sposób, który kiedyś wypróbowało jako dobry. Stąd powtarzają się często te same reakcje w sposób sztywny w dodatku reakcje nieadekwatne do nowych sytuacji.
Osoby upośledzone umysłowo wymagają większego wzmacniania i zachęcania do wykonywania pewnych czynności niż osoby o prawidłowym rozwoju umysłowym. Osoby te oczekują większej życzliwości ze strony otoczenia, a zwłaszcza ze strony osób najbliższych. Dezaprobata z ich strony powoduje brak wiary we własne siły, mimo istniejących możliwości do wykonania pewnych zadań. Dziecko szuka oparcia i bezpieczeństwa, którego niejednokrotnie nie znajduje, bardzo przeżywa swoje upośledzenie, odrzucanie, okazywanie wrogości. Wyzwala to różne mechanizmy obronne w postaci agresji oraz mechanizmy kompensacyjne: nadpobudliwość lub apatię. Osoby upośledzone umysłowo czują się niedowartościowane, stają się zależne od innych, powstaje „błędne koło reakcji frustracyjnych”, wtórnych, niezdrowych reakcji osobowości, błędnych reakcji społecznych.
STRUKTURALNE I FUNKCJONALNE PODEJŚCIE DO OSOBOWOŚCI UPOŚLEDZONYCH UMYSŁOWO
Dla wszystkich koncepcji strukturalnych, od Frenda poczynając, a na prof. Reykowskim kończąc, wspólne jest pojmowanie osobowości jako tworzącej się w toku autogenezy i jej modyfikowanie się służy regulacji stosunków człowieka z otoczeniem w sposób zabezpieczający samej osobowości tożsamość, warunki dla rozwoju i ochrony istnienia. Powstanie osobowości jako wewnętrznego mechanizmu regulacji uwalnia człowieka od bezpośredniej zależności od otoczenia.
W odniesieniu do dzieci powstaje pytanie, czy w osobowości w tym sensie można w ogóle u nich mówić. Na pewno trzeba mówić o zjawiskach związanych z formowaniem się osobowości i poddawać ocenie na poszczególnych poziomach wieku stopień zaawansowania tego procesu. Jak wiadomo, u różnych jednostek proces formowania się osobowości zachodzi w niejednakowym tempie i osiąga niejednakowy stopień w wieku określonym prawie dorosłością.
W strukturalnym podejściu do osobowości neopsychoanalityków z kręgu teorii relacji z obiektem, szczególnie ważne wydaje się znaczenie struktury JA dla funkcjonowania intelektualnego oraz powiązanie rozwoju JA przede wszystkim z osobą matki i kontaktem z nią, jako prototypem relacji z ludźmi. Myślę, że przy opisie rozwoju osobowego upośledzonych umysłowo ważna jest jakość doświadczeń tych osób z innymi ludźmi. Doświadczenia te mają zasadnicze znaczenie dla kształtowania się sprawności umysłowej, a odpowiednia patologia doświadczeń mogłaby prowadzić do patologii umysłu, m. in. do upośledzenia umysłowego
Jeśli chcemy wspomóc rozwój wszelkich potencjalnych zdolności i umiejętności dziecka upośledzonego umysłowo tak, aby mogło ono sprostać zadaniom które postawi przed nim życie człowieka dorosłego, to musimy pamiętać o tym, iż jedyną drogą wiodącą do tego celu jest stworzenie mu warunków aktywnego uczestnictwa w życiu bliższego i dalszego otoczenia. Gromadzone doświadczenie będzie sprzyjać jego rozwojowi.
Każdy z nas buduje obraz siebie poprzez relację z innymi ludźmi. Dotyczy to także osób z głębokim upośledzeniem umysłowym, mimo iż ich możliwości oceny, jak są odbierani przez innych, są bardzo ograniczone. Dlatego w procesie edukacji ucznia z głębokim upośledzeniem trzeba uwzględnić konieczność kreowania jego wizerunku w bliższym i dalszym otoczeniu społecznym. Swoimi działaniami tworzymy mu warunki do budowania pozytywnego obrazu siebie , co jest niezbędne dla zdrowia psychicznego każdej osoby. Sprzyja temu okazywanie szacunku, akceptacji i respektowanie indywidualności. Przejawem naszego pozytywnego nastawienia jest wiele drobnych gestów i sposób wykonywania czynności dnia codziennego.
