ZSRR i kraje socjalistyczne (tzw. realnego socjalizmu, tzw. demokracji ludowej) po II wojnie światowej. Oprac. RM
Przywódcy ZSRR po śmierci Stalina: Nikita Chruszczow (1953 – 1964), Leonid Breżniew (1964 – 1982), Jurij Andropow (1982 – 1984), Konstantin Czernienko (1984 – 1985), Michaił Gorbaczow (1985 – 1991)
1.Przejmowanie władzy przez komunistów w krajach Europy Środkowo – Wschodniej po II wojnie
światowej. mapa w podr. s.237
A. Uwarunkowania i cechy wspólne procesu przejmowania władzy przez komunistów w krajach
Europy Środkowo – Wschodniej po II wojnie światowej.
- podobne położenie geopolityczne tych państw (większość z nich graniczyła z ZSRR)
- uzależnienie tych państw od ZSRR rozpoczęło się wraz z wkroczeniem na ich terytoria Armii
Czerwonej pod koniec II wojny światowej (w latach 1944 – 1945) – w wyniku wojny ZSRR z III
Rzeszą
- przywódcami partii komunistycznych w tych krajach byli przeważnie dawni działacze Kominternu,
przedstawiciele frakcji stalinowskich w tych partiach, ludzie całkowicie ulegli wobec J. Stalina
(Węgry – Matyas Rakosi, Erno Gero, Czechosłowacja – Klement Gottwald, NRD – Walter
Ulbricht, Bułgaria – Georgi Dymitrow, Rumunia – Georg Gheorghiu – Dej, Albania - Enver Hodża,
Polska – Bolesław Bierut od 1948 r.)
- przejmowaniu władzy przez komunistów w tych krajach towarzyszyło tzw. jednoczenie ruchu
robotniczego, czyli przymusowe jednoczenie partii socjalistycznych z komunistycznymi (np.
powstanie PZPR w grudniu 1948 r., w wyniku połączenia PPR z PPS)
- przejmowaniu władzy przez komunistów towarzyszyła rywalizacja między dwoma
frakcjami w poszczególnych partiach komunistycznych - frakcją stalinowską a zwolennikami tzw.
narodowych dróg do socjalizmu (np. Laszlo Rajk na Węgrzech, W. Gomułka w Polsce) - do
schyłku lat 40 – tych zwycięża frakcja stalinowska, ustąpienie frakcji stalinowskiej w niektórych
krajach nastąpi dopiero w 1956 r. – w związku z tzw. „odwilżą” po XX Zjeździe KPZR
- przejęciu władzy przez komunistów towarzyszą daleko idące przemiany ekonomiczne, na wzór
gospodarki ZSRR (upaństwowienie przemysłu, handlu, kolektywizacja rolnictwa)
- skutkiem przejęcia władzy przez komunistów będzie wprowadzenie systemu monopartyjnego (na
wzór sowiecki) i uzależnienie tych krajów od ZSRR
- komuniści przejmowali władzę stopniowo - zgodnie z „taktyką salami” (autor sformułowania –
Matyas Rakosi ) cechy „taktyki salami”: podr,. s.238
• dbałość o zachowanie pozorów legalności w procesie przejmowania władzy, przy jednoczesnym terrorze i
zmasowanej propagandzie
• przejmowanie początkowo strategicznych resortów – wojsko, sprawy wewnętrzne, resort sprawiedliwości,
kontrola nad mediami
• wchodzenie początkowo przez komunistów w koalicje rządowe z innymi partiami, np. w TRJN w
Polsce (np. w celu stworzenia pozorów demokracji)
• fałszowanie wyników wyborów parlamentarnych
B. Przejmowanie władzy przez komunistów w poszczególnych krajach (wybrane przykłady i
zagadnienia)
- Czechosłowacja:
w 1945 r. prezydentem został Edward Benesz, a przywódca komunistów Klement Gottwald został
wicepremierem w rządzie koalicyjnym, w wyniku wyborów parlamentarnych w 1946 r. (w których komuniści
uzyskali 38 % głosów) Gottwald został premierem rządu nadal koalicyjnego, pełnię władzy komuniści uzyskali
dopiero w wyniku przewrotu w lutym 1948 r. (skutki, m.in.: dymisja prezydenta Benesza, tajemnicza śmierć
msz Jana Masaryka – zabójstwo przez agentów sowieckich, przywódca KPCz K. Gottwald został prezydentem
po dymisji Benesza)
- Bułgaria: detronizacja cara Borysa w 1946 r., likwidacja opozycyjnej wobec komunistów partii chłopskiej (odpowiednik PSL S. Mikołajczyka) oraz aresztowanie i zabójstwo jej przywódcy Nikoły Petkowa (VI 1947), likwidacja partii niekomunistycznych i przymusowe zjednoczenie partii socjalistycznej z komunistyczną, niespodziewana śmierć w sanatorium pod Moskwą G. Dymitrowa (VII 1949) – wcześniej naraził się Stalinowi popierając koncepcję federacji bałkańskiej
- Rumunia: przymusowa abdykacja króla Michała I w 1947 r., przejęcie pełni władzy przez komunistów, od 1965 r. do grudnia 1989 r. rządy Nicolae Ceausescu (kult jednostki - „orła Karpat”, reżim Ceausescu wyraźne nawiązywał do wzorców stalinowskich, był znacznie bardziej represyjny niż w ZSRR w latach 70-tych i 80-tych, Rumunia to jedyne państwo „demokracji ludowej”, w którym w 1989 r. zakończenie rządów reżimu komunistycznego (obalenie Ceausescu) – w ramach „jesieni narodów” 1989 r. – dokonało się w wyniku przelewu krwi)
- Węgry: wolne, demokratyczne wybory w XI 1945 r., w wyniku których komuniści uzyskali zaledwie 17 % głosów, przyjęcie przez M. Rakosiego „taktyki salami” , utworzenie przez komunistów koalicji ugrupowań lewicowych przed wyborami w 1947 r., a następnie przejęcie przez nich pełni władzy, aresztowanie prymasa Węgier - kardynała Jozsefa Mindszenty ego (1947), walka w partii komunistycznej między frakcją stalinowską (Matyas Rakosi, Erno Gero) a zwolennikami narodowej drogi do socjalizmu (większego stopnia niezależności Węgier od ZSRR i sojuszu z Jugosławią – Laszlo Rajk, Imre Nagy), zwycięstwo frakcji komunistycznej (m.in. skazanie na śmierć Laszlo Rajka w 1949 r.)
- Albania: podr.s.310 rządy Envera Hodży w latach 1945 – 1985, pogorszenie stosunków Albanii z ZSRR po XX Zjeździe KPZR (w wyniku destalinizacji i „odwilży” w ZSRR), wystąpienie Albanii z Układu Warszawskiego (1961 i RWPG (1961 – zaprzestanie udziału), sojusz Albanii z komuistycznymi Chinami po 1960 r., ogłoszenie Albanii pierwszym ateistycznym państwem świata (1967)
- Jugosławia: komunistyczne rządy Josifa Broz – Tito (1945 – 1980), konflikt z J. Stalinem od 1948 r., niezależność komunistycznej Jugosławii od ZSRR podr.s.238
- NRD – powtała na obszarze radzieckiej strefy okupacyjnej, od samego początku rządzi tam SED, jej pierwszy przywódca to Walter Ulbicht
2. Uzależnienie od ZSRR krajów „demokracji ludowej” oraz ich polityczna i gospodarcza integracja w
początkach „zimnej wojny” - w okresie stalinowskim.
- obecność wojsk radzieckich na terytorium krajów „demokracji ludowej”
- ZSRR a rozpoczęcie „zimnej wojny”: przyjęcie przez Stalina w 1946 r. założenia (przemówienie z
lutego 1946 r.), że pokojowa koegzystencja państw socjalistycznych i kapitalistycznych jest
niemożliwa, w miarę postępów w budowie socjalizmu zaostrza się nie tylko walka klasowa, ale
także konfrontacja między ZSRR a krajami kapitalistycznymi, głównym zagrożeniem dla ZSRR i
innych państw socjalistycznych jest imperializm USA, głównym celem ZSRR na arenie
międzynarodowej będzie zwalczanie amerykańskiego imperializmu
- konferencja przedstawicieli 9 partii komunistycznych w Szklarskiej Porębie 22 – 27 IX 1947 r. i
powstanie Kominformu (Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych) – narzucenie przez J.
Stalina jednolitego wzorca budowy i funkcjonowania ustroju socjalistycznego krajom Europy
Środkowo – Wschodniej (np. system monopartyjny, system gospodarczy oparty o wzorce
stalinowskie, kolektywizacja rolnictwa), przyjęcie tzw. żdanowszczyzny (jednolitego wzorca
rozwoju kultury, opartego na wzorcach stalinowskich i radzieckich, czyli na tzw. socrealizmie),
odrzucenie możliwości tzw. narodowych dróg do socjalizmu, ściślejsze podporządkowanie ZSRR
krajów „demokracji ludowej”, postanowienia konferencji w Szklarskiej Porębie rozpoczynają –
zdaniem części historyków – okres stalinowski w podporządkowanych ZSRR krajach Europy
Środkowo- Wschodniej, rozpoczynają także konflikt Stalina z J. Broz - Tito
- konflikt J. Stalina z komunistycznym przywódcą Jugosławii Josifem Broz – Tito od 1948 r. (Tito był zwolennikiem narodowej drogi do socjalizmu, utrzymania niezależności Jugosławii od ZSRR, konflikt wybuchł m.in. w wyniku postanowień konferencji w Szklarskiej Porębie oraz wysunięcia przez Josifa Broz – Tito planu federacji bałkańskiej) , podr., s.238
- ZSRR wobec kwestii niemieckiej w początkach „zimnej wojny” (tzw. I kryzys berliński,
powstanie dwóch państw niemieckich)
- odrzucenie przez kraje „demokracji ludowej” planu Marshalla w 1947 r. (pod naciskiem ZSRR)
- odrzucenie przez 6 państw „demokracji ludowej” przyjętej przez ONZ 10 XII 1948 r. Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka (wstrzymały się od głosu na forum Zgromadzenia Ogólnego, które przyjęło Deklarację)
- utworzenie RWPG w 1949 r.
cele: współpraca gospodarcza oraz gospodarcza integracja krajów „demokracji ludowej” z ZSRR,
państwa członkowskie RWPG: ZSRR, Czechosłowacja, Polska, Węgry, Rumunia, Bułgaria, NRD (od
1950), Albania (do 1961), Mongolia (od 1962), Kuba (od 1972), Wietnam (od 1978), siedzibą RWPG była
Moskwa, RWPG straciła faktyczne znaczenie w 1989 r., rozwiązanie RWPG nastąpiło w 1991 r.