Celem pracy nad wspomaganiem rozwoju uczniów z głębokim upośledzeniem umysłowym jest doprowadzenie ich do optymalnego poziomu rozwoju autonomii i niezależności. Ucząc w/w osoby chcemy sprawić, by miały możliwie dużą świadomość swojego istnienia poprzez relacje z drugim człowiekiem. Nie każdy przychodzi na świat z jednakowymi szansami na korzystny rozwój. Dotyczy to zarówno czynników biologicznych, społecznych, jak i psychologicznych. Im sytuacja rozwojowa dziecka jest trudniejsza, tym bardziej potrzebuje ono pomocy i wsparcia. Niezbędny jest mu wtedy ktoś, kto z troską pochyli się nad nim, rozezna jego sytuację, oceni możliwości – nawet te najmniejsze, określi jasno zadanie, poszuka sposobu jego rozwiązania i w ten sposób stworzy szansę doświadczenia czegoś nowego, zdobycia nowej umiejętności. Na tym polega rola nauczyciela. Jest ona tym trudniejsza, im bardziej nietypowo przebiega rozwój dziecka. W pracy z dzieckiem o ograniczonych możliwościach rozwojowych nauczyciel w każdej chwili jest jednocześnie terapeutą. Jego osobowość stanowi podstawę warsztatu pracy. Osiąganie zamierzonych efektów i odnoszenie osobistej satysfakcji możliwe jest dzięki następującym cechom:
q q tolerancji,
q q wrażliwości i otwartości na potrzeby innych ludzi,
q q umiejętności wyrażania akceptacji i potwierdzania wartości,
q q akceptacji dla niesprawności i niewiedzy,
q twórczej, poszukującej postawie wobec pracy
Osoba wspierająca powinna posiadać oprócz powyższych umiejętności wiarę w chęci i możliwości rozwoju dziecka oraz potwierdzone w działaniu zaufanie do samego siebie. Działania umożliwiające tworzenie warunków wspierających rozwój wiążą się z podjęciem odpowiedzialności za tworzenie komfortu psychicznego i umożliwianie działań. Oddziaływania takie są skuteczne, gdy osoba taka posiada następujące cechy (Porzak 1994):
Człowiek upośledzony umysłowo charakteryzuje się słabością uczuć złożonych, co prowadzić może do ujawnienia takich cech, jak brak trwałych związków uczuciowych, niezdolności do przewidywania skutków i wyprowadzania wniosków praktycznych z dotychczasowych doświadczeń. Prowadzi to w konsekwencji do braku istotnych zainteresowań, zmienności i nietrwałości dążeń, braku konsekwencji w realizacji zamierzeń, często dużej aktywności do osiągnięcia celów doraźnych, zanikających przy niewielkich nawet niepowodzeniach. Cechą osobowości osób z upośledzeniem umysłowym może być także brak wglądu, zdolności samooceny i rozumienia zależności niepowodzeń od własnych cech.
Realizację zadań wynikających z roli ucznia mogą dzieciom z upośledzeniem umysłowym utrudniać niektóre cechy ich osobowości:
· oczekiwanie niepowodzenia,
· tendencje do podtrzymania pozytywnych bądź negatywnych interakcji społecznych (deprywacja społeczna),
· uzależnienie od otoczenia, wyuczona bezradność,
· lęk,
· nadpobudliwość lub zahamowanie psychoruchowe,
· gniew, wrogość, agresywność,
· zaniżona lub zawyżona samoocena.
Niepowodzenia występują tak często w życiu dziecka z upośledzeniem umysłowym, że wytwarzają one w końcu oczekiwanie porażki w każdej nowej sytuacji. W literaturze dominuje przekonanie, że rozwój każdej jednostki o obniżonej sprawności intelektualnej to ciąg negatywnych doświadczeń. Jeśli oczekiwanie porażki stanie się stałą cechą osobowości dziecka, to ograniczy to jego aktywność, skłoni je do działania według zasady osiągania jak najmniejszego sukcesu, bez ryzyka poniesienia kolejnej porażki. Z czasem reakcje i zachowania nabierają cech sztywności i niepodatności n zmianę i reorganizację.
Właściwością psychiczną szczególnie charakterystyczną dla dzieci z upośledzeniem umysłowym jest ich zwiększona zależność od innych ludzi przeradzająca się w wyuczoną bezradność. Wynika ona z samej mniejszej sprawności umysłowej, ze stosunku społecznego otoczenia do dziecka, ale także z jego stosunku do samego siebie: z niewiary w swoje umiejętności.
Za charakterystyczną cechę osobowości osób z upośledzeniem umysłowym uznaje się również podwyższony poziom lęku, będący przyczyną kształtowania się pasywno-opozycyjnej orientacji względem świata zewnętrznego oraz kreowania specyficznego stylu życia i poznawania, w którym dominuje małe zainteresowanie aktywnością poznawczą, intelektualną.
U około1/4 populacji dzieci z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim występują nieprawidłowości życia emocjonalnego – hiperaktywność (nadpobudliwość) i hipoaktywność (zahamowanie).
Rozwój własnego „ja” u dzieci i młodzieży o obniżonej sprawności umysłowej przebiega podobnie jak u rówieśników pełnosprawnych.