- posiadanie przez ZSRR broni atomowej (od 1949)
- dalsza integracja (polityczna, militarna, gospodarcza) krajów socjalistycznych Europy Środkowo- Wschodniej z ZSRR w okresie „wojny koreańskiej” (1950 – 1953)
- zmiana nazwy WKP(b) na KPZR (1952 )
- znaczenie śmierci J. Stalina (początek marca 1953 ) i walka o władzę miedzy Berią, Chruszczowem, Malenkowem, Mołotowem
- antykomunistyczne powstanie w Berlinie Wschodnim – stolicy NRD (czerwiec 1953), stłumione przez z wojska radzieckie (pierwsze w historii państw socjalistycznych wystąpienie robotników przeciw władzy komunistycznej)
- utworzenie Układu Warszawskiego 14 V 1955 r. (Układ o Przyjaźni, Współpracy i Pomocy Wzajemnej) podr.,s.264 , mapa w podr.,s.237
• sojusz wojskowo-polityczny ZSRR, Czechosłowacji, Polski, Węgier, NRD, Bułgarii, Albanii (wystąpiła z
UW w 1961 r.), Rumunii (zawiesiła członkostwo w strukturach wojskowych UW w 1968 r., po inwazji
wojsk UW w Czechosłowacji)
• pretekstem utworzenia UW było przystąpienie RFN do NATO i utworzenie Bundeswehry, w
rzeczywistości chodziło o zmianę sposobu kierowania przez ZSRR po śmierci Stalina armiami państw
uzależnionych państw, oraz trwałe podporządkowanie potrzebom ZSRR ich polityki zagranicznej
• głównodowodzącym wojsk UW był zawsze marszałek ZSRR (pierwszym Iwan Koniew)
• wojska UW dokonały inwazji na Czechosłowację 20/21 VIII 1968, tłumiąc „praską wiosnę”
• UW stracił faktyczne znaczenie w 1989 r., został rozwiązany w 1991 r.
3. Znaczenie uchwał XX Zjazdu KPZR (luty 1956) jako początek destalinizacji („odwilży” – zob.
powieść I. Erenburga) w ZSRR i krajach „demokracji ludowej” (nie we wszystkich), podr., s.261 - potępienie przez Chruszczowa kultu jednostki Stalina i terroru stalinowskiego (w tajnym referacie
„O kulcie jednostki i jego następstwach” wygłoszonym 23/24 II 1956), Chruszczow za wszystkie
zbrodnie oskarżył Stalina, nie dostrzegał, że winę za zbrodnie ponosi sam system komunistyczny,
referat Chruszczowa rozpoczął proces destalinizacji – „odwilży”, w ZSRR i niektórych krajach
„demokracji ludowej” (uwolnienie z łagrów sowieckich milionów ludzi, znaczące ograniczenie
terroru wobec przeciwników politycznych, ograniczona demokratyzacja życia politycznego i
społecznego), uchwały te spowodowały pogorszenie stosunków ZSRR z Chinami i Albanią
po 1956 r. (państwami nadal totalitarnymi, nawiązującymi do stalinowskich wzorców) - przyjęcie możliwości tzw. narodowych dróg do socjalizmu (czyli większego stopnia odrębności od
ZSRR państw socjalistycznych Europy Środkowo – Wschodniej), skutkiem tej uchwały będzie
poprawa stosunków ZSRR z Jugosławią - przyjęcie założenia, że możliwa jest pokojowa koegzystencja państw socjalistycznych i
kapitalistycznych, skutkiem tej uchwały będzie poprawa stosunków ZSRR (i pozostałych krajów
„demokracji ludowej”) z USA i innymi państwami zachodnimi, tym samym dochodzi do
ograniczenia „zimnej wojny”
- w niektórych państwach (Polska, Węgry) uchwały XX Zjazdu rozbudziły nadzieje społeczeństwa na
dalsze przemiany prowadzące do autentycznej demokratyzacji, były to jednak nadzieje zbyt daleko
idące (ekipa Chruszczowa nie zamierzała pozwolić na autentyczną demokratyzację i niezależność od
ZSRR, na zmiany tego typu nie było także przyzwolenia wśród komunistycznych przywódców tych
państw – nawet tych, którzy jak Gomułka i Kadar doszli do władzy po XX Zjeździe i byli
przeciwnikami stalinizmu, oraz zwolennikami tzw. narodowych dróg do socjalizmu)
4. Węgry w 1956 r. – antykomunistyczne i antyradzieckie (antysowieckie) powstanie (23 X – 11 XI
1956) Przyczyny powstania:
• stalinowski terror rządów Rakosi ego
• konflikt w węgierskiej partii komunistycznej (Węgierska Partia Pracy) między frakcją stalinowską
(M. Rakosi – 1 sekretarz WPP do VII 1956, Erno Gero od VII) a proreformatorską (opowiadającą się za
destalinizacją i demokratyzacją życia politycznego - Imre Nagy)
• rozbudzone nadzieje Węgrów w 1956 r. na destalinizację i niezależność od ZSRR (pod wpływem
XX Zjazdu KPZR i wydarzeń w Polsce w październiku 1956 r.)
Przebieg powstania:
- wybuch powstania w Budapeszcie 23 X (rozpoczęło się od manifestacji przed parlamentem i zburzenia
wielometrowego pomnika J. Stalina)
- przyjęcie funkcji premiera przez Imre Nagy ego 23/24 X
- zastąpienie Erno Gero Janosem Kadarem na stanowisku 1 sekretarza węgierskiej partii komunistycznej – WPP
(25 X)
- dwuwładza na Węgrzech w okresie powstania:
• premier Imre Nagy (opowiada się za kontynuowaniem powstania, jego rząd ogłasza wprowadzenie systemu
wielopartyjnego 30 X, neutralność i wystąpienie Węgier z Układu Warszawskiego (1 XI), dowódca wojsk
powstańczych: płk. Pal Maleter, prymas Węgier, kardynał Jozsef Mindszenty – duchowy przywódca Węgrów
• Janos Kadar (1 sekretarz WPP) – dąży do stłumienia powstania, prosi Chruszczowa o interwencję zbrojną
wojsk radzieckich
- stłumienie powstania przez wojska radzieckie (koniec walk w Budapeszcie 11 XI)
Skutki powstania (bezpośrednie i długofalowe):
- w czasie walk zginęło 20 tys. osób, 200 tys. uciekło na Zachód, 28 tys. skazano na śmierć ( w tym premiera
Imre Nagy), prymas J. Mindszenty uzyskał azyl w ambasadzie USA w Budapeszcie, gdzie mieszkał 15 lat
- przekształcenie WPP w WSPR, rządy na Węgrzech Janosa Kadara (od stłumienia powstania do 1988 r.) –
terror a następnie liberalizacja w sferze życia gospodarczego - kadaryzm – polityka władz węgierskich (ekipy Janosa Kadara) w latach 70 – tych i 80 – tych cechująca się
pewną liberalizacją systemu ekonomicznego i częściowym urynkowieniem gospodarki (sklepy na Węgrzech
pod względem asortymentu zaczęły przypominać sklepy w Europie Zach., towarzyszyły temu jednak niskie
zarobki Węgrów)
5. ZSRR na arenie międzynarodowej w okresie rządów Nikity Chruszczowa (1953 – 1964)
- zakończenie „wojny koreańskiej” (rozejm w Panmundżonie – VII 1953), mapa w podr., s.245
- traktat państwowy z Austrią (1955)
- utworzenie Układu Warszawskiego (14 IV 1955)
- wpływ uchwał XX Zjazdu KPZR na politykę zagraniczną ZSRR: przyjęcie przez Chruszczowa tezy, że możliwa jest pokojowa koegzystencja między państwami socjalistycznymi a kapitalistycznymi (co nie wyklucza rywalizacji)– doszło zatem do ograniczenia zakresu „zimnej wojny” (na kilka lat – do początków lat 60-tych)
- pogorszenie stosunków ZSRR z Chinami i Albanią po 1956 r. (w związku z procesami destalinizacyjnymi w ZSRR)
- stłumienie przez wojska radzieckie powstania węgierskiego (X – XI 1956)
- Plan Rapackiego z 1957 r.: utworzenia w Europie Środkowej strefy bezatomowej obejmującej 4 państwa: Polskę , Czechosłowację, NRD, RFN
- przemówienie Chruszczowa na forum Zgromadzenia Ogólnego ONZ w 1960 r. (but Chruszczowa), podr., s.265
- incydent „U – 2” w 1960 r.