W rozwoju społecznym występuje wyraźnie mniej nieprawidłowości, niż w rozwoju poznawczym, czy osobowości. Jeśli dzieci wychowują się w środowisku korzystnym pod względem wychowawczym to osiągają stosunkowo wysoki poziom dojrzałości społecznej
Duży wpływ na prawidłowy rozwój osobowości dziecka ma kształcenie mówienia, czyli umiejętność komunikowania się za pomocą przekazu werbalnego. Sprawność mówienia niezbędna jest do nabywania wiedzy i prawidłowego funkcjonowania w najrozmaitszych sytuacjach życia codziennego. Bez kontaktu językowego z innymi ludźmi nie jest możliwe osiągnięcie przez człowieka pełni rozwoju intelektualnego i emocjonalnego. Opanowanie mowy u niektórych dzieci jest zaburzone z powodu różnych przyczyn, m.in. uszkodzenia narządu słuchu.
Dla rozwoju osobowości wychowanka doniosłe znaczenie mają sytuacje uczące, nabywanie czynności i sytuacje zadaniowe. Proces kreowania osobowości dziecka bardzo często napotyka na rozmaite zewnętrzne i wewnętrzne przeszkody w postaci różnych zaburzeń rozwoju jednostki. Oddziaływania psychoterapeutyczne służące usuwaniu zaburzeń instrumentalnych (brak zdolności, umiejętności, wady) są całkowicie różne od oddziaływań naprawczych sfery ustosunkowania (dziecko nie chce wykorzystać swych zdolności). Różnice te wynikają z odmiennych przyczyn nieprawidłowości rozwoju. Respektując wszystkie zasady postępowania psychoterapeuta usuwając zaburzenia instrumentalne, oddziaływuje na wychowanka jednocześnie trzema torami: kompensacji (biologicznej, biopsychicznej i psychospołecznej), korektury i usprawniania.
Biblioterapia jest metodą pożądaną, skuteczną tak w działalności
wychowawczej jak i dydaktycznej, gdyż prowadzi do rozwoju i wzbogacenia
osobowości dziecka .
ZASTOSOWANIE BAJKOTERAPII
Dzieci bardzo silnie przeżywają wszelkie trudne sytuacje, bardzo długo je
pamiętają i
może się tak zdarzyć, że położą się one cieniem lęku i smutku nie
tylko na latach dzieciństwa ale również wpłyną negatywnie na późniejsze
sposoby reagowania emocjonalnego. Silnie przeżywając sytuacje trudne,
dzieci tkwią jakby w pułapce, z której nie potrafią się wydostać, bo
najczęściej nie umieją opowiedzieć o swych problemach, zwrócić się
o pomoc. Nie znają też strategii radzenia sobie, a lęk rośnie i rośnie –
szczególnie ten niezwerbalizowany, nie do końca uświadomiony, a taki jest
właśnie w tym okresie rozwoju. Zdarza się, że dziecko zalewane silnymi
emocjami reaguje gwałtownie. Nie tylko nie rozumie swego zachowania,
również nie akceptuje go u siebie, widząc dezaprobatę dorosłych. Wówczas
przypisuje winę innym dzieciom.
Dzieci niepełnosprawne umysłowo nie otrzymują tak potrzebnego
wsparcia społecznego, ponieważ nie potrafią mówić o swoich problemach,
lękach, nie znają słów pozwalających opisać doznania. Nie rozumieją swoich
uczuć i reakcji a więc nie mogą prosić o pomoc w ich wyjaśnieniu.
Lęki rodzą się z przeżytych uprzednio silnych, negatywnych zdarzeń,
doświadczeń – często nazywanych traumami, takich jak np. poddanie
zabiegom leczniczym, w szczególności bólowych, do których dziecka nie
przygotowano, pozostawienie w nieznanym otoczeniu, śmierć ukochanego
zwierzątka czy bliskiej osoby. Siła oddziaływania tych trudnych sytuacji
zależy od wieku dziecka, jego odporności psychicznej i rodzaju sytuacji.
Inne lęki powstają z wyobraźni niewłaściwie stymulowanej, np. przez
filmy epatujące grozą. Jeszcze inne rodzą się na bazie niezaspokojonych
potrzeb, one też sprzyjają powstawaniu lęków, związanych z rozwojem
wyobraźni dziecka. Te najważniejsze potrzeby w toku rozwoju dziecka to
potrzeba: bezpieczeństwa, miłości i uznania.
Wsparcie poprzez bajki terapeutyczne jest ważne dla każdego dziecka,
ponieważ pomagają one właściwie zinterpretować wiele różnych sytuacji
życiowych. Wiedza, także ta magiczna, ma za zadanie ułatwić dziecku
rozumienie najróżnorodniejszych sytuacji, a także zapoznanie się z nowymi,
nieznanymi strategiami działania. Pozwala uświadomić emocje i sposoby
działania tak, by później dziecko łatwiej rozwiązywało trudności, które
napotyka na swej drodze. Dziecko uwolnione od lęku przeżywa sytuacje,
z którymi lepiej radzi sobie zarówno w wyobraźni jak i potem
w rzeczywistości.
Bajki terapeutyczne są źródłem określonych obrazów w wyobraźni
dziecka i w ten sposób doraźnie wywołują pozytywne emocje, są również
pożywką dla rozwoju imaginacji, mają wpływ na myślenie o sobie głównie
w aspekcie kompetencji, budują bowiem poczucie własnej skuteczności.
gosia1987_20