- II kryzys berliński (wybudowanie muru berlińskiego 13 VIII 1961),
- rola Kuby w stosunkach między ZSRR a USA w latach 1961 – 1962
• „rewolucja kubańska” - przejęcie władzy na Kubie przez Fidela Castro (I 1959) • po inwazji w Zatoce Świń (nieudana próba obalenia F. Castro przez USA i kubańskich emigrantów w
kwietniu 1961 r.) Castro podjął decyzję o wprowadzeniu na Kubie ustroju socjalistycznego i ścisłym
sojuszu z ZSRR • kryzys kubański (karaibski) w październiku 1962 r. - zainstalowanie przez ZSRR głowic nuklearnych na
Kubie, ogłoszenie przez USA blokady morskiej Kuby 22 X –. (uruchomienie „gorącej” linii telefonicznej
między Kremlem a Białym Domem, prezydent J. F. Kennedy stanowczo zażądał od N. Chruszczowa
wycofania radzieckich głowic nuklearnych z terytorium Kuby)
- rywalizacja ZSRR i USA w rozwoju astronautyki (badań kosmicznych): pierwszy sztuczny satelita ziemi (1957), pierwszy lot człowieka w kosmos (Jurij Gagarin 1961), pierwsza kobieta w kosmosie (Walentina Tierieszkowa 1963) podr.,s.266
6. „Praska Wiosna” – okres daleko idących reform w Czechosłowacji w 1968 roku (od kwietnia do sierpnia 1968) zmierzających do demokratyzacji życia politycznego (poszerzenie swobód obywatelskich, likwidacja cenzury, dążenie do wprowadzenia systemu wielopartyjnego), liberalizacji (urynkowienia) gospodarki, pogodzenia socjalizmu z zachodnią demokracją parlamentarną przywódcy „Praskiej Wiosny” (m. in. Aleksander Dubczek, O. Czernik) wysunęli program budowy „socjalizmu z ludzką twarzą”, znany także pod nazwą „programu otwartych drzwi”, głównym dokumentem programowym „Praskiej Wiosny” był „Manifest 2 tysięcy słów”,
„Praska Wiosna” oznaczała zakończenie stalinizmu w historii Czechosłowacji podr.,s.271, 274
początek reform Praskiej Wiosny można wiązać z dymisją zwolennika stalinizmu Antonina Novotnego z funkcji 1sekretarza KC KPCz (I 1968) i prezydenta (III 1968), oraz objęciem funkcji 1 sekretarza KPCz przez Aleksandra Dubczeka – zwolennika reform, funkcji premiera przez Oldricha Czernika
gdyby reformy Praskiej Wiosny były kontynuowane KPCz najprawopodobniej stałaby się partią socjaldemokratyczną (socjalizm – reformizm, pogodzenie socjalizmu z demokracja parlamentarną) lub eurokomunistyczną (wpływ tzw. eurokomunizmu)
czescy intelektualiści i twórcy kultury opowiadający się za programem „Praskiej Wiosny” – np. Milan Kundera, Bohumil Hrabal, Milos Forman, Vaclav Havel
Skutki i znaczenie „Praskiej Wiosny” (bezpośrednie i długofalowe):
• kres Praskiej Wiośnie położyła interwencja zbrojna w Czechosłowacji wojsk państw Układu
Warszawskiego (ZSRR, Polski, NRD, Węgier, Bułgarii) 20/21 VIII 1968, wynikająca z założeń
doktryny Breżniewa
• internowanie w Moskwie przywódców praskiej wiosny (wymuszono na nich odejście od
dotychczasowych reform)
• w wyniku interwencji zbrojnej wojsk UW zginęło ok. 200 osób, stłumienie „Praskiej Wiosny”
pociągnęło za sobą dymisję A. Dubczeka, objęcie funkcji 1 sekretarza KPCz przez Gustawa Husaka
w 1969 r. (od 197 także prezydenta) i rozpoczęcie tzw. normalizacji
...
weldon1